Zagadnienie pluralizmu w filozofii religii
2. W pragmatycznym modelu pluralizmu, wzorowanym na kon- kon-cepcji Jamesa, uzasadnieniem różnorodności poglądów i postaw
etycz-nych dotyczących realizacji dóbr jest to, że stanowią one część życia podlegającego ciągłemu rozwojowi. Psychiczna jedność osobowości ludzkiej ma wymiar indywidualny. Życie i świadomość składają się z pewnych stałych segmentów psychicznych. W zależności od
czynni-Modele pluralizmu etycznego w kontekście filozofii religii 41
46 Por. A. M a c I n t y r e: Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności. Tłum.
A. C h m i e l e w s k i. Warszawa: PWN, 1996, s. 338.
47 Por. A. M a c I n t y r e: Tomasz z Akwinu a zakres sporów moralnych. Tłum.
Ł. N y s l e r. W: A. M a c I n t y r e: Etyka i polityka. Red. A. C h m i e l e w s k i.
Warszawa: PWN, 2009, s. 136—138. Do podobnych wniosków dochodzi także inny współczesny badacz myśli Akwinaty Robert P. G e o r g e: Moral Particularism, Thomism, and Traditions. „Review of Metaphysics” 1989, vol. 42 (3), s. 593—605.
ków wpływających na życie i świadomość poszczególnych jednostek mamy do czynienia z określonym układem tych segmentów. Prze-słankę rozumienia i osądu różnorodności zjawisk stanowi określone
„ja” psychiczne. Jedność doświadczenia świadomego „ja” zależy od spe-cyficznej konfiguracji tego, co znajduje się w wyposażeniu psychiki, oraz od rodzaju przeżyć jednostki. Świadomość jednostki konstytuuje całościowy obraz świata, ale robi to niezależnie od innych form świa-domości. Pluralizm w ujęciu pragmatycznym uwzględnia wolną wolę i jak najszerszą perspektywę ludzkich doświadczeń moralnych. Ame-rykański filozof pisał: „Pluralizm jest meliorystyczny z natury i głosi, że świat może zostać zbawiony (w filozoficznym sensie użycia tego ter-minu — może stać się nową ontyczną jakością istnienia), pod warun-kiem że jego poszczególne elementy funkcjonować będą według swych najlepszych możliwości”48. James nie rozpatrywał zjawiska różnorod-ności w kategoriach ostatecznego celu (telos). Możliwe są jedynie cele partykularne, które podnoszą jakość życia konkretnych istnień ludz-kich na wyższy poziom. Tezę o ostatecznej eudajmonii (zbawieniu) można potraktować jako hipotetyczną (prawdopodobną). Termin „zba-wienie” ma, zdaniem Jamesa, znaczenie religijne i etyczne. Pluralizm etyczny uznaje tezę świata niedokończonego, stale otwartego na nowe możliwości, których nie da się z góry przewidzieć. Akcentuje potrzebę zaufania, wysiłku moralnej naprawy świata mimo braku gwarancji powodzenia. Pluralizm dobrze oddaje moralną dramaturgię życia, w którym ludzkim wyborom, obok autokreacji i samorealizacji, towa-rzyszą także doświadczenia przeciwnego rodzaju, jak poczucie lęku, smutek, egzystencjalna pustka, samotność, czyli to, co składa się na doświadczenie skończoności.
W najbardziej znanej pracy Jamesa Doświadczenia religijne ujaw-nia się to w określeniu dwóch idealnych typów psychologicznych. Je-den z nich przejawia się w postawie „zdrowomyślnych”, których cechuje spory ładunek optymizmu, sprzyjający pokonywaniu codzien-nych trudności. Oczekują oni nieskomplikowanego obrazu świata oraz jednoznacznych rozstrzygnięć moralnych — dobry/zły, bez żadnych niuansów. Natomiast drugi typ idealny to „chore dusze”, czyli osoby często doświadczające konfliktów sumienia, do jakich prowadzi do-świadczenie bycia w sytuacji wyboru między pryncypialną zasadą a określoną sytuacją. Nie są to osobnicy, którzy unikają odpowie-dzialności, raczej noszą ją boleśnie w sobie, zdając sobie sprawę z po-wagi ryzyka i poczucia winy, gdy naruszają jakieś dobro49. „Chore
48 W. J a m e s: Z wybranych problemów filozofii..., s. 72.
49 Por. W. J a m e s: Doświadczenia religijne..., s. 116—120.
dusze” w typie Pascala, Kierkegaarda i samego Jamesa (w pracy Do-świadczenia religijne pod jedną z postaci opisujących swój kryzys du-chowy krył się sam James) są świadkami zmagań ludzkości z nie-skończonością, jednocześnie są przykładami twórców zdolnych do duchowej introspekcji. W ich rozumieniu zbawienie jest czymś wa-runkowym, a nie koniecznym. Człowiek religijny stoi wobec „zasłony niewiedzy” co do pewności własnego zbawienia. James pisał: „Melio-ryzm nie uważa zbawienia ani za nieuniknione, ani konieczne. Uwa-ża je za możliwość, która staje się tym bardziej prawdopodobna, im liczniejsze stają się warunki prowadzące do zbawienia”50. Te warun-ki powstają w momencie, gdy określone jednostwarun-ki pomnażają ogólną sumę dobra moralnego w świecie. Dobro wynika z jednostkowego działania osoby, ale sam czyn i jego skutki podlegają ocenie tych, wo-bec których czyn był dokonany. Niektóre warunki zbawienia świata już istnieją, inne wymagają zaktualizowania, dlatego zbawienie nale-ży traktować jako możliwość, która dopiero w sprzyjających okolicz-nościach może zostać urzeczywistniona. Zmianę kondycji moralnej świata na lepszą umożliwiają jednostkowe działania ludzkie, które uprawdopodobniają hipotezę o powszechnym religijnym zbawieniu świata51. W takim świecie jest miejsce na indywidualną wolność oso-bową oraz na pluralistyczną różnorodność i nieprzewidywalność.
Koncepcję pluralizmu etycznego opartego na modelu pragmatycz-nym kontynuował brytyjski filozof religii John H. Hick. Uważał on siebie za teoretyka pluralizmu religijnego, a z przyjętych założeń filo-zoficznych wynika, że był także zwolennikiem pluralizmu etycznego.
Z pozycji pragmatyzmu istota etyki zorientowanej na dobro najwyż-sze polega na skuteczności przekształcania ludzkiej egzystencji — z takiej, w której dominuje egoizm i egocentryzm, do stanu doj-rzałości duchowej i pogłębionej wrażliwości moralnej. W podobnym sensie, ale w różny sposób, tego typu przejście dokonuje się we wszystkich wielkich religiach (hinduizm, buddyzm, judaizm, islam, chrześcijaństwo). Tym, co jednoczy wielość poglądów i postaw moral-nych w różmoral-nych religiach, jest uznanie „złotej zasady” etycznej, która głosi, że moralne zło polega na wyrządzaniu krzywdy drugiemu człowiekowi, a moralne dobro — na działaniu na jego korzyść oraz przynoszeniu mu ulgi w cierpieniu i chorobie. Wspólny element sta-nowi uznanie, istniejącego w każdej wielkiej religii, osobowego wzoru
Modele pluralizmu etycznego w kontekście filozofii religii 43
50 W. J a m e s: Pragmatyzm a religia. W: I d e m: Pragmatyzm. Nowe imię paru starych stylów myślenia. Tłum. M. S z c z u b i a ł k a. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1998, s. 218.
51 Por. W. J a m e s: A Pluralistic Universe..., s. 19.
świętego, wzoru pomocnego w propagowaniu właściwego postępowa-nia.
3. Aksjologiczny model pluralizmu został wypracowany przy