System partyjny Republiki Federalnej Niemiec

Zbigniew A. Maciąg

SYSTEM PARTYJNY

REPUBLIKI FEDERALNEJ

NIEMIEC

&

Warszawa 1979

Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Okładkę projektow ał M aciej Buszewicz Redaktor Alina W ojcieszak Redaktor techniczny Słanisłaioa Rzepkowska Korektorki Małgorzata Dudkowa Danuta Lubecka © Copyright by

Państwowe W ydaw nictw o Naukowe Warszawa 1979

PR ZEDM OW A

P o d ję cie tem atu z zakresu studiów nad partiam i RFN nie w y d a ­ je się b y w ym agało szczególnego uzasadnienia, je śli w eźm ie się pod uwagę, iż skutki przerodzenia się opartego na lib era ln o-b u r- żu a zy jn y ch zasadach system u pa rty jn eg o R epubliki W eim arskiej w system m onopartii faszystow skiej, odczula tak tragicznie cała Europa. T o co dzieje się nad Łabą i R enem dziś, nie m oże b y ć też ob ojętn e dla nikogo, zw łaszcza zaś członka tej społeczności, która ja k żadna inna, n a jboleśn iej dośw iadczyła okrucieństw grabieżczej ekspansji h itlerow skiej.

Mieniąca się spadkobiercą tra d y cji niem ieckich w ich w ielk o­ k apitalistycznym w ydaniu R epublika Federalna N iem iec przez długie lata pozostawała je d y n y m państw em w Europie k w estio­ n u ją cy m terytorialne status quo. D o dziś jeszcze silnie ugrun­ tow an y w w ielu kręgach sp ołecznych rew anżyzm , podsycany ciągle przez skrajną praw icę, daje o sobie znać w różn orodn ych form ach orga n iza cyjn ych i w zależności od k on iunktury p o lity ­ cznej przejaw ia się z m n iejszym lub w iększym natężeniem . Nie tylk o jednak z tego punktu widzenia analiza struktur p o lity cz ­ nych w tym kraju, zw łaszcza system u partyjn ego, jest szczegól­ nie ważna. P rzem aw ia za ty m rów n ież fakt, iż RFN jest jedną z czo ło w y ch potęg gospodarczych, a zachodzące w niej procesy społeczne i polityczne oraz zarysow u jące się w nich praw idło­ w ości stają się także dość charakterystyczne dla innych w y so ­ ko rozw in iętych państw kapitalistycznych. Obszerna ponadto ist­

niejąca w RFN regu lacja k on sty tu cyjn o-p ra w n a działania partii jest je d n y m z tych in teresu jących problem ów , k tóry stanow ić m oże przedm iot zarów no p ra w n o-d ogm a tyczn ych rozważań, jak i analizy m echanizm ów w ykształtow an ych w drodze praktyki p olityczn ej.

W yjaśnienia w ym aga takie, a nie inne ujęcie tematu. Został on n iew ątpliw ie zakreślony szeroko. P ełn iejsze uw zględnienie m ieszczącej się w je g o ram ach problem atyki m echanizm ów w al­ ki w y b orczej i stanow iącej je j elem ent e w o lu cji program ow ej, p rzekraczałoby znacznie m ożliw ości jed n ego autora. K on cen tra ­ cja zatem na p roblem atyce organ izacji partii jak i m echanizm ów ich w ew n ętrzn ego oraz parlam entarnego działania w reg u lu ją ­ cej je strukturze n orm a ty w n ej, b yła nie tylko, ja k się w ydaje, je ­ dynie m ożliw a, ale czyniła jed n ocześn ie analizow any przedm iot z tego punktu widzenia najbardziej interesującym .

W pracy nie podjąłem p ró b y określenia itego, co rozum iem przez system partyjn y, oparłem się w tym w zględzie na istnie­ ją cy ch ju ż ustaleniach nauki. P rzych yla m się zwłaszcza do ta­ kiego rozum ienia tego pojęcia, jakie nadaje m u M. Sobolew ski, który przez system p a rty jn y rozum ie stosunki zachodzące p o ­ m iędzy w szystkim i, legalnie działa jącym i partiam i p olityczn ym i

(Partie i sy s te m y p a rty jn e świata kapitalistyczn ego, W arszawa

1974 s. 391 i nast.). Szczegółow ą jednak analizą objąłem tylk o partie parlam entarne R epubliki Federalnej od g ry w a ją ce w ż y ­ ciu p o lityczn y m tego państwa najistotniejszą rolę. Na ty le zaś na ile m oim zdaniem b y ło to niezbędne dla rzetelnego zobrazo­ wania złożon ości istn iejących zjaw isk i za rysow u ją cych się pra­ w idłow ości, w skazuję z jed n ej strony na pew ne oddziaływ ania struktur praw n o-p ań stw ow ych na partie, z drugiej zaś na w p ły ­ w y w nich grup interesu.

W system atyce pracy p rzy ją łem schem at oparty na w y n ik a ­ ją cy ch z art. 21 ustaw y zasadniczej oraz ustaw y o partiach po­ lity czn ych , zadaniach partii, a także przyzn an ych im praw ach i obow iązkach. Z w racam p rz y tym uw agę na n iekon sekw en cje ustaw odaw cy, n iekiedy zachodzące w istn iejącym stanie norm a­ ty w n y m sprzeczności oraz rozm ija n ie się z nim realiów p rak ty­ ki polityczn ej. Pisząc zaś o aktualnie ukształtow anych in stytu­ cja ch bądź p rzy jętych i ob ow ią zu ją cych rozw iązaniach, starałem

się w skazać rów nież na procesy ich e w o lu cy jn y ch przeobrażeń oraz h istoryczn e i p olityczn e ich uw arunkow ania.

Nie uw zględniam natom iast fu n k cjon ow an ia system u p a r ty j­ n ego na szczeblu niższym niż federaln y, zw łaszcza w parlam en­ tach k ra jow y ch , poza k on ieczn ym i je d y n ie elem entam i, k tóre w y d a w a ły się b y ć przydatne dla zaprezentow ania m echanizm ów działa jących na szczeblu federaln ym .

P ew ną trudność przy opracow yw an iu tego tem atu stanow ił brak w ia rygodn ych i dostępnych m ateriałów dla pełn iejszego na­ św ietlenia i zobrazow ania n iek tórych zagadnień, dla in n ych zaś dość ch arak terystyczn y b y ł z k olei ich nadm iar, stw arzający k o ­ n ieczność dokonania niełatw ej selek cji i ustosunkowania się do szeregu pod noszonych w obszernej ju ż literaturze prob lem ów i głoszon ych poglądów . W ob ec zaś w ydania w 1975 r. nakładem Instytutu Z achodniego w Poznaniu pra cy L. Janickiego, P artie

p o lity czn e w system ie p ra w n ym R epubliki F ed eraln ej N iem iec,

zapow iadającej rów nież ukazanie się n iniejszej p ozy cji, nie dało się uniknąć w pew n ym zakresie p rob lem ow ej zbieżności. O bie jednaK prace zazębiając się tem atycznie, istotnie uzupełniają się i dzięki tem u dają w sum ie polskiem u czyteln ikow i niem al pełn y obraz organizacji i fu n k cjon ow an ia system u pa rtyjn ego w RFN w je g o społecznych, h istoryczn ych i praw n ych uw aru n k ow a­ niach.

I. K O N STYT U C YJN O -P R A W N A POZYCJA

PARTII POLITYCZNYCH

1.

Ewolucja regulacji prawno-normatywnej działania

partii politycznych w Niemczech

C harakterystyczna, zwłaszcza dla w czesnej m yśli lib era ln o-b u r- żu a zyjn ej, niechęć do partii polityczn y ch , w yrażana w poglądach J. J. Rousseau *, J. W aszyngtona, J. M a d ison a 2, a na gruncie angielskim do pew n ego stopnia jeszcze przez H. S. J. B olin g b ro- k e’a s doznała ju ż w yraźn ego w y ło m u w poglądach E. B u rke’a, dostrzegającego w partiach istotny elem ent ustroju p o lity czn e ­ go 4. W N iem czech epoki liberalizm u jednak niechęć ta na sku­ tek w p ły w ó w absolu tyzu jącej państw o m yśli filo zo ficzn e j H egla, uległa pogłębieniu, a w obec braku tra d y cji dem ok ratyczn ych — rów n ież utrw aleniu pań stw ow o-zjedn oczen iow ą polityką B

is-1 J. J. R o u s s e a u : Du Contrat social; livre II, chap. 3 — presente par Henri Guillemin, Paris 1963, s. 74.

2 Na niechętne partiom poglądy J. Waszyngtona i J. Madisona w ska­ zał W. G o o d m a n w : The T w o-party System in the United States. Prin­ ceton—New Jersey— Toronto—New Y ork—London 1960, s. 11.

* K. Grzybow ski stwierdza, iż Bolingbroke „w idział w istnieniu partii politycznych raczej zło, choć konieczne w obec ułomności natury ludzkiej, wiązał to z tendencją rządzących do arbitralności i wyzyskiwania posia­ danej władzy dla korzyści osobistych, widział w konsekw encji w partii opozycyjnej reprezentantkę „dobra publicznego” . K. G r z y b o w s k i : H i­

storia doktryn politycznych i prawnych. Warszawa 1967, s. 380, 381.

m a r c k a s. Staw ianie państwa ja k o suw erena ponad społeczeń­ stw em oraz przypisyw anie m u u niw ersalistycznych, ponadczaso­ w ych w artości w ob ec uw ażanych za stronnicze, nietrw ałe i ro z ­ b ija ją ce jed n ość społeczeństw a partie, w ystępow a ło w yraźn ie je ­ szcze pod koniec X I X w. w poglądach H. v. T reitschkego 6.

Partie okresu R zeszy Cesarskiej to jed yn ie elem ent stosun­ k ó w rzeczyw istych , k tórych b u jn y rozw ój przebiegał w zasadzie poza aparatem pań stw ow ym albo naw et czasem w b rew niem u 7. F aktyczne bow iem ich w p ły w y dopuszczano tylk o w P arlam en­ cie R zeszy (Reichstagu), k tórego k om peten cje ograniczano jednak do sfe r y ustaw odaw stw a, uniezależniając rząd i kanclerza od je g o zaufania i nie poddając ich rów nież je g o kontroli. Z p o z y cji i znaczenia parlam entu w y p ły w a ło fak tyczn e znaczenie partii tam tego okresu, a niezależność od niego obsady stanow isk w rzą­ dzie pow odow ała w k on sek w en cji niem al zupełne odcięcie partii od w p ły w ó w na obsadę n ajw ażn iejszych stanow isk państw ow ych.

T ru dn o zatem w tam tym czasie o przykłady obejm ow a nia tek m inisterialnych przez ekspon ow an ych działaczy parlam entar­ n ych albo partyjn ych , rekrutacja na te stanowiska odbyw ała się b ow iem praw ie w yłączn ie spośród kandydatów w y w od zą cych się z zaw odow ej służby urzędn iczej 8.

W tej sytu acji w ięc skoro partie m onarchii k on sty tu cyjn ej okresu II R zeszy, ideologiczn ie i dok trynalnie częściej w idziano ja k o dezin tegru ją cy i osłabiający państwo, niż je d n o czą cy społe­

5 Na tę specyfikę Niemiec zwraca się uwagę, [w :]R echtliche Ordnung

des Parteiw esens. Problem e eines Parteiengesetzes. B ericht der vom Bun­ desm inister des Innern eingesetzten Parteienrechtskom m ission. Frankfurt

am Main, Berlin 1958, s. 2 i 3, cyt. dalej jako: Rechtliche Ordnung des

Parteiwesens...

6 H. v. T r e i t s c h k e : Politik, Leipzig 1899, s. 61, 139, 140, 148, 154, 156.

7 Rechtliche Ordnung des Parteiwesens..., s. 5, zob. też antysocjalisty­ czne ustawodawstwo z 21 X 1878 r. — bliższe om ów ienie J. K r a s u s k i :

Historia R zeszy N iem ieckiej 1871— 1945. Poznań 1969, s. 129 i nast.; L. J a-

n i c k i : Partie polityczne w system ie prawnym R epubliki Federalnej Nie­

miec. Poznań 1975, s. 22— 24.

8 R. T h o m a : Grundzüge des Staatsrechts des Deutschen K eiserreichs

und seiner Einzelstaaten, [w:] Handbuch des Deutschen Staatsrechts. B. I.

czeństw o je g o składnik, b y ły ty lk o tw orem fa k tyczn y m z ogra­ n iczon ym zasięgiem oddziaływ ań do m ającego stosunkow o w ą­ skie k om peten cje parlam entu, a nie praw nie określoną in stytu­ cją. m e m ogły tym sam ym b y ć, jak tw ierdzi G. J e llin e k n, p o ­ jęciem z zakresu ustroju pań stw ow ego i szerzej — przedm iotem badań nauki o państwie. P ozostaw ały zatem głów n ie w sferze p o ję ć i zainteresow ań nauki o społeczeństw ie.

K lęska Cesarstwa N iem ieckiego w 1918 r., połączona z zała­ m aniem się panującego w nim b iu rok ra ty czn o-w ojsk ow ego reżi­ mu pod w p ły w em re w o lu cy jn y ch w ystąpień mas, uświadom iła

niem ieckim klasom pan u jącym znaczenie zorganizow anych

w partie sił społeczn ych oraz potrzebę przem ian w kierunku za­ pew nienia im szerszego udziału w podejm ow an iu istotnych de­ c y z ji państw ow ych. S łu żyć tem u m iały w prow adzone ju ż w k oń ­ co w y m okresie działań w ojen n y ch zm iany nie tylk o w d o ty ch ­ czasow ej prak tyce k on sty tu cyjn ej, polegające m iędzy innym i na pow oływ an iu popularnych p rzy w ó d có w partii polityczn y ch na stanowiska m inisterialne, lecz rów nież w ok reślon ych postano­ w ieniach norm atyw n ych , czego przykładem m oże b y ć wniesiona do k on stytu cji R zeszy popraw ka z października 1918 r., przew i­ dująca w y m óg posiadania przez kanclerza zaufania parlam entu. Dalsze zm iany nadające republikańską form ę d ostosow y w a ­ nem u do aiowych potrzeb u strojow i najpełniej w yraziła k on stytu ­ cja w eim arska z 31 VII 1919 r. Stw orzyła ona poprzez w p row a ­ dzenie zasady zw ierzchnictw a narodu, pow szechnego i rów n ego w y b oru prezydenta (R eichspräsident) i parlam entu (R eichstag) oraz w zm ocnienie je g o p o z y cji elem entam i system u parlam en­ tarno-gabinetow ego, a także dopuszczenie in icja ty w y ludow ej i referen du m (V o lk sb eg eh ren , V olk sen tsch eid ), pew n e ram y de­ m okracji, w k tórych w o w iele szerszym zakresie niż dotychczas zapew niono udział i w p ły w partii polityczn y ch zarów no na o b ­ sadę stanow isk państw ow ych, jak i podejm ow an e w nich d e c y ­ zje. W m iarę zaś rozw oju m echanizm ów życia parlam entarnego oraz w prow adzania do praw a w y b orczeg o zasady p ro p o rcjo n a l­

’ „In der Staatlichen Ordnung aber hat der B egriff der Parteien als solcher keine Stelle: selbst wenn Parteien ein Einfluß auf jene gewährt werden soll, können sie nur als M ajoritäten und Minoritäten in Betracht kom m en” . G. J e l l i n e k : A llgem eine Staatslehre. Berlin 1914, s. 114.

n ości p oja w ia ły się d oty czą ce partii p olityczn y ch postanow ienia w regulam inach parlam entarnych oraz praw ie w y b o rczy m , p rzy ­ znające im pew n e szczególne uprawnienia, a naw et p rzy w ileje. P ierw sze z nich zn a jd u jem y ju ż w 1909 r. w regulam inie parlam entu k ra jow eg o (A b g eord n eten h a u s) W irtem bergii, jednak m iały one na terenie R zeszy Cesarskiej charakter raczej w y ją t­ k o w y i można je uważać, w y d a je się, je d y n ie za zapow iedź dal­ szych w tym kierunku przem ian. P rzew id yw a ły one m ożliw ość organizow ania się posłów w organizacje (M itg lied erverein ig u n -

gen), stosunkow e uw zględnianie siły partii w obsadzie stanowisk

sekretarzy parlam entu i je g o kom isji, a ponadto także oficja ln ie w prow ad zały radę sen iorów (Ä lte s te n r a t)10. P o 1918 r. postano­ w ienia o tym charakterze znaleźć m ożna rów n ież w regulam inie R eichstagu z 1922 r. oraz w regulam inach parlam entów w iększo­ ści k ra jów niem ieckich.

W irtem bergia była też pierw szym krajem , k tó ry w prow adził, przyjętą później szerzej w N iem czech, zasadę proporcjon aln ości w y b o ró w oraz w o rd y n a cji w y b orczej form a ln ie uznał partie p olityczn e n . P odob n e regu la cje o rd y n a cji w y b orczej B runszw iku przyzn aw ały ponadto pew n e p rz y w ile je partiom dotych czas re­ prezen tow an ym w parlam encie k r a jo w y m 12. R ów n ież w o r d y ­ n a cji w y b orczej do R eichstagu z 24 X 1922 r. z podaniem n azw y partii na liście kan dydatów łączono u p rzyw ilejow a n y w y m óg złożenia tylk o dw udziestu podpisów w y b orców , a nie ja k w in­ n ych przypadkach p ię c iu s e t13. P ojęcie partii w ch odzi do k ra jo ­ w ej k on stytu cji T u r y n g ii14, jest też w yrażone, a czkolw iek w sen­ sie n egatyw nym , w art. 130 k on stytu cji R epu bliki W eim arskiej z 31 V II 1919 r., stw ierdzającym iż: „U rzęd n icy są sługam i og ó­ łu, a nie partii p o lity cz n e j” (D ie B eam ten sind D ien er der G e­

sam theit nicht einer P artei).

'• H. T r i e p e l : Die Staatsverfassung und die politischen Parteien. Berlin 1930, s. 24.

11 Ibidem, s. 25.

12 G. R a d b r u c h : Die politischen Parteien im System des deutschen

Verfassungsrechts, [w:] Handbuch des Deutschen Staatsrechts. Tübingen

1930, s. 290. 13 Ibidem.

T en stan rzeczy zm usił d o pew n y ch przew artościow ań oraz głębszych reflek sji, a w kon sek w en cji szerszego zajęcia się przed­ staw icieli n iem ieckiej nauki praw a partiam i p olityczn ym i, ju ż nie ty lk o ja k o zjaw iskiem społecznym , lecz rów n ież coraz silniej eksponow anym elem entem system u pra w n o-u strojow ego. Dla określenia rzeczyw istości u strojow o-p olity czn ej R epubliki W ei­ m arskiej pojaw ia się p ojęcie „pa ń stw a -pa rtii” (P arteien staat), przez co rozum ie się państwo, w k tórym „pa rtie p olityczn e tak silnie zrosły się z organizm em państw ow ym , iż w istotn ych sprawach wola państw ow a i je g o postępow anie opiera się zaw sze na postę­ pow aniu i w oli partii” 13. O. K oellreu tter 18 uważa, iż „P ań stw o partii stało się dzisiaj (w R epu blice W eim arskiej — przyp. aut.) zgodną z k on stytu cją rzeczyw istością ” . Zdaniem G. Leibholza 17 zaś, k ryzy s opartego na k on cepcja ch liberaln ych system u rep re­ zentacji p rzeja w ia ją cy się głów n ie w daleko idących rozb ieżn o­ ściach pom iędzy stanem p ra w n o-k on sty tu cy jn ym a rzeczy w isto­ ścią polityczną rodzi państw o partii, będące zjaw iskow ą form ą dem ok racji bezpośredniej. N ie ma bow iem , jak tw ierdzi, istotnej różn icy pom iędzy sytuacją, w k tórej aktyw ni p olityczn ie o b y w a ­ tele w ypow iadają się w fo rm ie in icja ty w y lu dow ej lub refe re n ­ dum, a sytuacją, w k tórej zależni bezpośrednio od w y b o rcó w lub organ izacji p a rty jn y ch przedstaw iciele p od ejm u ją odpow iednie d e cy z je polityczne. W idzi przy ty m potrzebę rozw ażań nad w p ro ­ w adzeniem ok reślon ych postanow ień do k on stytucji.

H. T riepel natom iast nie przeczy, iż R epublika W eim arska jest w rzeczyw istości państw em partii, jednakże uważa, iż jest ono nie d o pogodzenia z liberalną k on cep cją państwa i stanowi zw yrodniałą je g o form ę. Partie zdaniem je g o są zjaw iskiem p o- za k on stytu cyjn ym , a ja k o „o b c e społeczne cia ło” , stoją na ze­

15 Ibidem, s. 12.

18 O. K o e l l r e u t t e r : Die politischen Parteien im m odernen Staate

1926, s. 86.

17 G. L e i b h o l z : Das W esen der Repräsentation, Berlin 1960. 2. A u f­ lage, s. 98, 117, 118. Pierwsze wydanie, nie obejm ujące jedynie wykładu końcowego zatytułowanego D er Gestaltwandel der Dem okratie im 20. Jahr­

hundert, ukazało się już w 1929 r. Szerszą, aczkolw iek krytyczną, prezen­

tację poglądów Leibholza przedstawił M. S o b o l e w s k i w : R eprezentacja

w ustroju współczesnych dem okracji burżuazyjnych. K raków 1962, s. 23—

w nątrz organizm u p a ń s tw o w e g o 18. Z ostrą k rytyk ą poglądów T riepla w ystąpił H. K elsen w pra cy V om . W esen und W e rt der

D em okratie 19, zarzucając m u form alizm i dogm atyzm w rozu m o­

w aniu oraz odrzucanie w raz z państw em partii — now oczesnej dem okracji. K elsen uważa p rzy tym , iż obecnie dem okracja nie jest m ożliw a bez partii p olityczn ych , gdyż pozostaje z nimi w n ierozerw aln ym zw iązku. Nieuznaw anie zaś partii przez k on ­ stytu cje jest św iadom ym , ja k tw ierdzi, przym yk an iem oczu na rzeczyw istość. P ostu lu je w ięc ich k on stytu cyjn e norm ow anie, co p ozw oliłob y, je g o zdaniem , na dem ok ratyza cję ty ch etapów kształtow ania w oli, k tóre przeprow adzane są w ew n ątrz partii.

P odob nie H. N aw iasky 20 rozw ój dem ok racji łączy z rozw ojem parlam entu i partii oraz uznaje w alkę przeciw partiom za w al­ kę przeciw parlam entow i i odw rotnie, a tym sam ym rów nież przeciw dem okracji. N ajdalej w sw ych poglądach posunął się je d ­ nak G. R adbruch 21, w sk azu jący na nieuniknioność ro zw o ju pań­ stw ow ego w kierunku państwa partii. W ob ec zaś niezgodności ideologii liberalnej i opartego na niej system u praw nego z dem o­ kratyczną rzeczyw istością, postu lu je nie tylk o zm ianę ideologii, ale i także przepisów praw nych. D aje przy ty m k onkretne pro­ p o z y c je zm ian w k on sty tu cji R epubliki W eim arskiej i w prow a ­ dzenia postanow ień d oty czą cych partii polityczn ych . Zdaniem je ­ go w trzech m iejscach b y ło b y to najbardziej m ożliw e:

1) tam gdzie m ów i się o pochodzeniu w szystkich organów

pań stw ow ych można b y ok reślić partie jako ..pierw otne organy k reu ją ce” (K rea tion sorga n e); 2) w przepisach trak tu jących o sta­ now isku deputow anych w skazać na podporządkow anie ich fra k ­ cjom p a rty jn y m ; 3) postanow ienia zaś dotyczące rządu uzupełnić postanow ieniam i o k oalicjach i fra k cja ch p a r t y jn y c h 22.

O m aw iając bliżej każdy z ty ch punktów , dostrzega m ożliw ość jedn oczesn ej praw nej in geren cji w w ew nętrzne spraw y p a r tii23.

18 H. T r i e p e l , op. cit., s. 29— 34.

15 Tübingen 1929, s. 21—25, zwłaszcza przyp. 16— 19.

2ł H. N a w i a s k y : Die Zukunft der politischen Parteien. München 1924, s. 1— 3.

21 G. R a d b r u c h : op. cit., s. 287. 22 Ibidem, s. 288.

W ych odząc w praw dzie z założenia, że nie ma dem ok racji bez partii polityczn ych , odm ienne jedn ak stanow isko prezen tu je C. S c h m itt24, tw ierdzący, iż k ryzysu w spółczesnego państwa nde przełam ie się poprzez ustaw ow e regu lacje partii p olityczn y ch i u czynienie z nich organizacji w yposażon ych w określone k om ­ petencje, gdyż w m iejsce d otych cza sow ych partii m u siałyb y p o ­ w stać now e, o tym sam ym charakterze, istniejące poza struktu­ rą państw ow ą tw ory. D opuszcza je d y n ie regu lację technicznej strony w y b o ró w i głosow ania.

P ogląd C. Schm itta jest niejako pośredni m iędzy dw om a za­ sadniczym i nurtam i niem ieckiej m yśli polityczn o-p ra w n ej ok re­ su R epubliki W eim arskiej, je d n y m — reprezen tow an ym głów n ie przez G. Leibholza, H. K elsena, G. Radbrucha, dom a gającym się pra w n ok on stytu cyjn ego uznania partii polityczn y ch ja k o istotne­ go elem entu dem ok ratyczn ego u stroju politycznego, oraz dru­ gim — kon serw atyw n ym , reprezen tow an ym przede w szystkim przez II. Triepla, silnie jeszcze n aw iązu jącym do dok tryn epoki m onarchii k on sty tu cyjn ej X I X w. i z rozbieżności m iędzy nim i a praktyką, w yp row a d za ją cym w niosek o p ły n ą cym ze strony partii zagrożeniu dla istn iejącego porządku praw nopaństw ow ego.

N ajogóln iej biorąc, poglądy te stanow iły punkt w y jścia póź­ niejszych , p ow ojen n ych już, rozw ażań nad zagadnieniem m ie j­ sca partii w system ie pra w n ou strojow ym i w y w a rły n iem ały w p ły w na p rzy jęte w RFN rozwiązania. D ecydu ją ce jednak dla podjęcia ty ch kw estii stały się dośw iadczenia faszystow skich W łoch i Niem iec, w k tórych potężne partie m asow e zdołały zm o­ n opolizow ać w ładzę i zniszczyć istniejące w nich system y p o li- ty czn o-u strojow e oparte na w zora ch liberalnych. Zatem tw ó rcy podstaw u strojow y ch tych państw stanęli w okresie p ow ojen n y m w obec konieczności zbudow ania takich barier praw nych, k tóre w ystarczająco ch ro n iły b y u stanow iony zgodnie z zasadami d e ­ m ok racji bu rżu a zyjn ej d ob y in terw en cjon izm u porządek, przed organizacjam i (partiam i) zm ierzającym i do je g o o b a le n ia 2S.

24 G. S c h m i t t : Verfassungslehre. München u. Leipzig 1928, s. 247. 25 Wskazał na to K. Grzybowski, pisząc: „Zagadnienie instytucjonaliza­ cji partii staje bezpośrednio po drugiej w ojn ie św iatowej jako problem wykluczenia możności istnienia partii faszystowskich oraz dopuszczenia istnienia w ięcej niż jednej partii demokratycznej. Jest to przede

wszyst-W tym też celu zarów no w k on stytu cji w łosk iej z 1947 r. w je j art. 49 2S, jak i w k ra jo w e j k on sty tu cji B adenii z tegoż roku, w art. 118— 121 27 oraz ustaw ie zasadniczej R epu bliki F ederalnej kim problem krajów , które były opanowane przez faszyzm i w których istniał monopol prawny jednej faszystowskiej partii” . K. G r z y b o w s k i :

Instytucjonalizacja partii politycznych. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu

Jagiellońskiego — Prace z Nauk P olitycznych” z. 3/1972, s. 30.

2ł Konstytucja Republiki W łoskiej z 27 X II 1947 r. w g stanu praw ne­ go na 31 X II 1968 r. w tłumaczeniu J. Z a k r z e w s k i e j [w :] K onstytu ­

c je Finlandii, Włoch, N iem ieckiej Republiki Federalnej, Francji. W rocław —

Warszawa—K raków —Gdańsk 1971.

27 Ciekawe, aczkolw iek obszerne, zawarte w kilku artykułach kon­ stytucji Badenii normowanie, przewidywało między innym i: zasadę w ol­ nego tworzenia partii, o ile nie wykraczały one swoim działaniem poza demokratyczne zasady państwa, zakaz działania partii i innych organiza­

cji, których celem byłaby likw idacja wolności obyw atelskich lub użycie przem ocy w obec narodu, państwa albo konstytucji. Ponadto, określały zasadę współodpowiedzialności partii za kształtowanie życia politycznego i kierowania państwem, niezależnie od tego czy są partiami rządzącymi, czy w opozycji, oraz nakładały na partie rządzące obowiązek stawiania interesów państwa ponad interesami partii, a na partie opozycyjn e — śledzenia działalności rządu i poddawania go rzeczow ej i konstruktyw­ nej krytyce. Jednocześnie sform ułowano zasadę mandatu wolnego, połą­ czoną z zakazem podejm ow ania zobowiązań członków partii do bezw zglę­ dnego posłuszeństwa jej kierow nictw u. Postanowienia te określały jak w idać norm atywnie fu n k cje partii większości parlamentarnej i opozycji realizowane dotychczas w praktyce systemu parlam entarno-gabinetowego, przy czym zachowyw ano charakterystyczną dla koncepcji liberalnych wyższość interesów państwa nad partyjnym i i łączącą się z tym kon­ strukcję mandatu wolnego. A ni projekt Konw entu z Herrenchiemsee, ani

późniejsze już rozwiązania konstytucyjne nie przejęły w zasadzie wyraź­ nie żadnego z tych postanowień konstytucji Badenii, z w yjątkiem zasady w olnego tworzenia parrtii i zakazu ich działania, gdyby zmierzały do oba­ lenia panującego systemu politycznego. R egulacje te przestały być aktu­ alne w 1953 r. w związku z utworzeniem Badenii-W irtem bergii i uchw a­ leniem n ow ej, nie przejm ującej tych postanowień konstytucji. Ponadto, w innych konstytucjach krajow ych RFN znaleźć można pewne fragm en­ taryczne raczej postanowienia dotyczące partii, jak w konstytucji Ba­ warii z 1946 r., Nadrenii-Palatynatu z 1947 r. lub Bremy również z tego roku. Z prawnokonstytucyjnym uznaniem partii spotykamy się także w konstytucjach innych państw, np. Brazylii z 1946 r., Danii z 1953 r., Fran­ c ji z 1958 rt, T urcji z 1961 r.; zob. też na ten temat: L. J a n i c k i : Partie

polityczne w system ie praw nym NRF, [w:] „Przegląd Zachodni” 4/1971,

kapita-w art. 21 uznano po raz pierkapita-w szy kapita-w historii k on stytu cjon alizm u tych k ra jów istnienie i działalność partii polityczn ych , poddając je tym sam ym pra w n ok on stytu cyjn ej regulacji.

W p rojek cie ustaw y zasadniczej K on w en tu z H errenchiem see postanow ienia d otyczą ce partii um ieszczono w art. 47 28 rozdzia­ łu IV zatytułow anego B undestag. W w yn ik u jedn ak dyskusji prow adzonej w K om isji O rgan izacyjn ej (Organisationsausschuß), O gólnej K om isji R ed a k cy jn ej (A llg em ein e R edaktionsausschuß) i K om isji G łów n ej (H auptausschuß), ja k rów n ież plenum R ady Parlam entarnej nie ty lk o przesunięto je w system atyce ustaw y zasadniczej do części ogóln ej rozdziału zatytułow anego Z w iązek

i K ra je ja k o art. 21, lecz rów n ież w prow adzon o szereg łączących

się z ty m zm ian m erytoryczn ych .

I tak, przede w szystkim zrezygn ow an o z w prow adzenia zaka­ zu tw orzenia b lo k ó w p a rty jn y ch (ust. 2 art. 47 projektu ), okre­ ślania zasad d oty czą cych praw a w yb orczego, zw łaszcza p ra w y ­ listycznego, Warszawa 1974, s. 351— 387; Sz. C h o d a k : Partie polityczne w iw ietle prawa państwowego, ,[w:] „Studia S ocjologiczno-P olityczne”

nr 3/1959, s. 95— 135.

2t Brzmiał on następująco: 1. W nioski w yborcze mogą być tylko przez takie grupy w yborców wnoszone, które podporządkują się przepisom o partiach politycznych. 2. Tworzenie partii politycznych jest wolne. Z a ­ brania się jednak porozumień m iędzypartyjnych, w których wyniku de­ putowani w oddawaniu sw ych głosów tak będą wiązani, jakby w organie

glosującym była reprezentowana tylko jedna partia. 3. Ustawa zw iązko­ wa może bliżej regulować stosunki prawne partii i ich współdziałanie w politycznym kształtowaniu w oli. W szczególności stanowić może, iż wnioski w yborcze partii podjęte być muszą w drodze praw yborów doko­ nanych przez ich członków. 4. Partie, które według charakteru sw ej działalności stawiają sobie za cel obalenie w olnościow ego i dem okratycz­ nego ustroju, Trybunał K onstytucyjny może, na wniosek Rządu Zw iąz­ kowego, który wymaga zgody Rady Zw iązkow ej (Senatu), uznać za sprzeczne z konstytucją. Trybunał może w ydać w obec takich partii za­ rządzenie doraźne. Jednakże bez orzeczenia Trybunału K onstytucyjnego nie może wystąpić przeciw partii żadna władza z powodu je j sprzecznej z konstytucją działalności. 5. Zw iązkow a ustawa wyborcza może określić, że partie, które nie zdobyły przynajm niej 5% wszystkich ważnie odda­ nych głosów nie otrzymają m andatów, a ponadto także, iż na sumę zli­ czonych reszt głosów nie przypadnie partii więoej mandatów niż uzyska­ ła ich ona bezpośrednio w okręgu w yborczym . „Jahrbuch des öffen tli­ chen Rechts” . (Hrsg. G. Leibholz u. H. v. Mangoldt). Tübingen 1951, s. 202 i 207.

b orów oraz klauzuli ogran iczającej, pozostaw iając te kw estie ustawie zw iązkow ej do szczegółow ej regulacji. W prow adzon o na­ tom iast w ym óg, b y w ew n ętrzn y porządek partii odpow iadał za­ sadom dem okratycznym , a na w niosek deputow anego B rockm an - n a 29 (Z en tru m ) nałożono na partie zobow iązanie do składania pu b liczn ych sprawozdań z pochodzenia środków finansow ych. C harakterystyczne jest, iż uzasadnienie w prow adzenia tego prze­ pisu Brockm ann, a za nim Rada Parlam entarna, dostrzegał prze­ de w szystkim w faszystow skiej przeszłości Niem iec.

P ew n y m przekształceniom uległo sform ułow anie art. 47, ast. 4 p rojek tu traktującego o zakazie działania partii zm ierzających do obalenia istniejącego ustroju.

U trzym ano natomiast w niem al nie zm ienionej postaci posta­ now ienia dotyczące w spółdziałania partii w polityczn y m kształ­ tow aniu w oli narodu oraz w oln ego tw orzenia partii. Ostatecznie art. 21 ustaw y zasadniczej otrzym ał brzm ienie:

„1. Partie w spółdziałają w polityczn ym kształtow aniu w oli na­ rodu. W olno zakładać partie. Ich struktura w ew nętrzna m usi od ­ pow iadać zasadom dem okratyczn ym . Partie muszą składać pu­ blicznie sprawozdania z pochodzenia sw oich środ ków finanso­ w ych .

2. Partie, które sw oim i celam i lub zachow aniem się zw olen n i­ k ó w zm ierzają do naruszenia lub obalenia w oln ościow ego, d em o­ k ratyczn ego ustroju, albo zagrażają istnieniu R epubliki Federal­ nej Niem iec, są sprzeczne z k on stytucją. O sprzeczności z kon­ stytu cją orzeka Z w ią zk ow y T rybu n ał K o n sty tu cy jn y.

3. S zczegóły ustalają ustaw y zw iązk ow e” 30.

Postanow ienia tego artyku łu ustaw y zasadniczej traktow ane zarów no przez naukę, ja k i praktykę orzecznictw a Z w ią zk ow e­ go T rybunału K on sty tu cy jn e g o jak o obow iązu jące, z w yjątk iem zdania 4 ust. 1, i to na szczeblu federaln ym jak i k ra jo w y m 3ł,

29 Ibidem.

30 Podaję, podobnie jak i wszystkie inne pow oływ ane w pracy frag­ menty ustawy zasadniczej, z tekstu «tłumaczenia M. Sobolew skiego; Usta­

wa Zasadnicza Republiki Federalnej Niem iec (Grundgesetz Bundesrepu­ blik Deutschland). Opole 1972.

S1 Por.: E. F o r s t h o f f : Zur verfassungsrechtlichen Stellung und in­

neren Ordnung der Parteien. Tübingen 1950, s. 11, H. v. M a n g o l d t , F.

uzupełnia oczyw iście szereg ustaw i przepisów szczegółow ych . P rócz aktualnie obow iązu jących : ord y n a cji w y b orczej z 7 V 1956 r . 32, regulam inu P arlam entu Z w iązk ow ego z 6 X II 1951 r . 33 oraz ustaw y o Z w ią zk ow ym T rybu n ale K on sty tu cy jn ym z 12 III 1951 r. 34 najistotniejszą, a zarazem najobszerniejszą regulacją 618 i 619, G. L e i b h o l z: Der Strukturwandel der m odernen D em okra­

tie, [w :] Strukturproblem e der m odernen Dem okratie. Karlsruhe 1958,

s. 91 i 92. Rechtliche Ordnung des Parteiwesens..., s. 113, 115. W. H e n k e :

Das Recht der Politischen Parteien. Göttingen 1972, s. 29, 30. G. K o n o w: Verfassungsrechtliche Fragen zum Parteiengesetz. „Die Öffentliche V er­

waltung", H. 3—4, s. 73/1968. G. L e i b h o l z , H. J. R i n c k : Grundgesetz

für die Bundesrepublik Deutschland — Kommentar. Köln-M arienburg 1968, s. 273 i 274.

W orzeczeniu o zakazie działania SRP z 22 X 1952 r. Zw iązkow y Trybunał Konstytucyjny stwierdził: „A rt. 21 GG ist mit Ausnahme des Abs. 1. Satz 4 unmittelbar anwendbares Recht, obw ohl Abs. 3 eine nä­ here Regelung durch Bundesgesetze vorsieht. Dies ist fü r Abs. 2 offe n ­ sichtlich, zumal durch das Gesetz über das Bundesverfassungsgericht die nähere Regelung schon getroffen ist. Die aktuelle Geltung der bei­ den ersten Sätze des Art. 21 Abs. 1 GG ist wegen ihrer schon oben ge­ kennzeichneten grundsätzlichen Bedeutung ebenso offensichtlich. Abs. 1. Satz 3 mag zwar in dem vorgesehenen Parteiengesetz eine nähere A us­ gestaltung erfahren. Unmittelbar anwendbar ist er jedenfalls insoweit, als er es verbietet, daß eine Partei sich in grundsätzlicher Abweichung von demokratischen Prinzipien organisiert” , [w:] Ch. S t a r e k : V erfas­

sungsrecht in Fällen—Politische Parteien 13. 1970, s. 10, a także [w:]

BVerf. G. E. 5, 111, oraz BVerf. G. E. 4, s. 378: „Denn Ant. 21 GG ist eine jener Vorschriften die über ihre Geltung innerhalb der Verfassungs­ ordnung der Bundesrepublik als Gesamtstaat hinaus in die Verfassungs­ ordnung der Gliedstaaten (Länder) hineinwirken (vgl. BVerf. G. E. 1, 227)” , jak również: BVerf. G. E. 6, 375.

W yłączenie zdania 4 ust. 1, art. 21 ustawy zasadniczej jako niereal­ nego, lub nie dającego się zastosować ze względu na brak przepisów w ykonaw czych, mogło budzić wątpliw ości, jednak w obec wydania usta­ wy o partiach politycznych, w której przewidziano szczegółowe postano­ wienia w tej kwestii, problem — w ydaje się — stracił na znaczeniu.

32 Bundeswahlgesetz vom 7 Mai 1956. BGBl. 1956/1, s. 383 ff — zmie­ niona następnie poprawką do konstytucji z 31 lipca 1970 r. oraz popraw ­ ką z 3 VII 1972 r. BGBl. I s. 1100.

33 Geschäftsordnung des Deutschen Bundestages 6. Dezember 1951 Bundesgesetzblatt II s. 389, zuletzt geändert durch Beschluß vom 6 Mai 1970 BGBl. I s. 621 — uzupełniony poprawką z 1 9 X 1972 r.

84 Gesetz über das Bundesverfassungsgericht vom 12 März 1951 BGBl. I, s. 243.

je9t w ydana na podstaw ie ust. 3. art. 21 ustaw y zasadniczej usta­ wa o partiach p o lityczn y ch z 24 V II 1967 r . 3S.

U staw odaw stw o o partiach polityczn ych uzupełniane jest b o ­ gatym orzecznictw em T rybu n ału K on sty tu cy jn ego. Zakres zaś reg u la cji praw nej oraz in geren cji państwa w sferę życia i dzia­ łalności partii w R epu blice Federalnej N iem iec jest jed n y m z n a j­ obszern iejszych i najbardziej szczegółow ych w śród w spółczes­ n ych państw dem ok racji bu rżua zyjn ej. Trzeba przy tym p rz y ­ znać, iż rów nież rola i znaczenie partii polityczn ych , a tym sa­ m ym ich udział w procesach podejm ow ania d e cy zji państw ow ych niepom iernie w zrosły, nie tylk o w stosunku do okresu C esar­ stwa, lecz rów nież okresu R epubliki W eim arskiej, co w y d a je się b y ć bezpośrednim skutkiem rozszerzenia dem ok racji parlam en­ tarnej, głów n ie poprzez osłabienie stanowiska pośrednio w y b ie ­ ranego (rów nież z udziałem depu tow an ych ) prezydenta i u m oc­ nienie p o zy cji odpow iedzialnego przed parlam entem kanclerza, a także znacznej red u k cji k on stytu cyjn ie określonych, tak ostro k ryty k ow a n ych po upadku III Rzeszy, plebiscytarn ych elem en tów u strojow y ch 36.

35 Gesetz über die Politischen Parteien (Parteiengesetz) vom 24 Juli 1967 (BGBl. I. 1967, s. 773) zmieniona 22 VII 1969 (BGBl. I. 1969, s. 925) oraz 24 VII 1974 (BGBl. I, s. 1537). Uchwalenie tej ustawy poprzedzone było kilkoma projektam i, z których najważniejsze to: projekt rządowy z 22 X II 1959 r., projekty fra k cji CDU/CSU i FDP z X II 1964 r. oraz SPD z II 1965 r. Ponadto, szerokie prace przygotowaw cze prowadziła K o ­ misja Prawa o Partiach Politycznych, powołana przez Federalnego M i­ nistra Spraw W ewnętrznych, która w 1957 r. przedłożyła i opublikowała sprawozdanie, pow oływ ane tu ju ż wielokrotnie (R echtliche Ordnung des

Parteiwesens...), będące istotnym wykładnikiem poglądów nauki niem iec­

kiej w tej kwestii. Orzeczenie Związkow ego Trybunału Konstytucyjnego z 21 I 1966 r. (O. K. F l e c h t h e i m : Dokum ente zur parteipolitischen

Entwicklung in Deutschland seit 1945, B. VIII. Berlin 1970, s. 99 i nast.

Dalej cyt. jako: Dokumente...), uznające za niezgodne z ustawą zasadni­ czą finansow anie z budżetu państwa ogólnej działalności partii politycz­ nych, przyspieszyło opracow anie wspólnego projektu fra k cji SPD/CDU/ CSU/FDP poddanego następnie pod publiczną dyskusję i uchwalonego ostatecznie jako ustawa o partiach politycznych 28 VI 1967 r. Por. też L. J a n i c k i : Partie polityczne w system ie prawnym RFN. Poznań 1975, s. 86—89.

88 W konstytucji Republiki Weimarskiej bowiem ograniczeniu w szech­ władzy, jak podkreślano, Parlamentu Rzeszy (Reichstagu) służyć miały

A rtyk u ł 21 ustaw y zasadniczej uw ieńczył, ja k tw ierdzą H. M angoldt i F. K lein 37, idąc poniekąd za H. Trieplem 38, cztero- «■tapowy proces h istoryczn ego ro zw o ju k onstytucjonalizm u, k tó ­ ry przebiegał od początkow ego odrzucania i zw alczania partii, poprzez ich ignorow anie, do ich uznania i legaliza cji i w reszcie praw n ok on stytu cyjn ej in stytu cjon alizacji. P ojęcie „in sty tu cjon a ­ liza cji” nie jest jednoznaczne. Na je g o w ieloznaczność w skazuje K. G r z y b o w s k i39, w różn ym też rozum ieniu u żyw ają go poszcze­ gólni autorzy. W yd a je się, iż w odniesieniu do partii należy roz­ różnić co najm niej dw a je g o aspekty: so cjo lo g iczn y i praw ny, z tym że zarów no jeden, ja k i drugi można w idzieć dyn a m

icz-prócz Rady Rzeszy (Reichsratu) inne instytucje, zwłaszcza zaś szeroko rozbudowane kom petencje wybieranego w w yborach bezpośrednich pre­ zydenta z prawie nieograniczoną możliwością rozwiązania przez niego parlamentu oraz inicjowania referendum w obec uchw alonych ustaw. Ustawa zasadnicza natomiast poza art. 29 i 118, przewidującym i form y dem okracji bezpośredniej w toku przeprowadzania nowego podziału czło­ nów składow ych federacji, co raczej nie ma istotnego znaczenia dla praktyki konstytucyjnej, przew iduje m ożliwość odwołania się do narodu tylko w przypadku braku zdecydowania parlamentu w kwestii w yboru kanclerza (art. 63, ust. 4) oraz w przypadku braku zaufania do kanclerza większości parlamentu, gdy wniosek o wyrażenie zaufania został przez niego postawiony (art. 68, ust. 1). Por. H. Säcker: Das politische Mandat

in der Repräsentativen Dem okratie. München 1971, s. 29, 30, a ponadto:

M. S o b o l e w s k i : Parlament a naród w N iem ieckiej R epublice F ed e­

ralnej. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego — Prace P raw ­

nicze” z. 6/1959, s. 113 i nast., oraz M. P o s p i e s z a l s k i : R eferendum

przeciw atom ow em u uzbrojeniu w św ietle w yrok ów Trybunału K onstytu­ cyjn ego NRF. „Przegląd Zachodni” nr 5/1958.

87 H. M a n g o l d t , F. K l e i n : op. cit., s. 613.

58 „G eschichtlich angesehen, hat sich des Verhalten des Staates ge­ genüber den politischen Parteien in einer vierfachen Stufenfolge bewegt. W ir können von einem Stadium der Bekämpfung, dann von einem Sta­ dium der Ignorierung sprechen. An dieses schließt sich die Periode der Anerkennung und Legalisierung, und als letzte würde die Ära der v er­ fassungsmäßigen Inkorporation folgen, die uns freilich zunächst noch in Existens und Eigenart problem atisch ist” . H. T r i e p e l : op. cit., s. 12. Porów naj też P. W i n c z o r e k : F orm y regulacji praw nej działalności

partii politycznych w n iektórych państwach burżuazyjnych. „Państwo i P raw o” z. 12/1971 oraz Sz. C h o d a k : Partie polityczne w św ietle pra­

wa państwowego. „Studia S ocjologiczno-P olityczne” nr 3/1959.

nie — ja k o pew ien proces i statycznie — jak o ok reślony, istnie­ ją c y w danym czasie stan.

W aspekcie so cjolog iczn y m partie przechodzą e w olu cję — proces in stytu cjon alizacji — od a s o c ja c ji40, ja k o stosunkow o luź­ n o pow iązanej, n ajczęściej w spólnotą poglądów , gru py (partie X I X w. typu H onoratioren) do społecznej in stytu cji ja k o struk­ tu ry zorganizow anej, rządzącej się rozw iniętym i, w ew n ętrzn y­ m i regułam i działania (partie m asow e X X w.).

W aspekcie praw nym proces in stytu cjon alizacji partii zaczął się w łaściw ie dopiero na tym etapie, gdy stały się ju ż one in­ stytu cja m i społecznym i. P oczątkow o w ięc są to jed yn ie — nie­ k ied y fragm entaryczne, lecz z czasem coraz szerzej rozw ija n e — regu la cje działania partii w form ie ustaw odaw stw a zw yk łego i norm niższego rzędu — w tedy to ju ż można m ów ić o instytu­ cjon a liza cji praw nej 41 — która w ch w ili objęcia partii p o litycz­ nych regulacją norm n ajw yższej m ocy, przybiera charakter in ­ sty tu cjon a liza cji praw n ok on stytu cyjn ej 42. Partie będąc instytu­ 4* Początkowo asocjacja pow ołuje instytucje dla realizacji swych za­ dań, później jednak wskutek rozbudowywania instytucji, zaczynają one żyć własnym życiem i realizują własne cele, podporządkow ując im rów ­ nież asocjacje, które stają się z kolei właściw ie jedynie elementem in­ stytucji. Sz. C h o d a k : System y partyjne Europy Zachodniej — Pocho­

dzenie, ew olucja, fu n k cje społeczne. „Studia S ocjologiczno-P olityczne” .

Warszawa z. 9/1961, s. 229, 230.

41 W tym znaczeniu pojęcia „instytucjonalizacja” używa G rzybow ­ ski; rozumie on przez to „norm ow anie, przez powołane do tworzenia norm prawnych organy państwowe, zagadnień, odnoszących się do orga­ nizacji społecznej, określanej form alnie jako partia polityczna. K. G r z y ­ b o w s k i , Instytucjonalizacja partii..., s. 8. Nie inaczej też, w ydaje się, posługuje się tym pojęciem M. S o b o l e w s k i w pracach: Zagadnienie

instytucjonalizacji partii politycznych w literaturze naukow ej NRF.

„Państwo i P raw o” z. 12/1958, s. 997 i nast., oraz Partie i system y p a rtyj­

ne świata kapitalistycznego. Warszawa 1974, s. 352; L. J a n i c k i : Par­ tie polityczne w system ie prawnym NRF. „Przegląd Zachodni” 4/1971,

s. 305, K. L o e w e n s t e i n w rozdziale zatytułowanym: Die rechtliche

Institutionalisierung der politischen Parteien, [w :] Verfassungslehre. Tübin­

gen 1969, s. 390— 402, K. N o w a k : Instytucjonalizacja partii politycznych

w R epublice Federalnej Niem iec. „Państwo i P raw o” z. 1/1978, s. 105

i nast.

42 Czasem używa się w tym znaczeniu, aczkolw iek niezbyt ściśle, po­ jęcia „konstytucjonalizacja” , por.: H. M a n g o 1 d t, F. K l e i n , op. cit., s. 613. W najszerszym znaczeniu, pojęcia „instytucjonalizacja” jako ob ej­

cją praw n ok on stytu cyjn ą nie przestają, oczyw iście, nadal pozo­ staw ać instytu cją społeczną, jedn ak w m iarę rozszerzania regu ­ lacji praw nej dotyczącej zasad ich działania — i to zarów no w e ­ w nętrzn ego jak i w obec społeczeństw a i organ ów państwa — staw ać się m ogą w coraz w y ższy m stopniu zbliżoną do organu państwa instytucją praw nopaństw ow ą, a w coraz niższym po­ zostaw ać jeszcze instytu cją społeczną.

Ten p od w ójn y , aczkolw iek nie dający się w yraźn ie rozdzie­ lić charakter partii polityczn ych , w płynął na ukształtow anie szerokiej gam y poglądów reprezen tow an ych w nauce niem ieckiej i w orzeczn ictw ie Z w ią zk ow ego T rybunału K o n s ty tu c y jn e g o 43. W śród człon k ów K om isji do Spraw Praw a o Partiach P o lity cz ­ n ych zarysow ały się w tej kw estii trzy stanowiska. P ierw sze z nich przyjm ow ało, iż partie nie ty lk o w spółdziałają w p o lity cz ­ nym kształtow aniu w oli narodu, lecz są w łaściw ym i je j n osicie­ lami {eigen tlich e Träger). W ty m rozum ieniu partie widziane b y ły bardziej ja k o organ y k on sty tu cyjn e niż organ izacje społe­ czne. D rugie natom iast stanow isko sytu u je partie w p o z y cji po­ średniej pom iędzy społeczeństw em i organam i. T rzecie zaś, do czego przych yla się w iększość człon k ów kom isji, traktu je je głów nie jako w oln e społeczne organizacje, m im o iż nie odm awia im rów nież pew n ej p o z y cji w p a ń s tw ie 44.

W orzeczeniach sw ych Z w ią zk ow y T rybunał K o n sty tu cy jn y m ującego procesy socjologiczne i prawne, a w ięc oba wyżej w yodrębnio­ ne aspekty, używa O. K. Flechtheim w artykule pośw ięconym temu za­ gadnieniu zatytułowanym: Die Institutionalisierung der Parteien in der

Bundesrepublik. „Zeitschrift fü r Politik” H. 2, 1962, s. 97 i nast.

43 Zob. bliżej H. M a n g o l d t, F. K l e i n : op. cit., s. 615—617. G. O 1 z o g, A. H e r z i g : Die politischen Parteien in der Bundesrepublik

Deutschland. München—Wien 1972, s. 10— 12; G. L e i b h o 1 z, H. J. R i n c k ,

op. cit., s. 276, 277. W polskiej literaturze szerszej prezentacji poglądów w y ­ stępujących w tym zakresie w nauce niem ieckiej dokonali: W. G ó r a l ­ s k i : K oncepcja „państwa partyjn ego” w teorii i praktyce kon stytu cyjnej

RFN. „Studia Nauk Politycznych” z. 1/1977 s. 64—69; K. N o w a k : In­ stytucjonalizacja..., s. 105— 107; L. J a n i c k i : Partie polityczne w syste­ mie..., s. 133— 136.

44 R echtliche Ordnung des Parteiwesens..., s. 69, 70. Do trzeciego z pre­ zentowanych stanowisk zdają się też skłaniać W. G ó r a l s k i : op. cit., s. 69, K. N o w a k : Instytucjonalizacja..., s. 107, L. J a n i c k i : Partie po­

stw ierdził, iż art. 21 ustaw y zasadniczej podniósł partie ze sfe ­ r y p o lity czn o-socjolog iczn ej do rangi pra w n ok on stytu cyjn ej in­ sty tu cji *s . P rzy tym dostrzegał w nich istotn y „ele m e n t skła­ d o w y system u k o n sty tu cy jn e g o ” 46, oraz „k on ieczn y instrum ent dla polityczn ego kształtow ania w o li” 47. P rzyp isyw a ł im ponadto fu n k cje organ ów k on sty tu cy jn y ch 48 lub w naw iązaniu do k on ­ c e p c ji G. R adbrucha organ ów k reu jących , w ty m sensie, w jakim rozum iał je G. J e llin e k 49. Ponadto, w idział partie rów n ież jako głęb ok o zakorzenione w sferze sp ołeczn o-polityczn ej w oln o „ t w o ­ rzone g ru p y ” 50. P og lą d y zatem Z w iązk ow ego T rybu n ału K on sty ­ tu cy jn ego, w zasadniczych stw ierdzeniach pok ryw a ją się z kie­ runkam i prezentow anym i w K om isji do spraw Praw a o Partiach P olity czn ych i w ydają się b y ć dość reprezentatyw ne dla niemal całej w spółczesnej nauki niem ieckiej. W ty m też duchu, idąc za T rybu n ałem K o n sty tu cy jn y m uznała partie p olityczn e za „n ie ­ zbędn y p ra w n o-k on sty tu cy jn y elem ent sk ładow y w oln ościow ego, dem ok ratyczn ego u stroju ” ustawa o partiach p o lityczn y ch (zd. 1. ust. 1 § 1).

K on sek w en cją postanow ień art. 21 ustaw y zasadniczej, jak tw ierdzi G. L e ib h o lz 51, b y ło usunięcie sprzeczności m iędzy rze­ czyw istością w spółczesnego państwa partii, a dotychczas istnie­ ją cy m stanem praw nym , czy li uznanie R epubliki Federalnej N ie­ m iec za państwo partii. Z tego sam ego założenia w ych odzi H. K a a c k 52, k tóry jednak w rozum ieniu pojęcia „pa ństw o partii” ,

« BVerf. G. E. 2, 73; 4, 28; 5, 133; 11, 241, 273. « BVerf. G. E. 5, 133; 11, 165; 11, 241, 273.

47 BVerf. G. E. 11, 273; Das Bundesverfassungsgericht zur P arteien­

finanzierung 1966, [w:] O. K. F l e c h t h e i m : Dokumente... B. VIII., s.

130.

48 BVerf. G. E. 4, 30; 5, 134; 6, 372, 375; O. K. F l e c h t h e i m , ibi­

dem , s. 130.

49 O. K. F 1 e c h t h e i m, ibidem.

50 BVerf. G. E. 3, 393; O. K. F l e c h t h e i m , ibidem. Por. też: H. Z w i r n e r : Die R echtsprechung des Bundesverfassungsgerichte zur

Parteifinanzierung. „A rch iv des öffentlichen Rechts” 93/1968 H. 1, s. 81

i nast. a zwłaszcza 111 i nast.

51 V olk und Partei im neuen deutschen Verfassungsrecht, ,[w:] Struk­ turproblem e der M odernen Dem okratie. Karlsruhe 1958, s. 72.

52 H. K a a c k : Die Parteien in der Verfassungswirklichkeit der Bundesrepublik. Bonn 1964, s. 13.

podkreślając je g o zalegalizow anie, naw iązuje raczej do ok reśle­ nia H. Triepela. P rzez „pa ń stw o partii” rozum ie on b ow iem „ta ­ kie państwo, na k tórego polityk ę i zgod n y z k on stytu cją system praw nie i fak tyczn ie d ecy d u ją co w p ły w a ją partie p o lity czn e ” 53. Tak w ięc, art. 21 ust. zasadniczej, będąc przejaw em zaznaczają­ cego się w e w spółczesnym kon stytu cjon alizm ie rozw oju zasad d oty czą cych in geren cji państwa w życiu społecznym , stawia je d ­ nocześnie zagadnienie pojęcia i fu n k cji partii ich struktury i za­ sad w ew n ętrzn ego działania w ścisłym zw iązku z problem am i prawa w y b orczego, mandatu przedstaw icielskiego oraz fu n k cjo ­ now ania w spółczesnego parlam entu, a zatem nie ty lk o — ja k p o ­ przednio — na płaszczyźnie socjolog iczn ej, lecz rów nież w coraz szerszym zakresie i na płaszczyźnie praw nej 5i.

2. Prawno-normatywne pojęcie

i zadania partii politycznych

P odejm ow an e, dość liczne zresztą w nauce n iem ieckiej, p rób y określenia pojęcia partii p o lity c z n y c h 55, akcentujące na ogół

53 W tym rozumieniu, w ydaje się, używa tego pojęcia Związkow y Trybunał K onstytucyjny: „D urch ihre verfassungsrechtliche Anerkennung als politische Handlungseinheiten, deren heute die Demokratie bedarf, um die Wähler zu politisch aktionsfähigen Gruppen zusammenzuschließen und ihnen so überhaupt erst einen wirksamen Einfluß auf das staatliche Geschehen zu erm öglichen ist von Bundesverfassungs wegen der m oder­ ne demokratische Parteienstaat legalisiert w orden” . BVerf. G. E. 11, 273, por. też: E. F r i e s e n h a h n : Die Stellung der politischen Parteien in

der Verfassung. Karlsruhe 1969, s. 2. Bliżej koncepcje państwa partii charakteryzuje L. J a n i c k i : Partie polityczne w system ie..., s. 125— 133; W. G ó r a l s k i w cyt. artykule: Koncepcja... s. 53—77.

54 Por. E. F o r s t h o f f : Zur verfassungsrechtlichen Stellung und in­

neren Ordnung der Parteien, [w:] Die politischen Parteien im V erfas­ sungsrecht. Tübingen 1950, s. 6.

55 Tak np. H. Triepel widząc niebezpieczeństwo dla państwa w dzia­ łalności partii definiow ał je jako „silne zorganizowane stowarzyszenia w alki zm ierzające do osiągnięcia sw ych celów politycznych poprzez zdo­ bycie władzy nad państwem” (op. cit., s. 13). H. Nawiasky charakteryzo­ wał partie jako „w oln o tworzone ugrupowania ludności walczące o w p ły ­

w zależności od okresu ich rozw oju poszczególne ich fu n k cje a lbo ce ch y interesow ać nas będą tylk o o tyle, o ile w skazują na ich rolę ja k o czynnika kształtującego opinię i w olę społeczną, w y tycza ją ceg o pew ne cele polityczne, z zam iarem ich przekształ­ cenia w w olę państw ow ą, a w ięc czynnika stojącego m iędzy spo­ łeczeństw em a państwem . Jest to b ow iem ten istotny kierunek ich działania, k tóry znalazł odzw ierciedlen ie w postanow ieniach ustaw y zasadniczej i stanow ił punkt w y jścia ustaw ow ego okre­ ślenia pojęcia partii polityczn ych .

H. T re itsch k e 56 dostrzegał w partiach jed yn ie instrum ent przekształcenia opinii i w oli jednostek w opinię i w olę przecię­ tną (D u rch sch n ittsw illen ). G. Jellinek 57 zaś w sw ym rozum ieniu partii m ów iąc iż są to „g r u p y jedn oczące w spólne przekonania nakierow ane na określon e cele państw ow e, dla u rzeczyw istn ie­ nia tych ce ló w ” , określa je w relacji do ich społeczn ej h egem o­ nii (V orh errsch a ft) i państw ow ego panow ania ( H errsch a ft), do k tórego — je g o zdaniem — zm ierzają albo które chcą utrzym ać.

C. S c h m itt58 w yraźn ie ak cen tu je rolę partii jako czynnika kształtującego opinię publiczną, bez k tórego dem okracja, jak tw ierdzi, b y ła b y nie do pom yślenia. H. K elsen 59 uważa, iż partie to gru py społeczne „łą czą ce ludzi o w spóln ych poglądach w ce­ lu zapewnienia im rzeczyw istego w p ły w u na kształtow anie sto­ sunków p u b liczn y ch ” . P rzy tym podkreśla to, że w łonie partii przeprow adzona jest n iezw yk le ważna część procesu kształtow a­ nia w oli w spólnoty (G em ein schaftsw illen sbild un g), która prze­ w ażnie rozstrzyga o je g o dalszym kierunku na płaszczyźnie par­ lam entarnej. D latego też nie waha się określić je naw et „o rg a ­ nam i państw ow ego kształtow ania w o li” (O rganen der staatlichen

W illensbildung). Podobne, aczkolw iek bardziej rozw inięte, o k

re-w y polityczne” , op. cit., s. 9. Podobnie też G. Radbruch określał je jako „powiązaną wspólnym i dążeniami politycznym i część narodu” (op. cit., s. 290), według E s c h e n b u r g a, partie to „ugrupowania” , które pragną przejąć władzę bądź w niej współuczestniczyć” . T. E s c h e n b u r g , Staat

und G esellschaft in Deutschland. Stuttgart 1960, s. 277.

56 H. T r e i t s c h k e : op. cit., s. 148, 153. 57 G. J e l l i n e k : op. cit., s. 114.

58 C. S c h m i t t : op. cit., s. 247. 59 H. K e l s e n : op. cit., s. 59.

sienie pojęcia partii p olityczn ych sform u łow ał S. N e u m a n n 60 w skazu jący rów nież na ich fu n k cję integrującą. Zdaniem jego, partie to: „artyk u łow a n e organ izacje społeczne ak ty w n y ch sił polityczn ych , które zm ierzają do w yw ierania w pływ u na w ła­ dzę państw ow ą i które konkurują o pow szechne poparcie z inną grupą bądź grupam i o odm ien n ych poglądach. Jako takie, par­ tie są głów n y m i pośrednikam i w iążącym i siły społeczne i ośrod ­ ki ideologii z o ficja ln y m i in stytu cjam i pań stw ow ym i i organizu­ ją je do działań p olityczn ych w ew nątrz w ielkich w spólnot p o li­ ty czn y ch ” .

Bliski tem u jest rów nież G. L eibholz 61, pisząc iż „pa rtie ak­ tyw izu ją i czynią naród zdoln ym do polityczn ego działania, są jeg o tubą (S prachrohr), którą w tak zorganizow any sposób p o ­ słu gu je się w tym celu, aby m og ły b y ć pod jęte artyku łow an e ośw iadczenia i d e c y z je ” . Bez spełnienia przez partie roli p ośred ­ nika (Z w ischensschaltung) naród nie b y łb y zdolny, je g o zdaniem, w y w iera ć ja k iegok olw iek w p ły w u polityczn ego na w ydarzenia państw ow e ani też sam urzeczyw istniać się.

W . G rew e natom iast prop on u je rozróżnienie rozum ienia po­ jęcia partii p olityczn ych w sensie praw n iczym i socjologiczn ym . W rozum ieniu praw n iczym za partie polityczn e uważa on „z r z e ­ szone na dłuższy okres k on ku ru ją ce ugrupow anie osób, o je d n a ­ k ow ych poglądach, w erb u ją ce człon k ów do sw oich organizacji na bazie określon ego planu w celu je g o realizacji i u rzeczyw ist­ nienia w spólnych dążeń, posługujące się w yb orem człon k ów par­ tii do parlam entów , aby tą drogą uzyskać określone ustaw odaw ­ stw em praw a i obow iązki, sp rzy ja ją ce ich zam ierzeniom ” 62.

P rzedstaw ione w yżej poglądy n iektórych przedstaw icieli nau­ ki niem ieckiej znalazły pew ne odzw ierciedlen ie w orzecznictw ie f* S. N e u m a n n : Toward a Com parative Study of Political Parties, [w :] Modern Political Parties. Chicago 1957 (b. r. w.), s. 396.

61 G. L e i b h o l z : Volk und Partei im neuen deutschen Verfassungs­

recht, [w :] Strukturproblem e der m odernen Dem okratie. Karlsruhe 1958,

s. 76 i 90.

62 W rozumieniu socjologicznym zaś uważa, iż partiami są „ugrupo­ wania, których członkowie dążą do zdobycia władzy w drodze rywaliza­ c ji” . W. G r e w e : Zum B egriff der politischen Partei, [w:] Festgabe für

E. Kaufmann, 1950, s. 65—84; podaję za Sz. C h o d ak: System y partyjne Europy Zachodniej..., s. 35.

Z w iązk ow ego Trybunału K on stytu cyjn ego, k tóry nim pod jęto określone regulacje ustaw ow e w yn ik ają ce z delegacji art. 21 ustaw y zasadniczej stawał w ielokrotn ie przed prak tyczn ym p ro­ blem em stwierdzenia czy określona organizacja jest partią poli­ tyczną w rozum ieniu art. 21 ustaw y zasadniczej, cz y nie jest. W jed n y m ze sw ych orzeczeń za partie p olityczn e uznał on „zw iązk i obyw ateli, które z pom ocą sw ych organ izacji dążą w ok reślon ym celu do w yw ierania w p ły w u na państw ow e kształ­ tow anie w o li” . Muszą p rzy tym , co zaznaczył, m ieć pew ien krąg zw olen n ik ów skupionych w ok ół ty ch sam ych ce ló w polityczn y ch i b y ć w pew ien sposób zorganizow ane 63. P rzy rozstrzyganiu p ro­ blem u czy określona organizacja jest partią, czy nie jest nią brał pod uw agę takie elem enty jak program , statut i charakter pu bliczn ej działalności organizacji. Stw ierdził ponadto, iż w rozu ­ m ieniu art. 21 ustaw y zasadniczej partiam i nie m ogą b y ć tzw. partie ratuszow e (R athausparteien), gdyż ograniczają one zasięg sw ego oddziaływ ania ty lk o do szczebla kom unalnego. D o istoty zaś, je g o zdaniem, partii w rozum ieniu ustaw y zasadniczej nale­ ż y działalność skierow ana na w spółdziałanie w polityczn ym kształtow aniu w oli na w szystkich płaszczyznach, a głów n ie na szczeblu k ra jow y m i zw iązk ow ym 64.

P odob n e stanow isko w tej kw estii zajął rów nież Z w ią zk ow y T rybu n ał A dm in istracyjn y. Uważa on, iż do uznania określonej organizacji za partię k on ieczn e jest posiadanie przez (nią statutu, program u i trw ałej o pew n y m zasięgu oddziaływ ania organiza­ cji. Zdaniem Z w ią zk ow ego T rybu n ału A dm in istracyjn ego, przez partie w edłu g art. 21 ustaw y zasadniczej należy rozum ieć: „ z je ­ dnoczenie osób, które poprzez połączoną w sp óln ym celem , na trw ałe obliczoną i dem ok ratyczn ym zasadom odpow iadającą o r­ ganizację, w y sy ła sw ych przedstaw icieli do ciał w ybieraln ych , k tórzy pow in n i tam działać w edłu g ok reślonego polityczn ego pla­ nu 6S. Te sam e lub podobne elem en ty zaw ierał w dość ju ż rozbu­ dow an ej i bardziej skon kretyzow an ej d efin icji pierw szy projek t

«3 BVerf. G. E. 3, 403. 64 BVerf. G. E. 6, 372, 373.

1,5 Bundesverwaltungsgerichtsurteil vom 20. 12. 1957 — V lle 73/1957, [w:] O. K. F l e c h t h e i m : Dokum ente ... B. I. Berlin 1962, s. 121.

ustaw y o partiach p olityczn y ch z 1950 r.66, stw ierdzający w § 1 ust. 2, iż: „P a rtie są zw iązkam i, które za cel staw iają sobie w y ­ w ieranie w p ły w u na p olityczn e kształtow anie w oli narodu w P arlam encie Z w ią zk ow y m lub w k ra jow y ch organach przed­ staw icielskich i w prow adzen ie do nich sw ych k andydatów w na­ stępstw ie przeprow adzon ych w y b o r ó w ” . P odsum ow aniem w ja ­ kiejś m ierze dotych cza sow ej praktyki orzecznictw a oraz w y k ła d ­ nikiem poglądów nauki n iem ieckiej b y ły p rop ozy cje K om isji do Spraw Praw a o Partiach P olity czn ych , która w skutek przepro­ w adzonych analiz doszła do w niosku, iż n iezbędnym i elem en ta­ m i składającym i się na p o ję cie partii p olityczn ych w edług usta­ w y zasadniczej są:

1) udział w w yborach ;

2) dążenie do bezpośredniego udziału w polityczn ym kształ­ tow aniu w oli narodu w parlam encie;

3) program polityczn y, k tórego żądania pow in n y b y ć u rzeczy­ w istniane poprzez udział w polityczn ym kształtow aniu w oli;

4) pew ne m inim um trwania i stabilności, które w yraża się w tym , iż określona grupa polityczn a albo:

a) jest ju ż reprezentow ana w parlam encie, albo

b) ma pew ne m inim um rozbudow anej organizacji, przez co rozum ie się, że ma ona zarząd, statut, niższe in stan cje z od p o­ w iednim i zarządam i i biuram i lub

c) przybrała prawną form ę, która n iew ątpliw ie pom yślana jest na trw anie je j przez dłuższy czas 67.

Z daniem zatem K om isji, partie są to „zorgan izow an e zw iązki polityczne, które w zam iarze dłużej trw ającego działania staw ia­ ją sobie za cel bezpośrednio w y w iera ć w p ły w na polityczn e kształtow anie w oli i cel ten gotow e są urzeczyw istn ić poprzez udział w w yborach do P arlam entu Z w iązk ow ego lub do organów przedstaw icielskich k ra jó w ” 68.

65 R eferen ten en tw u rf eines G esetzes über die Parteien (.1950), {w :]

O. K. F l e c h t h e i m : ibidem, s. 126.

•7 Rechtliche Ordnung des Parteiwesens..., s. 133.

68 Ibidem, s. 134. Por. na ten temat: M. S o b o l e w s k i : Zagadnienie

instytucjonalizacji partii politycznych w literaturze naukow ej NRF. „P ań ­

stw o i P raw o” z. 12/1S58, oraz Sz. C h o d a k : Partie polityczne w św ie­

tle prawa państwowego. „Studia S ocjologiczno-P olityczne” nr 3/1959, s.

N ieco przekształconą i rozbudow aną o pew n e dodatkow e ele­ m enty d efin icję partii, w skazującą jednak rów nież na te same istotne je j części składow e, zaw ierał § 1 projektu ustaw y o par­ tiach p olityczn ych z 1959 r. 69, k tóry p rzyjm ow a ł, że partie to „zrzeszenia, do k tórych ce ló w n ależy w spółdziałanie w p o lity cz ­ nym kształtow aniu w oli narodu poprzez udział w w yb ora ch do P arlam entu Z w iązk ow ego lub parlam entów k ra jow y ch i odpo­ w iedzialne reprezentow anie narodu w tych ciałach, jeżeli one w edług liczb y sw ych członków , zakresu i siły sw ej organizacji, w edług ich pu blicznych w ystąpień i innych ok oliczności dają w ystarczającą gw aran cję dla pow ażnego traktow ania tych ce ­ ló w ” .

P rzedstaw iony w y że j zestaw najbardziej reprezentatyw nych poglądów przedstaw icieli nauki, orzeczeń Z w iązk ow ego T ry b u ­ nału K on sty tu cy jn ego i Z w ią zk ow ego T rybu n ału A d m in istra cy j­ nego oraz poprzedzają cych ustawę o partiach polityczn y ch w cze­ śn iejszych w projektach tej ustaw y prób określenia pojęcia par­ tii zgodnie z art. 21 ustaw y zasadniczej, złożył się niew ątpliw ie na ostateczną redakcję § 2 ustaw y o partiach polityczn ych , k tó­ ry wiążąco określa w ust. 1 praw ne p ojęcie partii. B rzm i ono następująco: „P artie są zrzeszeniam i obyw ateli, które zam ierzają stale łub przez dłuższy okres czasu na obszarze Zw iązku lub kra­ ju w y w iera ć w p ły w na polityczn e kształtow anie w oli i w sp ół­ działać w reprezentacji narodu w niem ieckim P arlam encie Zw iąz­ k ow ym , lub w jed n y m z parlam entów k ra jow y ch , jeżeli w edług całokształtu stosunków fa k tyczn ych , w szczególności zaś ze w zględu na zakres i trw ałość ich organizacji, liczbę ich człon ­ ków oraz charakter w ystąpień publicznych, daią w ystarczającą gw aran cję pow ażnego traktow ania sw ych celów . C złonkam i par­ tii m ogą b y ć tylk o osoby fizy czn e ” 70.

m G esetz über die politischen Parteien (Parteiengesetz) (Entwurf),

[w:] O. K. F l e c h t h e i m , ibidem, s. 131.

70 „Parteien sind Vereinigungen von Bürgern, die dauernd oder für längere Zeit fü r den Bereich des Bundes oder eines Landes auf die po­ litische Willensbildung Einfluß nehmen und an der Vertretung des V o l­ kes im Deutschen Bundestag oder einem Landtag m itwirken wollen, wenn sie nach dem Gesamtbild der tatsächlichen Verhältnisse, insbesondere nach Umfang und Festigkeit ihrer Organisation, nach der Zahl ihrer Mitglieder und nach ihrem Hervortreten in der Öffentlichkeit eine