P odejm ow an e, dość liczne zresztą w nauce n iem ieckiej, p rób y określenia pojęcia partii p o lity c z n y c h 55, akcentujące na ogół
53 W tym rozumieniu, w ydaje się, używa tego pojęcia Związkow y Trybunał K onstytucyjny: „D urch ihre verfassungsrechtliche Anerkennung als politische Handlungseinheiten, deren heute die Demokratie bedarf, um die Wähler zu politisch aktionsfähigen Gruppen zusammenzuschließen und ihnen so überhaupt erst einen wirksamen Einfluß auf das staatliche Geschehen zu erm öglichen ist von Bundesverfassungs wegen der m oder ne demokratische Parteienstaat legalisiert w orden” . BVerf. G. E. 11, 273, por. też: E. F r i e s e n h a h n : Die Stellung der politischen Parteien in
der Verfassung. Karlsruhe 1969, s. 2. Bliżej koncepcje państwa partii charakteryzuje L. J a n i c k i : Partie polityczne w system ie..., s. 125— 133; W. G ó r a l s k i w cyt. artykule: Koncepcja... s. 53—77.
54 Por. E. F o r s t h o f f : Zur verfassungsrechtlichen Stellung und in
neren Ordnung der Parteien, [w:] Die politischen Parteien im V erfas sungsrecht. Tübingen 1950, s. 6.
55 Tak np. H. Triepel widząc niebezpieczeństwo dla państwa w dzia łalności partii definiow ał je jako „silne zorganizowane stowarzyszenia w alki zm ierzające do osiągnięcia sw ych celów politycznych poprzez zdo bycie władzy nad państwem” (op. cit., s. 13). H. Nawiasky charakteryzo wał partie jako „w oln o tworzone ugrupowania ludności walczące o w p ły
w zależności od okresu ich rozw oju poszczególne ich fu n k cje a lbo ce ch y interesow ać nas będą tylk o o tyle, o ile w skazują na ich rolę ja k o czynnika kształtującego opinię i w olę społeczną, w y tycza ją ceg o pew ne cele polityczne, z zam iarem ich przekształ cenia w w olę państw ow ą, a w ięc czynnika stojącego m iędzy spo łeczeństw em a państwem . Jest to b ow iem ten istotny kierunek ich działania, k tóry znalazł odzw ierciedlen ie w postanow ieniach ustaw y zasadniczej i stanow ił punkt w y jścia ustaw ow ego okre ślenia pojęcia partii polityczn ych .
H. T re itsch k e 56 dostrzegał w partiach jed yn ie instrum ent przekształcenia opinii i w oli jednostek w opinię i w olę przecię tną (D u rch sch n ittsw illen ). G. Jellinek 57 zaś w sw ym rozum ieniu partii m ów iąc iż są to „g r u p y jedn oczące w spólne przekonania nakierow ane na określon e cele państw ow e, dla u rzeczyw istn ie nia tych ce ló w ” , określa je w relacji do ich społeczn ej h egem o nii (V orh errsch a ft) i państw ow ego panow ania ( H errsch a ft), do k tórego — je g o zdaniem — zm ierzają albo które chcą utrzym ać.
C. S c h m itt58 w yraźn ie ak cen tu je rolę partii jako czynnika kształtującego opinię publiczną, bez k tórego dem okracja, jak tw ierdzi, b y ła b y nie do pom yślenia. H. K elsen 59 uważa, iż partie to gru py społeczne „łą czą ce ludzi o w spóln ych poglądach w ce lu zapewnienia im rzeczyw istego w p ły w u na kształtow anie sto sunków p u b liczn y ch ” . P rzy tym podkreśla to, że w łonie partii przeprow adzona jest n iezw yk le ważna część procesu kształtow a nia w oli w spólnoty (G em ein schaftsw illen sbild un g), która prze w ażnie rozstrzyga o je g o dalszym kierunku na płaszczyźnie par lam entarnej. D latego też nie waha się określić je naw et „o rg a nam i państw ow ego kształtow ania w o li” (O rganen der staatlichen
W illensbildung). Podobne, aczkolw iek bardziej rozw inięte, o k
re-w y polityczne” , op. cit., s. 9. Podobnie też G. Radbruch określał je jako „powiązaną wspólnym i dążeniami politycznym i część narodu” (op. cit., s. 290), według E s c h e n b u r g a, partie to „ugrupowania” , które pragną przejąć władzę bądź w niej współuczestniczyć” . T. E s c h e n b u r g , Staat
und G esellschaft in Deutschland. Stuttgart 1960, s. 277.
56 H. T r e i t s c h k e : op. cit., s. 148, 153. 57 G. J e l l i n e k : op. cit., s. 114.
58 C. S c h m i t t : op. cit., s. 247. 59 H. K e l s e n : op. cit., s. 59.
sienie pojęcia partii p olityczn ych sform u łow ał S. N e u m a n n 60 w skazu jący rów nież na ich fu n k cję integrującą. Zdaniem jego, partie to: „artyk u łow a n e organ izacje społeczne ak ty w n y ch sił polityczn ych , które zm ierzają do w yw ierania w pływ u na w ła dzę państw ow ą i które konkurują o pow szechne poparcie z inną grupą bądź grupam i o odm ien n ych poglądach. Jako takie, par tie są głów n y m i pośrednikam i w iążącym i siły społeczne i ośrod ki ideologii z o ficja ln y m i in stytu cjam i pań stw ow ym i i organizu ją je do działań p olityczn ych w ew nątrz w ielkich w spólnot p o li ty czn y ch ” .
Bliski tem u jest rów nież G. L eibholz 61, pisząc iż „pa rtie ak tyw izu ją i czynią naród zdoln ym do polityczn ego działania, są jeg o tubą (S prachrohr), którą w tak zorganizow any sposób p o słu gu je się w tym celu, aby m og ły b y ć pod jęte artyku łow an e ośw iadczenia i d e c y z je ” . Bez spełnienia przez partie roli p ośred nika (Z w ischensschaltung) naród nie b y łb y zdolny, je g o zdaniem, w y w iera ć ja k iegok olw iek w p ły w u polityczn ego na w ydarzenia państw ow e ani też sam urzeczyw istniać się.
W . G rew e natom iast prop on u je rozróżnienie rozum ienia po jęcia partii p olityczn ych w sensie praw n iczym i socjologiczn ym . W rozum ieniu praw n iczym za partie polityczn e uważa on „z r z e szone na dłuższy okres k on ku ru ją ce ugrupow anie osób, o je d n a k ow ych poglądach, w erb u ją ce człon k ów do sw oich organizacji na bazie określon ego planu w celu je g o realizacji i u rzeczyw ist nienia w spólnych dążeń, posługujące się w yb orem człon k ów par tii do parlam entów , aby tą drogą uzyskać określone ustaw odaw stw em praw a i obow iązki, sp rzy ja ją ce ich zam ierzeniom ” 62.
P rzedstaw ione w yżej poglądy n iektórych przedstaw icieli nau ki niem ieckiej znalazły pew ne odzw ierciedlen ie w orzecznictw ie f* S. N e u m a n n : Toward a Com parative Study of Political Parties, [w :] Modern Political Parties. Chicago 1957 (b. r. w.), s. 396.
61 G. L e i b h o l z : Volk und Partei im neuen deutschen Verfassungs
recht, [w :] Strukturproblem e der m odernen Dem okratie. Karlsruhe 1958,
s. 76 i 90.
62 W rozumieniu socjologicznym zaś uważa, iż partiami są „ugrupo wania, których członkowie dążą do zdobycia władzy w drodze rywaliza c ji” . W. G r e w e : Zum B egriff der politischen Partei, [w:] Festgabe für
E. Kaufmann, 1950, s. 65—84; podaję za Sz. C h o d ak: System y partyjne Europy Zachodniej..., s. 35.
Z w iązk ow ego Trybunału K on stytu cyjn ego, k tóry nim pod jęto określone regulacje ustaw ow e w yn ik ają ce z delegacji art. 21 ustaw y zasadniczej stawał w ielokrotn ie przed prak tyczn ym p ro blem em stwierdzenia czy określona organizacja jest partią poli tyczną w rozum ieniu art. 21 ustaw y zasadniczej, cz y nie jest. W jed n y m ze sw ych orzeczeń za partie p olityczn e uznał on „zw iązk i obyw ateli, które z pom ocą sw ych organ izacji dążą w ok reślon ym celu do w yw ierania w p ły w u na państw ow e kształ tow anie w o li” . Muszą p rzy tym , co zaznaczył, m ieć pew ien krąg zw olen n ik ów skupionych w ok ół ty ch sam ych ce ló w polityczn y ch i b y ć w pew ien sposób zorganizow ane 63. P rzy rozstrzyganiu p ro blem u czy określona organizacja jest partią, czy nie jest nią brał pod uw agę takie elem enty jak program , statut i charakter pu bliczn ej działalności organizacji. Stw ierdził ponadto, iż w rozu m ieniu art. 21 ustaw y zasadniczej partiam i nie m ogą b y ć tzw. partie ratuszow e (R athausparteien), gdyż ograniczają one zasięg sw ego oddziaływ ania ty lk o do szczebla kom unalnego. D o istoty zaś, je g o zdaniem, partii w rozum ieniu ustaw y zasadniczej nale ż y działalność skierow ana na w spółdziałanie w polityczn ym kształtow aniu w oli na w szystkich płaszczyznach, a głów n ie na szczeblu k ra jow y m i zw iązk ow ym 64.
P odob n e stanow isko w tej kw estii zajął rów nież Z w ią zk ow y T rybu n ał A dm in istracyjn y. Uważa on, iż do uznania określonej organizacji za partię k on ieczn e jest posiadanie przez (nią statutu, program u i trw ałej o pew n y m zasięgu oddziaływ ania organiza cji. Zdaniem Z w ią zk ow ego T rybu n ału A dm in istracyjn ego, przez partie w edłu g art. 21 ustaw y zasadniczej należy rozum ieć: „ z je dnoczenie osób, które poprzez połączoną w sp óln ym celem , na trw ałe obliczoną i dem ok ratyczn ym zasadom odpow iadającą o r ganizację, w y sy ła sw ych przedstaw icieli do ciał w ybieraln ych , k tórzy pow in n i tam działać w edłu g ok reślonego polityczn ego pla nu 6S. Te sam e lub podobne elem en ty zaw ierał w dość ju ż rozbu dow an ej i bardziej skon kretyzow an ej d efin icji pierw szy projek t
«3 BVerf. G. E. 3, 403. 64 BVerf. G. E. 6, 372, 373.
1,5 Bundesverwaltungsgerichtsurteil vom 20. 12. 1957 — V lle 73/1957, [w:] O. K. F l e c h t h e i m : Dokum ente ... B. I. Berlin 1962, s. 121.
ustaw y o partiach p olityczn y ch z 1950 r.66, stw ierdzający w § 1 ust. 2, iż: „P a rtie są zw iązkam i, które za cel staw iają sobie w y w ieranie w p ły w u na p olityczn e kształtow anie w oli narodu w P arlam encie Z w ią zk ow y m lub w k ra jow y ch organach przed staw icielskich i w prow adzen ie do nich sw ych k andydatów w na stępstw ie przeprow adzon ych w y b o r ó w ” . P odsum ow aniem w ja kiejś m ierze dotych cza sow ej praktyki orzecznictw a oraz w y k ła d nikiem poglądów nauki n iem ieckiej b y ły p rop ozy cje K om isji do Spraw Praw a o Partiach P olity czn ych , która w skutek przepro w adzonych analiz doszła do w niosku, iż n iezbędnym i elem en ta m i składającym i się na p o ję cie partii p olityczn ych w edług usta w y zasadniczej są:
1) udział w w yborach ;
2) dążenie do bezpośredniego udziału w polityczn ym kształ tow aniu w oli narodu w parlam encie;
3) program polityczn y, k tórego żądania pow in n y b y ć u rzeczy w istniane poprzez udział w polityczn ym kształtow aniu w oli;
4) pew ne m inim um trwania i stabilności, które w yraża się w tym , iż określona grupa polityczn a albo:
a) jest ju ż reprezentow ana w parlam encie, albo
b) ma pew ne m inim um rozbudow anej organizacji, przez co rozum ie się, że ma ona zarząd, statut, niższe in stan cje z od p o w iednim i zarządam i i biuram i lub
c) przybrała prawną form ę, która n iew ątpliw ie pom yślana jest na trw anie je j przez dłuższy czas 67.
Z daniem zatem K om isji, partie są to „zorgan izow an e zw iązki polityczne, które w zam iarze dłużej trw ającego działania staw ia ją sobie za cel bezpośrednio w y w iera ć w p ły w na polityczn e kształtow anie w oli i cel ten gotow e są urzeczyw istn ić poprzez udział w w yborach do P arlam entu Z w iązk ow ego lub do organów przedstaw icielskich k ra jó w ” 68.
65 R eferen ten en tw u rf eines G esetzes über die Parteien (.1950), {w :]
O. K. F l e c h t h e i m : ibidem, s. 126.
•7 Rechtliche Ordnung des Parteiwesens..., s. 133.
68 Ibidem, s. 134. Por. na ten temat: M. S o b o l e w s k i : Zagadnienie
instytucjonalizacji partii politycznych w literaturze naukow ej NRF. „P ań
stw o i P raw o” z. 12/1S58, oraz Sz. C h o d a k : Partie polityczne w św ie
tle prawa państwowego. „Studia S ocjologiczno-P olityczne” nr 3/1959, s.
N ieco przekształconą i rozbudow aną o pew n e dodatkow e ele m enty d efin icję partii, w skazującą jednak rów nież na te same istotne je j części składow e, zaw ierał § 1 projektu ustaw y o par tiach p olityczn ych z 1959 r. 69, k tóry p rzyjm ow a ł, że partie to „zrzeszenia, do k tórych ce ló w n ależy w spółdziałanie w p o lity cz nym kształtow aniu w oli narodu poprzez udział w w yb ora ch do P arlam entu Z w iązk ow ego lub parlam entów k ra jow y ch i odpo w iedzialne reprezentow anie narodu w tych ciałach, jeżeli one w edług liczb y sw ych członków , zakresu i siły sw ej organizacji, w edług ich pu blicznych w ystąpień i innych ok oliczności dają w ystarczającą gw aran cję dla pow ażnego traktow ania tych ce ló w ” .
P rzedstaw iony w y że j zestaw najbardziej reprezentatyw nych poglądów przedstaw icieli nauki, orzeczeń Z w iązk ow ego T ry b u nału K on sty tu cy jn ego i Z w ią zk ow ego T rybu n ału A d m in istra cy j nego oraz poprzedzają cych ustawę o partiach polityczn y ch w cze śn iejszych w projektach tej ustaw y prób określenia pojęcia par tii zgodnie z art. 21 ustaw y zasadniczej, złożył się niew ątpliw ie na ostateczną redakcję § 2 ustaw y o partiach polityczn ych , k tó ry wiążąco określa w ust. 1 praw ne p ojęcie partii. B rzm i ono następująco: „P artie są zrzeszeniam i obyw ateli, które zam ierzają stale łub przez dłuższy okres czasu na obszarze Zw iązku lub kra ju w y w iera ć w p ły w na polityczn e kształtow anie w oli i w sp ół działać w reprezentacji narodu w niem ieckim P arlam encie Zw iąz k ow ym , lub w jed n y m z parlam entów k ra jow y ch , jeżeli w edług całokształtu stosunków fa k tyczn ych , w szczególności zaś ze w zględu na zakres i trw ałość ich organizacji, liczbę ich człon ków oraz charakter w ystąpień publicznych, daią w ystarczającą gw aran cję pow ażnego traktow ania sw ych celów . C złonkam i par tii m ogą b y ć tylk o osoby fizy czn e ” 70.
m G esetz über die politischen Parteien (Parteiengesetz) (Entwurf),
[w:] O. K. F l e c h t h e i m , ibidem, s. 131.
70 „Parteien sind Vereinigungen von Bürgern, die dauernd oder für längere Zeit fü r den Bereich des Bundes oder eines Landes auf die po litische Willensbildung Einfluß nehmen und an der Vertretung des V o l kes im Deutschen Bundestag oder einem Landtag m itwirken wollen, wenn sie nach dem Gesamtbild der tatsächlichen Verhältnisse, insbesondere nach Umfang und Festigkeit ihrer Organisation, nach der Zahl ihrer Mitglieder und nach ihrem Hervortreten in der Öffentlichkeit eine
aus-Ust. 3 zaś tego artykułu dodaje, iż: „zrzeszenia polityczn e nie są partiam i jeśli: 1) w iększość ich człon k ów lub człon k ów ich zarządu jest obcok rajow cam i, lub 2) jeśli ich siedziba albo sie dziba ich k ierow nictw a zn ajdu je się poza zasięgiem ob ow ią zy w a nia tej u staw y” .
Stw ierdzenie, iż „pa rtie są zrzeszeniam i ob y w a te li” uzupeł nione warunkiem , iż „człon k am i partii m ogą b y ć ty lk o osoby fi zyczn e’’ jednoznacznie w yłącza m ożliw ość uznania za partię zrze szenia organizacji, in stytu cji lub osób praw nych. Statusu partii zatem nie m ogą uzyskać tw orzone niejedn okrotn ie w prak tyce polityczn ej RFN, zw łaszcza na szczeblu k ra jow ym , bloki p a rty j ne 71.
U podstaw takiego rozw iązania leżało głów n ie przekonanie, iż partie, k tórych człon kostw o nie ograniczałoby się tylk o do osób fizy czn y ch , nie m o g ły b y rządzić się dem ok ratyczn ym i za sadami w ew n ętrzn ym i, oraz w yrażana obawa przed w zajem n ym „pod k op yw a n iem się” (U n terw an d eru n g) partii. Skutkiem tych postanow ień np. po w yb ora ch do Parlam entu Z w iązk ow ego w 1969 r. podano w w ątpliw ość status p a rty jn y A k c ji D em okra tyczn ego Postępu (A k tion D em okratisch er F ortsch rit), gdyż w y stępow ała ona w tych w yborach ja k o zw iązek kilku partii.
Postanow ienia te nie przeszkadzają jednak w tw orzeniu przez partie różn ych afiliow an ych przy nich organizacji, zwłaszcza profesjon a ln ych albo sku piających ich człon k ów na in n ych za sadach, w szczególności zaś na podstaw ie pew nej w sp óln oty in teresów . Nie stanowią one rów nież przeszkody w fu z ji partii, z tym jedn ak iż partia, która powstała w skutek połączenia p o przednio istniejących, pow inna b y ć rów nież zw iązkiem osób fiz y cznych. Zgodn ie z ustawą, w iększość człon k ów partii i człon k ów je j zarządu musi b y ć obyw atelam i niem ieckim i, przy czym sie dziba je j kierow n ictw a pow inna zn ajdow ać się na terenie RFN. Jedynie ze w zględów czysto rew izjon istyczn ych użyto w tekście sform ułow ania „zasięg obow iązyw ania tej u staw y” , a nie po p ro reichende Gewähr für die Ernsthaftigkeit dieser Zielsetzung bieten. M it glieder einer Partei können nur natürliche Personen sein” .
71 Np. w Dolnej Saksonii w 1951 r. — Niederdeutsche Union skupia jąca CDU i DP, czy też w Hamburgu — Hamburg— Block skupiający CDU, FDP, DP, BHE w 1953 r.
stu: RFN. N ie m oże w ięc b y ć uznana za partię w tym rozum ie niu organizacja, k tórej siedziba zn ajdu je się np. w B erlinie Z a chodnim , k tóry w m yśl u m ów czterom oca rstw ow ych z w rześ nia 1971 r. nie jest częścią R epubliki F ederalnej 72.
B udzące w ątpliw ości i pozostaw iające organom pań stw ow ym dość daleko idącą sw obodę, co poddaw ano k ry ty ce 73, są k olejn e kryteria m ające służyć w yodrębn ien iu partii spośród in n ych o r ganizacji. Takim właśnie jest w y m óg „daw ania w ystarczającej gw aran cji pow ażnego traktow ania sw ych ce ló w ” . P rzy ustalaniu czy organizacja spełnia go, czy nie, n ależy brać pod uw agę „ c a łokształt stosunków fa k ty cz n y ch ” , na co składać się m a przede w szystkim — choć nie ty lk o — „zakres i trw ałość orga n iza cji” , „liczb a ich człon k ów ” oraz „ch arakter p u bliczn ych w ystąpień ” . Dla ocen y natom iast „zakresu i trw ałości organ izacji” w ym aga się uw zględnienia pew n ego m inim um organizacji w yrażającego się w posiadaniu statutu i zarządu, w y od ręb n ion ych kom órek or g a n iza cyjn ych niższych szczebli m a ją cych rów nież sw e zarządy, ew entualnie reprezen tacji w p a rla m en cie74. K on ieczn a jest po nadto b liżej nie określona liczba człon ków . Musi b y ć ona dość
znaczna skoro do spełnienia poprzedniego w arunku niezbędna
jest ju ż przecież pewna ich liczba.
N ajw iększe jednak n iejasności budzić m oże w y m óg brania pod uw agę „ch arakteru p u bliczn ych w ystąpień ” organizacji. W y stąpienia te, w środkach m asow ego przekazu, na w iecach, zebra niach itp., w in n y m ieć jednak, jak się w ydaje, charakter p o lity czn y, służący realizacji podstaw ow ego zadania zrzeszenia, k tó rym ma b y ć w spółdziałanie w polityczn ym kształtow aniu w oli, oraz celów , które w sw ych założeniach sobie w y ty cz y ło . Zespół ty ch kryteriów , m im o braku p re cy zji i poja w ia ją cych się w ątpli w ości, w y m ierzon y jest głów n ie przeciw m ałym lub n ow o tw o rzon ym p a r tio m 73 i służy dość w yraźnie zapew nieniu niezagro żonej dom in acji oraz stabilizow aniu system u ty ch partii, które
72 Bliżej na ten temat: L. J a n i c k i : Partie polityczne w system ie... s. 100— 106.
71 Por.: G. K o n o w : op. cit., s. 74.
71 Por.: Rechtliche Ordnung des Parteiwesens..., s. 132— 134; W. H e n k e : Das Recht der politischen Parteien. Göttingen 1972, s. 38, 39.
w y w a rły d e cy d u ją cy w p ły w na kształt tych postanow ień. C elo w i tem u przyśw ieca także w cześniej w ypow iadana w d o k try nie 76 i orzecznictw ie, na co ju ż zw racano uwagę, m yśl elim in a cji z zakresu pojęcia partii p o lityczn y ch na podstaw ie art. 21 ustaw y zasadniczej tzw. partii ratuszow ych. W analizow anym bow iem p ojęciu partii zrzeszenie m oże b y ć uznane za partię je dyn ie w tedy, g d y nie ogranicza się do szczebla kom unalnego, a zasięgiem sw ego oddziaływ ania zam ierza o b ją ć obszar Zw iązku z Parlam entem Z w ią zk ow y m lu b co najm niej jed en kraj z par lam entem k ra jow ym . Nie m oże b y ć rów nież uznany za partię, zw iązek w y b o rczy obyw ateli (W ählerVereinigung), poniew aż je go działalność nie ma charakteru stałego ani nie jest prow adzo na przez dłuższy okres czasu, ja k w ym aga tego ustawa, a ^łuży je d y n ie n ajczęściej doraźnem u udziałow i w w yborach .
C entralnym jednak punktem ustaw ow ego określenia partii p olityczn y ch jest w yrażon e w art. 21 ust. 1 zd. 1 ustaw y zasad niczej postanow ienie, iż „p a rtie w spółdziałają w polityczn y m kształtow aniu w oli narodu ” , które w analizow anym pojęciu par tii u jęto ja k o n iezbędn y i pod sta w ow y w arunek. Zrzeszenie m o że b y ć ty lk o w ted y uznane za partię, jeśli zam iarem je g o jest „w y w ie ra n ie w p ły w u na polityczn e kształtow anie w oli oraz w spółdziałanie w reprezentow aniu narodu w n iem ieckim Parla m en cie Z w ią zk ow y m lub w je d n y m z parlam entów k ra jo w y ch ” . S form u łow an ie to jest, w y d a je się, kon sekw en cją p rzyjęcia jed n ego z dw u w y stęp u ją cych w dok tryn ie n iem ieckiej zasadni czych k ierunków in terpretacji w ieloznacznego i o b ejm u ją cego niem al całokształt fu n k cji partii postanow ienia art. 21 ust. 1 zd. 1 ustaw y zasadniczej. P ierw szy z nich posłu gu jąc się schem atem T. E llw e in a 77 bardziej przyporzą d k ow u je partie zasadzie su w e ren n ości narodu — art. 20 ust. 2 zd. 1 i część I zd. 2 ustaw y
16 Pogląd taki prezentował w sw ych zaleceniach zatytułowanych: „Verfassungsrechtliche Stellung und innere Ordnung der Parteien” Staats rechtlichen Abteilung, Verhandlungen des 38. deutschen Juristentages in Frankfurt (Main 1950), |[w:] O. K. F l e c h t h e i m : Dokum ente ... I. Band. Berlin 1962, s. 123.
77 Das Regierungssystem der Bundesrepublik Deutschland. Opladen 1973, s. 175.
zasadniczej 78 oraz art. 21 ust. 1 zd. 1 — ch arak terystyczn y jest raczej dla orzecznictw a T rybu n ału K on sty tu cy jn ego początków lat pięćdziesiątych, a pod trzym an y jeszcze, aczkolw iek ju ż nie konsekw entnie, w 1956 r . 79 D rugi natom iast bardziej przyporzą d k ow u je je zasadzie reprezen tacji — art. 20 ust. 2 i część II zd. 2 oraz art. 38 ust. 1 80, ch arak terystyczn y jest dla orzecznictw a T rybu n ału K on sty tu cy jn e g o poczyna jąc od drugiej p o ło w y lat