Uzupełnieniem pytania o umieszczenie pracy w systemie wartości jest próba dowiedzenia się, czym dla badanych jest praca. S. Ossowski dokonał podziału na wartości - cele i wartości - środki, co w odniesieniu do pracy można potraktować jako podział na wartości autoteliczne i instrumentalne25. Wartości autoteliczne pracy występują wtedy, gdy pracownicy w trakcie jej wykonywania realizująswojąosobowość, doskonalą umiejętności, rozwijająswoje zdol
ności i znajdują w tym zadowolenie. Z wartościami instrumentalnymi mamy do czynienia wówczas, gdy praca służy jako środek do realizacji celów (materialnych, prestiżowych, po
znawczych). Ten dychotomiczny podział bywa nieprecyzyjny, ponieważ często wartości te przeplatają się ze sobą. Zdarza się, że praca traktowana początkowo w kategoriach instrumen
talnych może stać się autoteliczna w trakcie jej poznawania i wykonywania. Z kolei każda, nawet najbardziej łubiana i wykonywana z pobudek autotelicznych praca nie będzie wiele znaczyć, jeśli nie będzie odpowiednio wynagradzana i nie będzie zapewniała odpowiedniego standardu życia.
Otwarte pytanie zadane respondentom brzmiało: „Co dla Pana(i) oznacza słowo »pra
ca«?” Odpowiedzieli na nie wszyscy ankietowani. Uzyskane odpowiedzi podzielono na 7 grup, wśród których dominowały 4.
W pierwszej, najliczniejszej, mieściły się odpowiedzi wskazujące na preferowanie w pracy wartości instrumentalnych (39,7%), w drugiej - wartości autotelicznych i instrumentalnych (31,1%>), w trzeciej, już o połowę od poprzednich mniej licznej - wyłącznie autotelicznych (15,1 %>), w czwartej zaś pracę traktowano jako obowiązek (16,9%)26.
25 S. O s s o w s k i : Konflikty..., s. 82.
26 W zrealizowanych w 1988/1989 r. przez J. Bugiela i zespół badaniach nad wartościami pracy wyróżniono trzy kategorie pracy: pracę jako wartość centralną (zawiera wartości autoteliczne), pracę jako wartość paralelną (wartości autoteliczno-instrumentalne), pracę jako wartość peryferyjną (wartości instrumentalne). Największą liczbę zwolenników ma praca jako wartość paralelna (ok. 60%), na drugim miejscu jest postawa peryferyjna wobec pracy (ok. 20%), na trzecim - praca jako najważniejsza rzecz w życiu (ok. 13,5%). Podział ten nie odpowiada dokładnie podziałowi, jakiego dokonała autorka w pracy, ale w przybliżeniu pokazuje pewne podobieństwa i różnice. Por. J. B u g i e 1, M. B u r- k i e w i c z, L. H. H a b e r , W. P a w n i k: Praca ja k o wartość..., s. 166. Z kolei w najnowszych badaniach Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego ze stwierdzeniem, że praca to tylko sposób na zarabianie pieniędzy zgodziło się 46,4% pracujących respondentów. Wydawałoby się, że instrumentalny stosunek do pracy jest udziałem prawie połowy pracujących respondentów. Jednak aż 64,9% z nich twierdzi, że dalej pracowałoby, nawet gdyby nie potrzebowałoby pieniędzy. Należy więc sądzić, że wśród osób odpowiadających pozytywnie na pierwsze pytanie znajdują się również osoby reprezentujące instrumentalno-autoteliczny stosunek do pracy. Por. Polskie Generalne Sondaże Społeczne 1992-1997: Postawy wobec pracy. Badania zrealizowane w ramach międzynarodowego mo
dułu badań porównawczych. Institute for Social Studies, Uniwersity o f Warsaw. CD, 0003 20 października 1999 r.
Najliczniejsza część badanych dostrzega w pracy wyłącznie wartości instrumentalne (pra
wie 40%), tj. źródło utrzymania i sposób uzyskania środków do życia: [...] zarobek i stałe utrzymanie, bo satysfakcji nie ma. (M, 43, N, ZZ, Ks 18). Praca jest dla takich osób koniecz
nością życiową i źródłem uzyskania pieniędzy. Zaznacza się wyraźnie rola funkcji ekonomicz
nej pracy jako źródła zarabiania pieniędzy oraz dostarczania środków do życia. Niektóre osoby z tej grupy zdecydowanie odrzucają możliwość innych funkcji spełnianych przez pracę, takich jak kreatywność w stosunku do rozwoju osobowości czy zaspokojenie potrzeby samorealizacji. Również do tego typu odpowiedzi należy zaliczyć odpowiedzi traktujące pra
cę jako obowiązek: [...] obowiązek każdego człowieka i warunek godziwego życia. (M, 51, Ś,Z Z ,K s43).
Druga grupa osób, do której można zaliczyć ponad 'A respondentów, traktuje zarówno pracę instrumentalnie, jak i autotelicznie, widząc w niej źródło zarobku i osobistej satysfakcji:
Dla mnie praca to przede wszystkim utrzymanie rodziny, środki do życia, to podstawa, a druga sprawa to satysfakcja. (K, 43, N, TZ, Ks 17). Dla mnie praca to ogólnie przyjem ność. W szczególności z dziećmi w szkole. Bez pracy nie wyobrażam sobie życia, a po drugie to zarabiam pieniądze. (M, 34, Ś, W, Ks 42). Ci respondenci traktują więc pracę i jako źródło satysfakcji, i sposób zdobywania środków do życia. Ważna dla tej grupy badanych jest interesująca i ciekawa praca, dająca możliwość rozwoju zawodowego, ale zarazem godzi
we środki do życia. Zaznacza się więc i orientacja ekonomiczna funkcji pracy, i kreatywna w stosunku do aspiracji oraz rozwoju osobowości badanych.
Same wartości autoteliczne nie uzyskały zbyt wielu zwolenników (15,1 %). Dla osób tak odpowiadających praca jest spełnieniem samego siebie: Praca je s t dla mnie podstawą ży
cia, sensem życia, nie wyobrażam sobie nie pracować. (K, 51, M, W, Ms 18). Jest to coś ponad wszystko. (M, 39, S, TZ, Ws 28). Czasami wręcz odpowiedzi sąpatetyczne i górno
lotne: Przeciwstawiona wypoczynkowi, nie je s t dla mnie związana z zarobkiem, je s t działa
niem, tworzeniem czegoś. (M, 44, S, W, Ws 23). W tego typu wypowiedziach występują dwa wątki: postrzeganie pracy jako najwyższej wartości oraz wskazanie na prospołeczne i kreatywne jej funkcje, rozwijające osobowość. Często wskazania na autoteliczne wartości pracy udzielają osoby, które nie zarabiają dużo (urzędniczki, pielęgniarki, niektóre nauczy
cielki). Czy dla nich wartości instrumentalne pracy nie odgrywająroli? A jeśli tak - dlaczego?
Sądzimy, że zjawisko to da się wytłumaczyć na dwa sposoby. Po pierwsze, można przypusz
czać, że ciężar utrzymania rodziny w ich przypadku spoczywa na mężu i skupianie się na wartościach materialnych nie jest w ich wypadku konieczne. Po drugie, jeśli ich płace nie są wysokie, to prawdopodobnie nastąpiła już sytuacja „wycofania” i utraty nadziei, że tę war
tość da się zrealizować w pracy. Wybór wartości autotelicznych byłby więc częściowo wy
muszony istniejącą sytuacjąw zawodzie.
Czwarta grupa badanych postrzega pracę jako swój obowiązek. Czyni to przede wszyst
kim na dwu płaszczyznach, głównie rodzinnej oraz egzystencjalnej. Traktowanie pracy jako obowiązku wobec rodziny występuje zwłaszcza w wypowiedziach mężczyzn, głów rodzin: Praca to przede wszystkim obowiązek. Muszę pracować, aby zapewnić byt rodzi
nie, dzieciom, żonie. (M, 42, S, TZ, Ks 35). Praca postrzegana jest więc jako konieczność ze względu na zobowiązania mikrospołeczne, rodzinne. W ystępująteż w wypowiedziach zo
bowiązania egzystencjalne wobec siebie oraz realizowanie w procesie pracy cech człowie
czeństwa: Obowiązek każdego człowieka i warunek godziwego życia. (M, 51, Ś, ZZ, Ks43).
Z porównania wyników tych badań z rezultatami badań ogólnopolskich PGSS-u wynika, że niższy odsetek naszych respondentów deklaruje wyłącznie wartości instrumentalne pracy.
Również w badaniach nad bezrobotnymi przynajmniej ich połowa preferuje wyraźnie instru
mentalny stosunek do pracy i stawia na pierwszym miejscu jej aspekty materialno-zarobko- we27. Wynika to z pewnością ze struktury wykształcenia respondentów, rodzaju wcześniej
szej ich pracy, ale również z ich postaw wobec niej.
Która ze zmiennych niezależnych jest najistotniejsza przy wyborze wartości pracy? Z ana
lizy trzech czynników: pochodzenia regionalnego, wieku i wykształcenia wynika, że czyn
nikiem różnicującym przypisywanie pracy wartości instrumentalnych i nieinstrumentalnych jest wykształcenie. Nie jest ono jednak istotne statystycznie (Chi kwadrat = 16,603, d f 12, p < 0,05). Wpływ tego czynnika pokazuje tabela 5.4.
T a b e l a 5.4 In stru m en taln e i autoteliczne traktow anie pracy, a wykształcenie respondentów
(w %)
(N = 350)
Wartości pracy
Wykształcenie
Razem podstawowe zasadnicze
zawodowe średnie ogólne
średnie
zawodowe wyższe
1. A utoteliczne 9,1 10,2 19,4 19,7 15,7 15,2
2. Instrumentalne 63,6 46,9 41,9 37,7 22,6 39,5
3. Autoteliczne i instrumentalne 18,2 30,5 35,5 30,3 35,0 31,2
4. Fizyczne działanie 0,0 3,9 0,0 6,6 9,4 5,2
5. Obowiązek 18,2 13,3 16,1 13,9 32,1 16,6
6 . Przymus 9,1 3,1 0,0 0,0 0,0 1,7
7 . Inne 0,0 0,0 0,0 0,0 1,9 0,3
U w a g a : O dsetki nie su m u ją się do 100% , pon iew aż w jed n e j o dpow iedzi m ogło w ystąp ić kilka typów.
Ź r ó d ł o : B adan ia i o b liczenia w łasne.
Wraz ze wzrostem wykształcenia w większym stopniu traktuje się pracę jako wartość niein- strumentalną (autoteliczną, autoteliczną i instrumentalną, jako obowiązek), a w mniejszym jako wartość instrumentalną. Różnica między odsetkami osób deklarujących wyłącznie instrumen
talny charakter pracy wynosi aż 41 %. Tylko 22,6% osób z wyższym wykształceniem deklaruje taki stosunek do pracy, podczas gdy czyni to aż 63,6% osób z wykształceniem podstawowym28.
Praca dla osób z wykształceniem podstawowym jawi się wyłącznie jako sfera materialna, środek do zarabiania na życie, brak w niej kreatywnych wartości. Dla osób z wyższym wykształceniem jest to zarówno środek do zarabiania na życie, ale również możliwość realizacji swoich aspiracji, rozwoju osobowości, ma więc ona aspekty kreatywne. Wykształcenie jest zatem istotnym czyn
nikiem modyfikującym instrumentalne bądź nieinstrumentalne traktowanie pracy. Taką zależ
ność wykazują zarówno badania zagraniczne, jak i polskie.29 Wyniki badań uzyskane przez
27 J. M a r i a ń s k i : E tos pracy..., s. 237.
28 Te wyniki są zbieżne z innymi danymi uzyskanym i w badaniach socjologicznych. Por. A. W o j c i e c h o w s k a-M i s z a 1 s k a: System w artości..., s. 157; M. G ó r s k a : R obotnicy..., s. 7 1 -7 2 ; J. B u g i e 1, M . B u r k i e w i c z , L. H. H a b e r , W. P a w n i k : P raca ja k o wartość..., s. 161.
29 E. N o e 11 e-N e u m a n , B. S t r u p e l : Macht Arbeit...', K. H i r s z e I: Robotnicy i inżynierowie..., s. 136-154.
autorkę pracy nie wskazująjednak, że wraz ze wzrostem wykształcenia rośnie odsetek osób deklarujących wyłącznie autoteliczne wartości pracy (odsetek ten najpierw rośnie, a następnie dla osób z wykształceniem wyższym spada do 15,7%). Natomiast zwiększa się gwałtownie odsetek respondentów z wyższym wykształceniem traktujących pracę jako obowiązek. Wnikli
wa analiza wywiadów swobodnych wskazuje na to, że często tak traktują pracę nauczyciele (niektórzy z nich deklarowali również wartości autoteliczne). Należy się zastanowić dlaczego.
Być może wynika to z niskich zarobków, wobec czego pracajest dla nich już tylko obowiązkiem.
Analiza wywiadów swobodnych wskazywałaby na takąprzyczynę. Nauczyciele często wyra- żająopinię, że w wypadku ich pracy trudno mówić o satysfakcji, a tym bardziej o korzyściach materialnych. Pozostaje więc tylko poczucie obowiązku wykonywanej pracy wobec uczniów i wobec swojej rodziny.
Wiek nie jest zmienną istotną statystycznie (Chi kwadrat = 37,668, d f 30, p < 0,05). W młod
szych i starszych kategoriach wiekowych odsetek osób, które deklarują tylko wartości auto
teliczne, rośnie (kategoria wiekowa do 30 lat - 20,1 %, kategoria wiekowa 46-50 lat - 23,4%), natomiast jest niski w środkowych przedziałach wieku (36-40 lat - 8,1 %, 41—45 lat - 9,0%).
W tych przedziałach wieku najwięcej osób wyrażało instrumentalne podejście do pracy, znalazło się w nich też najwięcej osób posiadających zasadnicze zawodowe wykształcenie i wykonujących pracę fizyczną. Ta zmienna niezależna miała więc istotne znaczenie dla pre
ferowanych wartości pracy. Badania socjologiczne z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wykazały podobne zależności związane z wiekiem30.
Interesujące jest wobec tego prześledzenie wpływu na wybór wartości pracy tak intere
sującego czynnika, jakim jest pochodzenie regionalne. Czy wpływa ono na wybór wartości pracy? Tabela 5.5 obrazuje różnicujący wpływ tego czynnika.
T a b e l a 5.5 Znaczenie wartości pracy dla badanych
(w %)
(N = 350)
Wartości pracy
Pochodzenie regionalne
Razem
autochtoniczne napływowe mieszane
1. A utoteliczne 18,3 11,5 4,7 15,1
2. Instrumentalne 36,2 51,3 37,2 39,7
3. Autoteliczne i instrumentalne 31,4 24,4 41,9 31,1
4 .Fizyczne działanie 3,9 6,4 9,3 5,1
5. Obowiązek 18,3 12,8 16,3 16,9
6 . Przymus 1,7 2,6 0,0 1,7
7. Inne 0,4 0,0 0,0 0,3
U w a g a : O dsetki nie su m u ją się do 100%, po niew aż w jed n e j odpow iedzi m ogło w ystąpić kilka typów.
Ź r ó d ł o : O bliczen ia i bad an ia w łasne.
30 Badania M. Górskiej wykazały, że autoteliczny stosunek do pracy częściej w ykazują robotnicy najmłodsi i robotnicy najstarsi. Por. M. G ó r s k a : Robotnicy..., s. 71 -7 2 .
Analizując odpowiedzi respondentów wedle pochodzenia regionalnego, można dostrzec pewne różnice, jeśli chodzi o wartościowanie pracy. Korelacja ta nie jest istotna statystycz
nie (Chi kwadrat = 16,603, d f 12, p < 0,05). Ślązacy częściej przypisująpracy wartość niein- strum entalną (autoteliczną) i autotelityczno-instrum entalną oraz wartość w kategoriach obowiązku niż napływowi. Ci ostatni zaś rzadziej traktują pracę jako obowiązek. Czy można więc stwierdzić, że Ślązacy znajdują w pracy więcej satysfakcji, tra k tu ją ją w większym stopniu kreatywnie, jako wartość sam ą w sobie, i w większym stopniu poczuw ają się do obowiązku jej wykonywania? Z pew nością tak jest. Jednak takiej sytuacji nie tłumaczy tylko pochodzenie regionalne, należy uwzględnić również zm ienną wykształcenia. Jeśli porówna się odpowiedzi respondentów z podziałem na pochodzenie regionalne i wykształ
cenie, to nie można dostrzec zbytnich różnic. Wartości instrumentalne pracy deklarowało 42,7% Ślązaków i 42,5% napływowych z wykształceniem zasadniczym zawodowym, a war
tości autoteliczne - 19% Ślązakowi 15,2% napływowych z wykształceniem wyższym. Jeśli uwzględnić fakt, że badani napływowi byli najczęściej w średnim wieku, z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym, wykonywali zawody nie wymagające wysokich kwalifikacji, to otrzyma się odpowiedź, że na traktowanie pracy w sposób instrumentalny ma większy wpływ wykształcenie, które wiąże się z charakterem wykonywanej pracy, niż pochodzenie regionalne. Ślązacy na tle grupy kontrolnej są zbiorow ością o wyższych kwalifikacjach zawodowych, wykonującąbardziej satysfakcjonującąpracę. W taki sposób traktuje pracę starsza generacja respondentów, a również młodsze pokolenie, podejmujące pracę po raz pierwszy w warunkach gospodarki rynkowej. Grupę napływowych zdomino
wały osoby o niskich kwalifikacjach, wykonujące pracę mało skomplikowaną, traktujące pracę instrumentalnie. Wynika to z samego ich stosunku do niej, ale również z celu, w jakim przybyli na Śląsk, aby dobrze zarobić i urządzić się, o czym często mówili wprost w wywia
dach swobodnych: Ja i inni moi koledzy przyjechaliśmy tutaj zarobić i się urządzić. Wie Pan przyjechali z kopalni, opowiedzieli, że dostaniemy mieszkania, że będzie pewna praca, dobrze zarobimy, to przyjechaliśmy. Moja narzeczona była w ciąży, dla mnie to było coś. (M, 41, N, ZZ, Ks 20). Traktowali więc sam przyjazd na Śląsk instrumentalnie, co wynikało z udzielonych odpowiedzi na pytanie o skojarzenia ze śląskim etosem pracy. Dla nich region ten i etos pracy kojarzyły się z dobrymi zarobkami. Dlatego również wykony
w aną przez siebie pracę traktowali instrumentalnie.
Reasumując, można stwierdzić, że najistotniejszy wpływ na wybór wartości instrumental
nej lub nieinstrumentalnej (autotelicznej, autoteliczno-instrumentalnej i traktowanej jako obo
wiązek) mająwykształcenie i związany z tym charakter pracy. Jest to zmienna najsilniej różni
cująca deklarowane wartości. Pochodzenie regionalne nie oddziaływuje na wybór wartości pracy.