Pragmatyka językowa

Pragmatyka językowa bada język nie „sam w sobie i dla siebie”, ale jako środek wykorzystywany przez człowieka do jego działania (zob. Кобозева 2003), cha-rakteryzując „stosunek nadawcy lub odbiorcy komunikatu do rzeczywistości reprezentowanej przez znak” (Nagórko 1988: 56). Komunikacja z drugą osobą odbywa się nie dla samej komunikacji, lecz po to, aby za pośrednictwem języka wykonać pewne zadania: zakomunikować o czymś, pobudzić adresata do dzia-łania, wyrazić uczucia lub ocenić czyjeś postępowanie. Sens pragmatyki języ-kowej najpełniej i najprościej oddaje stwierdzenie Wojciecha Chlebdy, iż: „[…] ludzie nigdy nie mówią «w ogóle»: zwracają się do innych zawsze w konkretnych sytuacjach, komunikując zamierzone treści, realizując powzięte intencje i cele” (Chlebda 1997: 5).

Komunikaty te, według Aleksego Awdiejewa, mogą być związane z aspektem stylistycznym oraz zawierać dodatkowy sens. W związku z tym badacz dzieli pragmatykę językową na retoryczną i funkcjonalną. Pragmatyka retoryczna, według niego, związana jest ze stylistycznym aspektem wypowiedzeń, który w tożsamych funkcjonalnie wypowiedziach powoduje „różne efekty perswazyj-ne, różny charakter oddziaływania na odbiorcę” (Awdiejew 1987: 27). Z kolei „pragmalingwistyka funkcjonalna jest działem lingwistyki, który bada nadda-ny (sekundarnadda-ny w stosunku do semantycznego) sens wypowiedzeń, wyrażonadda-ny w danym akcie mowy i związany z powstającą w momencie zastosowania tego aktu mowy relacją między nadawcą i odbiorcą” (ibidem). Jak słusznie jednak zauważa badacz, „definicja pragmatyki nastręcza wiele trudności”7, dlatego pro-ponuje on „przyjęcie takiej definicji pragmatyki, która byłaby sensowna i wy-starczająca dla postawionego celu badania i nie pretendowała jednocześnie do uniwersalności” (ibidem: 26).

Zgodnie z powyższą sugestią w niniejszym opracowaniu będzie obowiązy-wać definicja, a raczej rozumienie pragmatyki jako działania intencjonalnego i perswazyjnego autora kontaminatu, które ma wywrzeć za pośrednictwem no-wotworu językowego zamierzony wpływ na adresata. Pragmatyka kontaminacji

7 Potwierdzają to rozważania Marka Tokarza na temat pragmatyki, które rozpoczął on od: „uczciwego wyznania, że nie wie zbyt dokładnie, czym właściwie pragmatyka jest ani nawet – czym ma być. Co gorsza, jest on pewien, że nie wie tego nikt” (Tokarz 1991: 161).

w danym rozdziale bada je w aspekcie stosunku autora do rzeczywistości wy-rażonej przez daną jednostkę kontaminacyjną. Jednostka ta poprzez kontekst oddaje uczucia, interpretację i indywidualną ocenę rzeczywistości oraz emocje autora8. Nadawca wypowiedzi zakłada określoną reakcję adresata na informację przekazaną za pośrednictwem znaku (kontaminatu)9.

2.2.1. Nadawca i odbiorca w komunikacji masowej

Nadawca komunikatu w komunikacji masowej (język w mediach) to autor arty-kułu (odpowiednio wartościujący przedmiot opisu w zależności od politycznej orientacji źródła), wydawca programu informacyjnego, twórca reklamy, ano-nimowy internauta komentujący aktualne wydarzenia społeczno-polityczne, dziennikarz, polityk lub inna znana postać wypowiadająca się w mediach.

Powodzenie komunikatu zależy natomiast od adresata, który powinien być odpowiednią osobą do wykonania zamierzonego przez nadawcę zadania w danych warunkach komunikacji. Adresat masowej komunikacji zasadniczo różni się od adresata bezpośredniego aktu komunikacji, np. dialogu, co trafnie charakteryzuje I. M. Koboziewa: «Адресат массовой коммуникации в отли-чие от адресата в ситуации непосредственного диалогического общения – это не присутствующий в ситуации коммуникативного акта реальный индивидуум, а потенциальное неопределенное множество лиц, которые могут взять в руки данный журнал или газету, оказаться слушателями радиопередачи или зрителями телепрограммы» (Кобозева 2003). Dlatego też nadawca komunikatu powinien sam swojego typowego adresata kształtować, na co zwraca uwagę wspomniana badaczka: «Поэтому автор текста массовой

8 Jak twierdzi Anna Graszek-Tańska w  kontekście języka najnowszej rosyjskiej publicystyki, okazjonalizmy kontaminacyjne «это и  тонкий намек, и  ирония, и  издевательство, и  прямо лобовая атака, и  почти что брань» (Грашек- -Таньска 2003: 73).

9 Reakcja ta zależy od poziomu inteligencji, wykształcenia i  wiedzy adresata, który musi najpierw dokonać deszyfracji kontaminatu. Jak utrzymuje Danuta Buttler, w  zakresie żartobliwych kontaminacji proces ich percepcji „jest złożony, kilkuetapowy, wymaga pewnego wysiłku skojarzeniowego, by została rozszyfrowana ukryta motywacja dziwacznej struktury” (Buttler 2001: 110). Ekspresywne kontaminaty języka publicystyki czy telewizji powstają jednak na bazie znanych słów (w myśl upraszczania języka w mediach) i ich znaczenia łatwo rozszyfrować.

информации сам моделирует своего типового адресата, осуществляя ком-муникативный акт, рассчитанный на определенную группу, выделяемую по половому, возрастному, национальному, социальному, конфессиональ-ному, мировоззренческому и т.п. признакам» (ibidem).

Biorąc pod uwagę przedstawioną pokrótce charakterystykę adresata masowej komunikacji oraz sposób jego kształtowania, można tylko przypuszczać, kto jest adresatem analizowanych w pracy kontaminacji-komunikatów na podstawie niektórych źródeł ich pochodzenia. Zatem okazjonalizmy pochodzące z tabloi-dów skierowane będą do szerokich rzesz mało wymagających, średnio lub słabo wykształconych czytelników. W tego typu gazetach rosyjskich (np. «Жизнь», «Твой День», «Мир новостей»10) kontaminacje występują prawie na każdej stronie – głównie przyciągające uwagę kontaminacje graficzne jako najprostsze do odczytania. Opiniotwórcze gazety o tematyce społeczno-politycznej skupia-ją wokół siebie czytelnika wykształconego, inteligentnego, wymagaskupia-jącego (ros. «Независимая газета», «Коммерсантъ», pol. „Polityka”, „Wprost”, „Newsweek Polska”). Z kolei do niewybrednego pod względem stylistyki słowa polskiego odbiorcy o przekonaniach antyklerykalnych, lewicowych skierowane są tygo-dniki „NIE” oraz „Fakty i Mity”. Na pograniczu tabloidów i gazet społeczno--politycznych znajdują się rosyjskie gazety „Argumenty i Fakty” («Аргументы и Факты») oraz „Moskiewski Komsomolec” («Московский Комсомолец»), które cieszą się dużą popularnością zarówno wśród wykształconych, jak i prze-ciętnych czytelników ze względu na różnorodność tematyczną – społeczno-po-lityczną, ekonomiczną, sensacyjną, rozrywkową. Jeśli chodzi o widzów polskich programów informacyjnych: „Fakty” TVN, „Wiadomości” TVP1 oraz „Panora-ma” TVP2, to wydaje się, że skupiają one zwolenników różnych partii politycz-nych, a także osoby bez preferencji polityczpolitycz-nych, pomimo wyczuwalnej sympatii owych programów dla partii nieprawicowch, głównie dla PO (Platformy Oby-watelskiej) i SLD (Sojuszu Lewicy Demokratycznej).

Powyżej został przedstawiony nadawca i możliwe kategorie adresatów/od-biorców wybranych źródeł materiału praktycznego niniejszej rozprawy. Liczba owych źródeł jest znacznie większa, jednak cel pracy nie zakłada charakterystyki odbiorcy komunikatu masowego, gdyż jest to niemożliwe. Jego adresatem będzie bowiem każdy, kto przeczyta daną gazetę, komentarze internautów lub obejrzy program telewizyjny.