PRAWO A RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA

Niewątpliwą zasługą socjologicznej szkoły prawnej było wykrycie i ustal enię związku przyczynowego pomiędzy przepisem prawnym a środo­

wiskiem, w jakim przepis ten tworzy się, kształtuje, zyskuje i traci moc obowiązującą. Jakkolwiek świadomość pewnej współzależności między życiem społecznym a prawem istniała w świecie prawniczym na długo przedtem, znajdując wyraz m. in. w starym przysłowiu prawniczym „ubi societas, ibi jus“ , przecież przedstawienie prawa na tle grup społecznych, powiązanie przepisu prawnego z poczuciem więzi społecznej między człon­

kami grupy, w pełni świadome, programowe i metodyczne potraktowanie prawa w ścisłym związku z procesam-i życiai społecznego, zerwanie z wielu dogmatami dotychczasowej nauki prawa przez wplecenie prawa w żywą i zmieniającą się rzeczywistość społeczną — stanowi osiągnięcie fran­

cuskiej szkoły socjologicznej, wywodzącej się od Emila Durkheima, a re­

prezentowanej głównie przez znakomitego „dziekana z Bordeaux“ Leona Duguita.

Przedmiotem wnikliwych badań przedstawicieli socjologicznej szkoły byiy niemal wyłącznie zjawiska prawne i społeczne, występujące wewnątrz badanej grupy, na tle stosunków między członkami jednej grupy społecznej:

nieliczne i ułamkowe tylko są wzmianki dotyczące kształtowania się pro­

cesów społecznych i obowiązywania prawa na zewnątrz grupy społecznej, we wzajemnych stosunkach między członkami jednej i drugiej społeczności.

W kapitalnym dziele Leona Duguita pt. T r a i t é d e d r o i t c o n s t i t u t i o n ni e 1 spotykamy stwierdzenie1), że w stosunkach między grupami społecznymi' obowiązują „najbardziej elementarne reguły, 'których jednostki każdej grupy mają mniej lub więcej wyraźną świado­

mość, których konieczność odczuwają i do których faktycznie się stosują“ .

1) Traité dc droit constitutionnel, Paryż 11921, t. I, str. 99 i TOO.

Reguły te, których istnienie potwierdzają obserwacje socjologiczne, tw o­

rzą prawo miiędzyspoł-eczne (droit intersociał).

Wiele wnikliwych spostrzeżeń w zakresie prawa międzyspołecznego po­

czynił prof. G. Scelle2). Autor ten uczynił przedmiotem swych rozważań

„środowisko międlzyspolecznie“ (milieu intersociał), rozpa-trując obok „zja- w ska państwowego“ (le phénomène étatique), także „zjawisko kolonialne“

(le phénomène colonial'), „zjawisko federacyjne“ (le phénomène fédératif), wreszcie „zjawisko' społeczne pozapaństwowe“ (le phénomène social ex­

traétatique). Uwagi prof. Scelle -dotyczą głównie prawa regulującego sto­

sunki międzynarodowe.

Zadaniem szkicu niniejszego jest określenie problematyki i ustalenie najbardziej ogólnych stwierdzeń w zakresie prawa obowiązującego w sto­

sunkach między grupami społecznymi.

Prawo jest zespołem przepisów regulujących stosunki zasadniczo mię­

dzy osobami znajdującymi się na terytorium tego państwa (zwierzchnictwo terytorialne), w pewnej mierze także międlzy osobami przebywającymi po­

za jego terytorium bądź to- ze względu na posiadane przez ni-dh obywatel­

stwo- (zwierzchnictwo osobowe), bądź też ze względu n-a przebywanie na okręcie -lub statku powietrznymi przynależnym do tego państwa (zwierzch­

nictwo okrętowe wzgl. samolotowe). Prawo zatem w zasadzie reguluje stosunki wewnątrz pewnego kola osób, które możemy określić ogólną na­

zwą grupy państwowej, uznając za przynależne do tej grupy nie tylko osoby posiadające obywatelstwo danego państwa, ale także cudzoziemców podlegających prawu tego państwa z uwagi na pewne iunctim łączące ich z tym państwem (przebywanie na terytorium, okręc-ie i- In.). Prawo zatem w zasadzie jest zespołem norm obowiązujących wewnątrz określonej grupy społecznej, a mianowicie wewnątrz grupy państwowej.

Rzeczywistość społeczna nie przedstawia się jednak bynajmniej jako istnienie jednej tylko grupy społecznej, ani też kilku grup egzystujących w całkowitej izolacji jedna od 'drugiej. Rzeczywistość społeczna — to współistnienie, ikompenetracj-a i współzależność ogromnej ilości grup spo­

łecznych o- nader różnej sile, trwałości i -charakterze więzów łączących poszczególne osoby w grupy. Na rzeczywistość społeczną składają się grupy tak słabe i ‘krótkotrwałe jak przygodna publiczność w przedziale tramwajowym, w kinie czy teatrze, o więzi tak wnikliwej jak rodzina, .kolo przyjaciół czy też niewielu -licząca wyznawców sekta religijna, wresz­

cie grupy tak ogromne, że obejmują miliony członków, jak państwo, na­

ród czy kościół. Grupy te tworzą się i rozw ijają w -opar-ciu o więź spo­

łeczną wynikającą ze wspólnego pochodzenia, sąsiedztwa czy też wspólne­

go działania 3). Różnią się międlzy sobą znacznie rozmiarami, składem osób należących do grupy, formami organizacyjnymi, wreszcie zakresem dzia­

łania.

Wśród w idu grup społecznych w jakich jtednocześn-ie uczestniczy współ­

czesny człowiek, szczególne znaczenie przypada grupie państwowej. Wieje

2) Précis de droit des gens, Paryż 1-932', t. I, str. 73 1 passim.

podział grup społecznych dokonany przez prof. R. Maunier na grnpy oparte o więzy kr-wi (de parenté), o sąsiedztwo (de localité) i o działalność identyczną lub podobną (de activité). Essais sur les groupements sociaux, Paryż 1929, str. H2 i n.

TENDENCJE ROZWOJOWE PRAWA MIĘD2YSP0ŁECZNEG0 561

czynników złożyło się na to, że właśnie tej ©rupie.'przypadły funkcje w za­

kresie tworzenia zasad ładu prawnego i czuwania nad jego urzeczywistnie­

niem. Uprzywilejowane stanowisko grupy państwowej — wśród szeregu innych grup społecznych — w.zakresie oddziaływania na porządek prawny jest następstwem szczególnych cech organizacji państwowej. Państwo bowiem w pierwszym rzędzie powołane jest do zapewnienia Jadu prawne­

go na swym terytorium, pozostałe jego funkcje — w dziedzinie gospodar­

czej i kulturalnej — jakkolwiek istotne, mogą być i w rzeczy samej w cią­

gu długich okresów historii spełniane były przez inne organizacje. Wynika stąd, niejako w następstwie specjalizacji — prymat państwa wśród innych grup społecznych w zakresie zapewnienia ładu prawnego.

Nie byłoby jednak rzeczą właściwą, gdyby zapoznawać momenty natury socjologicznej i psychologicznej, które stanowią podstawę owego prymatu państwa wśród grup społecznych. Ta właśnie zbiorowość, w wyniku wie­

lowiekowej tradycji, najsilniej ugruntowała się i wyodrębniła w świado­

mości ludzi naszej epoki, /najlepiej bodaj, _ gdy. chodzi o grupy społeczne, rozwinęła się myśl o odrębności i samodzielności bytu państwowego, naj­

bardziej powszechne jest uznanie wzgł. pogodzenie się z władczym charak­

terem funkcji i zadań państwa, nadrzędnych w stosunku do Interesów je­

dnostek i innych grup społecznych. Wyodrębnienie państwa jest tak pełne, że w języku potocznym, a w swoim czasie także w poglądach naukowych, porównywano państwo z żywym organizmem: jakkolwiek porównanie to nie bierze pod uwagę istotnych różnic między organizmem w znaczeniu biologicznym a organizacją społeczną, przecież wydajesię, że stosunkowo najmniejszy popełniono błąd wybierając do porównania sposrod lcznyc organizacji właśnie organizację państwową.

Momenty natury socjologicznej wywierały niewątpliwie _ poważny wpływ na organizację i zakres funkcji państwa. _ Wzrost poczucia narodo­

wego wśród społeczeństw i jednoczesne rozluźnienie tradycyjnej więzi łą­

c z n e j ludność z dynastią — były przyczyną w ostatnich stu latach istotne­

go przekształcenia politycznej: masy Europy w kierunku dostosowania, a co najmniej zbliżenia granic państw do granic narodowościowych. Ru­

chy socjalne wewnątrz państw przyczyniły się do wydatnego rozszerzenia zadań państwa w dziedzinie gospodarczej i społecznej.. Mimo dużego zna­

czenia różnych grup społecznych w życiu państwa — sam prymat tej o r­

ganizacji w zakresie spraw związanych z zapewnieniem ładu prawnego — nie był, przynajmniej w epoce nowożytnej, kwestionowany \ jest również obecnie powszechnie uznawany. Ciągle jeszcze jak stwierdza Soelle4)

— państwo jest dla psychiki ludzkiej jjojęciem najbardziej bliskim (con- cept familier), gdy tymczasem „mamy przeciwnie dużo mniej świadomoś­

ci że należymy w tym samym cz.asie i to niedobrowolnie do społeczności międzynarodowych“ . Znaczenie państwa także w zakresie stosunków międzynarodowych — jest najbardziej zasadnicze: państwo jest wciąż naj­

ważniejszą „organizacją siły“ .

Powstać jednak może pytanie, czy i w jiakiej mierze oraz w jakiej fo r­

mie tporządek prawny oparty o organizację państwową bierze .pod uwagę

4) G. Scelle — Prfecis dc droit des gens, Paryż 1932, t. I, str. 28.

więź społeczną łączącą podległ© temu porządkowi osoby z innymi niż pań­

stwo grupami społecznymi zarówno tymi,*które istnieją w granicach pań­

stwa, jak i takimi, które łączą osolby wchodząc© w skład dwu łub więcej grup państwowych5). Wysuwa się zagadnienie, jak określić udział niepań­

stwowych grup społecznych w zakresie organizowania i utrzymania po­

rządku prawnego, któremu podlegają poszczególne jednostki, w zakresie tworzenia przepisów prawnych i ich realizacji. W '"szczególności ważną jest kwestia, w jakich przypadkach i w jakim stopniu grupy społeczne nie­

państwowe zapoznawane są przez ustawodawstwo państwowe, które może regulować stosunki między jednostkami, nie licząc się zupełnie z ich przy­

należnością do takich lub innych niepaństwowych grup społecznych, w. ja ­ kiej zaś mierze państwo istnienie tych grup uznaje, ułatwia im spełnianie pewnych zadań, a nawet przekazuje im część swych funkcji w zakresie za­

pewnienia ładu prawnego.

2. STOSUNEK USTAWODAWSTWA DO GRUP SPOŁECZNYCH