Poziom i struktura kompetencji relacyjnych w związkach

Nawiązywanie i utrzymywanie relacji, zarówno długo-, jak i krótkotrwałych, zależy od społecznych umiejętności partnerów oraz zachowań, jakie wobec siebie prezentują (Argyle, Domachowski 1994). Wszystkie związki społeczne, w tym więzi z przyjaciółmi i małżonkami, wymagają bowiem specyficznych zdolności społecznych (Argyle 1998). Badania dowodzą, że osoby o wyższych kompetencjach interpersonalnych mają większe szanse na rozwój satysfak-cjonujących relacji małżeńskich i budowanie sieci społecznego wsparcia (Ar-mistead i in. 1995). Według Argyle’a (1994), 10% ludzi doświadcza poważ-nych trudności w codzienpoważ-nych sytuacjach społeczpoważ-nych lub relacjach, a 9%

studentów nie radzi sobie z takimi sytuacjami, jak pójście na zabawę lub randkę (ibidem). Dla tych ostatnich zdolność do efektywnego nawiązywania

kontaktów z osobami przeciwnej płci stanowi przedmiot szczególnej troski (Klaus i in. 1977). Brak umiejętności umawiania się na randki może wiązać się z późniejszymi problemami interpersonalnymi w związkach (ibidem), a nie-możność nawiązywania i utrzymywania satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi może z kolei prowadzić do poczucia samotności (Kuczyńska, Doliń-ska-Zygmunt 2004). Russell (1982, za: Prisbell 1988) wskazuje, że studenci, którzy nigdy nie umawiali się na randki, byli bardziej samotni¹⁰ niż ci, którzy okazjonalnie lub regularnie spotykali się z osobami przeciwnej płci. Badania dowodzą, że osoby samotne postrzegają siebie samych jako pozbawionych umiejętności społecznych i komunikacyjnych oraz mniej atrakcyjnych (ibidem).

Postrzeganie siebie jako kompetentnego przyjaciela i romantycznego partne-ra pozytywnie wpływa na samoocenę, natomiast ocena swojej osoby w kate-goriach braku kompetencji oddziałuje na nią negatywnie, mogąc prowadzić do depresyjnych uczuć o chronicznym charakterze (engels i in. 2001).

Pomimo bogatej literatury dotyczącej konceptualizacji i operacjonalizacji kompetencji interpersonalnych nie ma wśród badaczy pełnej zgodności co do ich bazowych komponentów (Spitzberg 1991). Według Jakubowskiej (1996), wiedza na temat kompetencji społecznych ma charakter zatomizowany, co wy-raża się w odmiennych sposobach ich rozumienia¹¹. Interesujące mnie kom-petencje społeczne są ujmowane jako komkom-petencje relacyjne, to znaczy zdol-ność do budowania więzi emocjonalnych z innymi ludźmi, w tym definiowania relacji, tworzenia, rozwijania i utrzymywania związków (ibidem). Rose-Krasnor (1997) uważa, że mimo różnic w pojmowaniu kompetencji społecznych można wskazać jeden wspólny, a zarazem centralny dla nich element, tj. definiowa-nie ich jako efe k t y w n o ś c i w i nte ra kc j i. Według Argyle’a (1994, 1998), kompetencje społeczne są wzorcami zachowań społecznych, które sprawiają, że jednostki są skuteczne (kompetentne) w sytuacjach społecznych, w któ-rych realizują cele zawodowe oraz osobiste. Zgodnie z tym osiągnięcie celu, jakim jest więź z drugą osobą (partnerem), wymaga odpowiednich zachowań.

Przykładem takich zachowań w okresie niemowlęctwa są zachowania przy-wiązaniowe, wśród których Bowlby (1969/2007) wymienia ssanie, przytula-nie, krzyk, uśmiech oraz czynność „podążania za”. W okresie dorosłości rolę formowania i utrzymywania więzi przypisuje się np. tzw. zachowaniom

wiążą-10 Badania Cutrona (1982, za: Prisbell 1988) nad samotnością i procesem adaptacji spo-łecznej studentów I roku college’u, ujawniają, że studenci, którzy w ciągu roku szkolnego czuli się samotni, twierdzili, iż jedynym sposobem poradzenia sobie z tym stanem jest „znalezienie chłopaka/dziewczyny”.

11 Kompetencje można rozumieć jako: zdolność i/lub umiejętność ogólną; zdolność lub umiejętność adaptacyjną; zdolność lub umiejętność budowania więzi emocjonalnych; efek-tywne (na płaszczyźnie zadaniowej i emocjonalnej) porozumiewanie się; zdolność lub umie-jętność osiągania własnych celów; specyficzne umiejętności sprawczo-instrumentalne (Jaku-bowska 1996).

cym. Kuczyńska (1998, ss. 19-21)¹² definiuje je jako „zachowania pełniące rolę sygnału społecznego, którego celem jest zainicjowanie lub utrzymanie więzi poprzez wywołanie określonej reakcji u odbiorcy: zwrócenie jego uwagi, re-dukcję agresji, zaspokojenie jego niezbędnych do przeżycia potrzeb, utrzy-manie bliskości, poczucie bezpieczeństwa i przyjemności, poczucie wsparcia w obliczu zagrożenia oraz możliwość posiadania potomstwa i doznawania przyjemności seksualnej”. Stosując analizę czynnikową, autorka wyróżniła w badaniach pięć grup zachowań (por. tab. 1), które pełnią określone funk-cje w różnych bliskich związkach, również w związkach kobiet i mężczyzn. Do głównych funkcji zachowań wiążących należą:

– zwiększanie chęci zawarcia znajomości z prezentującą je osobą,

– wzbudzanie wzajemnej sympatii, zainteresowania, ułatwianie wzajem-nego ujawniania się,

– podnoszenie gotowości kontynuowania związku.

Na prezentowanie określonych zachowań wiążących wpływ ma płeć part-nerów i dynamika relacji. Kuczyńska (1998) uważa, że na ogólnym poziomie zachowania seksualne, pojednawcze i imponujące są uważane za bardziej ty-powe dla mężczyzn niż dla kobiet, dla których charakterystyczne są zachowa-nia bliskości fizycznej i zachowazachowa-nia na rzecz wspólnoty i partnera. Na istnienie różnic płciowych w tej sferze wskazują także psychologowie ewolucyjni (Clark i in. 1999), podkreślając, że kobiety prezentują siebie jako zdrowe, podnoszą swą fizyczną atrakcyjność, ubierając się uwodząco, natomiast mężczyźni de-monstrują raczej siłę fizyczną i zasoby. Ponadto badania dowodzą, że mimo stereotypowo przypisywanej mężczyznom aktywnej roli w inicjowaniu kontak-tów kobiety również przyjmują aktywną postawę w tej sferze poprzez sygnali-zowanie w sposób pośredni swego zainteresowania mężczyzną (ibidem).

Analizując relacje między kobietą a mężczyzną ze względu na fazę ich roz-woju, można stwierdzić, że w relacjach z nieznanymi wcześniej osobami prze-ciwnej płci dominują zachowania pojednawcze, a nietypowe są zachowania na rzecz drugiej osoby, zachowania bliskości fizycznej oraz zachowania seksualne, choć osoby biorą pod uwagę możliwość takich zachowań z nieznajomymi. Dla początkowej fazy kształtowania się bliskiej relacji znamienne jest natomiast poszerzanie repertuaru prezentowanych zachowań, to znaczy obok dotychcza-sowych zachowań pojednawczych pojawiają się także zachowania seksualne i bliskości fizycznej, a wciąż utrzymuje się bardzo niskie, choć o pozytywnym

12 Kuczyńska (1998) w swych badaniach odwołuje się do koncepcji etologicznych i socjo-biologicznych, które przyjmują, że więź między osobnikami u wielu gatunków zwierząt, a także u ludzi ma charakter teleonomiczny i wiąże się głównie z posiadaniem i wychowywaniem peł-nowartościowego potomstwa. W swej koncepcji zachowań wiążących Kuczyńska sięga do prac eibl-eibesfeldta (1987), który wyróżnił następujące grupy zachowań służących inicjowaniu lub utrzymaniu więzi: pojednawcze (zjednujące), imponujące, opiekuńczo-pielęgnacyjne, bliskości fizycznej, seksualne oraz wspólnoty bojowej.

Tab. 1. Struktura i specyfika zachowań wiążących początko-wej fazy kształtowania się bliskiego związku między mężczyzną i ko-bietą; wchodzą w zakres repertu-aru zachowań mężczyzn, ale nie kobiet. Zachowania pojednawcze charakteryzują kontakty kobiet i mężczyzn z nieznajomymi osoba-mi płci przeciwnej oraz przyjaźnie (mężczyzn z kobietami, a kobiet zarówno z kobietami, jak i z męż-czyznami).

Bardziej typowe dla relacji męż-czyzn (z wyjątkiem relacji z małymi dziećmi) niż kobiet; nie są także typowe dla satysfakcjonującej wspól-nej walki i obrony związku

Charakteryzują wszystkie relacje intymne i rodzicielskie; bardziej ty-powe dla kobiet niż dla mężczyzn, którzy podejmują je wobec dzieci;

charakteryzują także dobrze relacje intymne: najlepiej związki intymnych relacji między kobietami i mężczyznami (także w ich począt-kowej fazie) oraz między rodzicami i ich małymi dziećmi. form relacji między kobietą i męż-czyzną; najbardziej typowe są dla mężczyzn, którzy prezentują je wobec swoich partnerek. Bardzo charakterystyczne, choć staty-stycznie mniej istotne są także dla kobiet pozostających w intymnych związkach z mężczyznami oraz dla związków satysfakcjonujących. Za-chowania seksualne mogą wystę-pować w układach z nieznajomymi osobami płci przeciwnej.

Wyznawanie pożądania

Źródło: opracowanie własne na podstawie Kuczyńska (1998).

znaku, znaczenie zachowań na rzecz partnera i związku. W ukształtowanym już związku wzrasta z kolei typowość zachowań seksualnych oraz zachowań na rzecz partnera i wspólnoty, natomiast zmniejsza się rola zachowań pojed-nawczych (Kuczyńska 1998).

W dalszych badaniach nad czynnikami wyznaczającymi częstość prezento-wanych zachowań wiążących w bliskich związkach oraz ich emocjonalny odbiór ujawnił się także wpływ stylu przywiązania. Osoby o lękowo-ambiwalentnym oraz bezpiecznym stylu przywiązania częściej podejmują zachowania wiążące niż osoby o stylu unikającym, przy czym kobiety generalnie odczuwają większą przyjemność z podejmowania tego typu zachowań niż mężczyźni (Kuczyńska 2001). Różnice płciowe obserwuje się nie tylko w zakresie strategii nawiązywa-nia związków i ich dynamiki, ale także kompetencji społecznych, co podkreślał Argyle (1998), wskazując, że kobiety osiągają wyższe wyniki w zakresie empatii, kooperacji, są bardziej nagradzające w relacji oraz cechują się większą ekspre-sywnością niewerbalną niż mężczyźni, którzy z kolei są bardziej asertywni.

2.4. Zakres doświadczeń z osobami przeciwnej płci