Problem polskiej granicy zachodniej w stosunkach polsko-radzieckich

Rozpad bloku wschodniego, zapoczątkowany procesem przemian demokratycznych w państwach środkowoeuropejskich w 1989 roku miał wpływ na kształt mapy politycznej Europy Zachodniej. Integracja europejska w dziedzinie gospodarczej i politycznej nie mogła odbyć się bez radzieckiej części Niemiec – NRD. Zjednoczenie dwóch państw niemieckich miało wpływ także na Polskę. Wraz z odzyskaniem suwerenności narażona była ona na roszczenia w sprawie granicy zachodniej, ustalonej po drugiej wojnie światowej. Dotychczas gwarantem granicy polsko-niemieckiej był ZSRR, żywotnie zainteresowany zachowaniem integralności terytorialnej z powodu zajęcia Prus Wschodnich (Obwód Kaliningradzki).

Dlatego, dopóki nie ustalono prawomocności zachodniej granicy niektórzy polscy politycy wysuwali koncepcję oparcia systemu bezpieczeństwa RP o ZSRR. Inni działali w polityce zagranicznej ostrożnie i zachowawczo, aby nie spowodować negatywnej reakcji Moskwy

131 i niekorzystnego zwrotu w sprawie polsko-niemieckiej granicy. W rzeczywistości ZSRR był tak samo zainteresowany uznaniem przez prawo międzynarodowej polskiej granicy, a zagrożenie niemieckie było w znacznym stopniu wyolbrzymione. Polska intensywnie wspierała zjednoczenie Niemiec, co ściśle wiązało się z jej szeroko rozumianym powrotem do Europy. Jednak zjednoczenie nie mogło przysłonić kwestii granicznej, mimo że „[...] bez zjednoczenia Niemiec Polska pozostawałaby odcięta od Zachodu, niemożliwe byłoby rozwiązanie Układu Warszawskiego [...], niemożliwe byłoby wycofanie wojsk sowieckich z Polski «ochraniających» jej granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej”¹⁸⁵. Zjednoczenie Niemiec oznaczało zakończenie bipolarnego układu sił¹⁸⁶.

Zjednoczone Niemcy nie mogły pozwolić sobie na powrót polityki sprzed drugiej wojny światowej. Były państwem demokratycznym, akceptującym międzynarodowe standardy i prawo. Dlatego Polska nieco pochopnie i bezpodstawnie uczyniła gwarantem swoich granic ZSRR. Moskwa dążyła do uprawomocnienia granic w całej Europie, nawet gdyby nie istniały polskie oczekiwania co do rosyjskiej pomocy. W grę wchodziło prawdopodobieństwo niemieckich roszczeń dotyczących dawnych Prus Wschodnich.

ZSRR rozumiał zagrożenie ewentualnymi roszczeniami terytorialnymi, wysuwanymi przez państwa, które zostały poszkodowane w wyniku ustaleń po drugiej wojnie światowej.

Chodziło głównie o obszar europejski, gdzie kształt granic został zmieniony w największym stopniu. ZSRR tworząc UW miał również na uwadze jego działalność kontrolną oraz odstraszającą. Zainteresowanie Układu problematyką europejską potwierdziła deklaracja moskiewska z listopada 1978 roku¹⁸⁷, w której zapisano: „Będąc państwami europejskimi, kraje socjalistyczne – strony UW przywiązują naturalnie szczególne znaczenie do problemów odprężenia militarnego i rozbrojenia w Europie”¹⁸⁸. Doradczy Komitet Polityczny skupiał się głównie na pięciu grupach zagadnień, tj.:

1. Nienaruszalności granic w Europie;

2. Uregulowaniu kwestii niemieckiej, w szczególności uznaniu istnienia dwóch państw niemieckich;

3. Stosunkach UW z NATO;

185 A. Hajnicz, Meandry polskiej polityki zagranicznej 1939–1991, Warszawa 2006, s. 60–61.

186 Ibidem, s. 61.

187 Deklaracja moskiewska była jedną z wielu inicjatyw politycznych Doradczego Komitetu Politycznego, zawierających aktualne oceny sytuacji międzynarodowej, plany jej stabilizacji, programy rozbrojeniowe i odprężeniowe oraz propozycje rozwiązania problemów lokalnych i ogólnoświatowych (J. Ślusarczyk, op. cit., s. 45).

188 M. Dmochowski, Organizacja Układu Warszawskiego. Dokumenty 1955–1980, dok. nr 74 – „1978, listopad 23, Moskwa.

Deklaracja Państw–Stron Układu Warszawskiego, przyjęta na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego”, Warszawa 1981, s. 260, 269.

132 4. Zagadnieniach KBWE oraz kwestii ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa

zbiorowego;

5. Kwestii redukcji zbrojeń, odprężenia militarnego, inicjatyw zapobiegających lub rozwiązujących kryzysy w różnych rejonach świata¹⁸⁹.

Szczególnie istotna dla Rzeczpospolitej Ludowej była sprawa nienaruszalności granic w Europie. Stabilność granic państwowych była pierwszym elementem, tworzącym system bezpieczeństwa państwa. UW gwarantował swoim członkom nienaruszalność istniejących granic. Fundamenty tej gwarancji leżały w artykule 4. Układu, zobowiązującym do pomocy wzajemnej w razie napaści zbrojnej na którekolwiek z państw–stron Układu. Każde z państw członkowskich Układu zaakceptowało umowę poczdamską jako fundament politycznej przebudowy i demilitaryzacji Niemiec¹⁹⁰. W ten sposób artykuł 4. UW, w którym państwa–

strony Układu zobowiązały się do udzielenia sobie wzajemnie pomocy w razie agresji zbrojnej, stał się skutecznym „straszakiem” dla ewentualnych agresorów. Gwarantował także nienaruszalność terytorialną Niemieckiej Republiki Demokratycznej, co w konsekwencji umocniło nietykalność polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej. W lipcu 1950 roku w Zgorzelcu rządy PRL i NRD unormowały sąsiedzkie stosunki zawierając układ o wytyczeniu granicy polsko-niemieckiej, ustalonej na konferencji w Poczdamie. Polska i NRD nawiązały również stosunki gospodarcze, oficjalnie rozpoczęte podpisaniem w listopadzie 1951 roku umowy o współpracy gospodarczej. Wyrazem pozytywnego stosunku do nowo powstałego niemieckiego państwa socjalistycznego było zrezygnowanie przez rząd polski z pobierania odszkodowań wojennych. Jednocześnie PRL sprzeciwiała się roszczeniu sobie praw przez RFN do reprezentacji Niemiec jako całości oraz zjednoczeniu dwóch państw niemieckich poprzez wchłonięcie NRD przez RFN¹⁹¹. Błędne jest twierdzenie, że UW i ZSRR zabezpieczał interesy państwa polskiego w kontekście niemieckich roszczeń granicznych.

Polskie kwestie były rozstrzygane niejako „przy okazji” i stanowiły dobry kamuflaż dla rzeczywistych zamiarów Moskwy. Przede wszystkim liczyło się bezpieczeństwo ZSRR, w drugiej kolejności całego bloku państw socjalistycznych. Pod pozorami partnerstwa i dobrowolności ukrywano rzeczywiste interesy ZSRR – eliminacja niemieckich roszczeń do obszaru Prus Wschodnich nie mogła odbyć się z pominięciem kwestii polskiej granicy zachodniej. Dlatego zabezpieczenie radzieckich interesów w Europie odbyło się poprzez uogólnienie deklaracji o nienaruszalności granic i rozciągnięcie jej na cały kontynent.

189 Ibidem, s. 48; J. Tyranowski, op. cit., s. 46.

190 A. Klafkowski, Podstawowe problemy prawne likwidacji skutków wojny 1939–1945 a dwa państwa niemieckie, Poznań 1966, s. 346.

191 J. Ślusarczyk, op. cit., s. 94.

133 W komunikatach i oświadczeniach Doradczego Komitetu Politycznego wielokrotnie poruszano kwestię nienaruszalności granic. Dowodzi tego chociażby deklaracja bukaresztańska z lipca 1966 roku w sprawie umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie, traktująca o sytuacji na kontynencie, likwidacji UW i Paktu Północnoatlantyckiego oraz planu wycofania obcych wojsk z terytoriów innych państw na tereny własne¹⁹². W deklaracji zaznaczono, że pokój w Europie może być osiągnięty wskutek uznania przez wszystkie państwa istniejących aktualnie granic „w tym również polskiej granicy na Odrze i Nysie i granicy między obu państwami niemieckimi”¹⁹³.

Oprócz UW i artykułu 4. kwestię nienaruszalności granicy zachodniej PRL regulowały osobne traktaty dwustronne z państwami socjalistycznymi. Zawierały one zwykle podobne do artykułu 4. zapisy, dotyczące wzajemnej pomocy na wypadek ataku zbrojnego, co w stosunkach dwustronnych oznaczało gwarancję nietykalności terytorialnej. W kwietniu 1965 roku PRL podpisała dwustronny układ z ZSRR, w którym, w artykule 5., zaznaczono, że podstawowym elementem bezpieczeństwa europejskiego jest nienaruszalność granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. Znaczące były także wypowiedzi Sekretarza Generalnego KPZR Leonida Breżniewa, który podkreślał, że polsko-niemiecka granica jest fundamentem ogólnoeuropejskiego bezpieczeństwa: „Gwarancja polskich granic na Odrze i Nysie przed zakusami odwetowych sił skupiających się w dzisiejszych Niemczech Zachodnich jest bowiem nierozerwalnie związana również z interesami Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej i Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz wszystkich innych państw, którym droga jest sprawa pokoju w Europie”¹⁹⁴. Breżniew zaznaczył, że powojenne granice zostały ustalone już w Układzie Poczdamskim w 1945 roku i w związku z tym są one nienaruszalne, i niemożliwe do podważenia. Polska była krajem granicznym, obszarem bezpośrednio narażonym na ewentualną agresję zbrojną. Prawomocność i nienaruszalność granicy, która jednocześnie była linią oddzielającą Wschód od Zachodu zniwelowałaby prawdopodobieństwo konfliktu. ZSRR posłużył się także zabiegiem psychologicznym. Skoro Polska razem z państwami bloku wschodniego nalegała na uznanie wszystkich powojennych granic, to wraz ze swoją granicą zachodnią akceptowała również wschodnią. Nie trzeba przypominać, że Polska po drugiej wojnie światowej utraciła ogromny obszar tzw. ziem wschodnich na rzecz ZSRR. Nienaruszalność granic odnosiła się zatem i do tej kwestii. Polska w rzeczywistości nie miała politycznych możliwości do podważania linii granicy wschodniej.

192 Ibidem, s. 46.

193 M. Dmochowski, op. cit., dok. nr 21 – „1966, lipiec 5, Bukareszt. Deklaracja w sprawie umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie, uchwalona na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego Państw–Stron Układu Warszawskiego”, s. 109–110.

194 J. Tyranowski, op. cit., s. 48.

134 Moskwa próbowała stworzyć iluzję dobrowolności w zawieraniu sojuszy, wyboru ustroju czy systemu gospodarczego przez państwa środkowoeuropejskie. ZSRR kreował się nie na samozwańczego i despotycznego gwaranta polskiej granicy, ale na partnera, którego sama Polska sobie wybrała.

Nienaruszalność polskiej granicy zachodniej została potwierdzona w dwustronnych układach między PRL a Czechosłowacją oraz między PRL a NRD. Układ z Niemiecką Republiką Demokratyczną Polska podpisała w 1967 roku. W artykule 3. oba państwa wyraziły zgodę co do faktu, że kwestią fundamentalną dla kształtu i stabilności bezpieczeństwa w Europie jest integralność terytorialna oraz nienaruszalność granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. W ten sposób Niemiecka Republika Demokratyczna podwójnie odwołała się do kwestii polskiej granicy zachodniej – po raz pierwszy ratyfikując UW oraz po raz drugi, poprzez układ dwustronny z PRL¹⁹⁵.

W latach 70. XX wieku zostało zawartych kilka układów, które stanowiły prawny fundament uznania powojennych granic w Europie, także przez Republikę Federalną Niemiec, tj. kraju należącego do struktur gospodarczych i militarnych bloku państw zachodnich. Były to:

układ między ZSRR a RFN z sierpnia 1970 roku, układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków między PRL a RFN oraz układ zasadniczy (układ o podstawach stosunków) pomiędzy RFN i NRD¹⁹⁶. Duże znaczenie miał układ RFN z ZSRR, który stanowił podstawę regulacji stosunków Niemiec Zachodnich nie tylko z ZSRR, ale także z innymi państwami socjalistycznymi. Postanowieniem układu było m.in. zobowiązanie do utrzymania międzynarodowego pokoju, bezpieczeństwa i odprężenia, a także rozstrzyganie sporów środkami pokojowymi oraz rezygnacja z użycia siły lub groźby jej użycia w sprawach, które dotyczyłyby bezpieczeństwa europejskiego i międzynarodowego oraz w stosunkach wzajemnych. Jednym z punktów układu było potwierdzenie terytorialnego porządku, ustalonego po drugiej wojnie światowej, w tym granicy polsko-niemieckiej na Odrze i Nysie Łużyckiej¹⁹⁷. ZSRR i pośrednio wszystkie środkowoeuropejskie państwa socjalistyczne dążyły do prawnego usankcjonowania powojennego kształtu Europy. Było to istotne nie tylko ze względu na potrzebę utrzymania pokoju i bezpieczeństwa, ale przede wszystkim ze względu na interesy ZSRR. Jako jedno z mocarstw zwycięskich w drugiej wojnie światowej zdobył on łupy terytorialne oraz uzyskał strefy wpływów na kontynencie europejskim. Moskwa, dążąc do

195 Ibidem, s. 48–49.

196 J. Ślusarczyk, op. cit., s. 49.

197 Układ między ZSRR i RFN, Moskwa, 12 sierpnia 1970 r., [w:] T. Walichnowski, Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 7–9.

135 legitymizacji granic, parła przede wszystkim do uprawomocnienia swojej obecności w Europie Środkowo-Wschodniej.

Do podpisania układu między Polską Rzeczpospolitą Ludową i Republika Federalną Niemiec doszło 7 grudnia 1970 r. Stronę niemiecką reprezentowali – kanclerz Willy Brandt oraz minister spraw zagranicznych Walter Schell, stronę polską – premier Józef Cyrankiewicz oraz minister spraw zagranicznych Stefan Jędrychowski. Dokument potwierdził nienaruszalność granicy między obydwoma państwami, zawierał zobowiązanie wzajemnego poszanowania przez strony integralności terytorialnej oraz rezygnację z roszczeń terytorialnych państw wobec siebie. Układ czerpał również z wcześniejszego porozumienia ZSRR–RFN, gdzie państwa zobowiązały się do rozstrzygania sporów metodami pokojowymi. Skutkiem podpisania porozumienia między rządami PRL i RFN była normalizacja wzajemnych stosunków dyplomatycznych, kulturalnych, gospodarczych i handlowych¹⁹⁸.

Jednak kwestia granicy powróciła w momencie zjednoczenia dwóch państw niemieckich i odegrała kluczową rolę w kształtowaniu się relacji polsko-niemieckich w dobie rozpadu dwubiegunowego porządku międzynarodowego. Skąd zmiana stanowiska RFN w sprawie granicy polsko-niemieckiej w latach 90.? Wynikało to przede wszystkim z zupełnie innej sytuacji międzynarodowej tego kraju w latach 70. i 90. w 1970 roku blok wschodni i ZSRR stanowiły twardy fundament zimnowojennego świata. Nie było możliwości podważenia radzieckiego „panowania” w Europie Środkowo-Wschodniej. ZSRR był gwarantem granicy polsko-niemieckiej, fizycznym objawem tej gwarancji były jednostki Armii Radzieckiej na terytorium Polski i NRD. Ponadto Polska nie miała podmiotowości politycznej i w tym kontekście nie stanowiła „pełnowartościowej” strony umowy¹⁹⁹. Po 1989 roku sytuacja zmieniła się, blok wschodni upadł, mocarstwowość ZSRR traciła na znaczeniu. Nadarzyła się okazja do zakwestionowania granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. ZSRR zaczął słabnąć, słabe było także państwo polskie, zajęte wewnętrznymi problemami transformacji demokratycznej oraz próbą zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Kwestia granicy mogła zostać z powrotem podjęta przez zjednoczone Niemcy.

Istniał jeszcze jeden zasadniczy powód, dla którego układ z 1970 roku nie był przez jednoczące się Niemcy respektowany. Został on zawarty pod przymusem państw zachodnich, które kierowały się wówczas polityką odprężenia. W zamian za pełną integrację ze strukturami zachodnimi powojenne Niemcy zyskały duży zakres autonomii w polityce zagranicznej. Nadal

198 Układ między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków, Warszawa, 7 grudnia 1970 r., Dz. U. 1972 nr 24 poz. 168.

199 B. Conrad, Ein Schrott nach vorn, „Die Welt” 15 VI 1991 r.

136 jednak uzależnione były od USA w kwestii bezpieczeństwa. Realizowanie polityki, zakładającej powrót Niemiec do granic sprzed 1937 roku, mogło zahamować odzyskiwanie przez Bonn niezależności w polityce zewnętrznej²⁰⁰. Otwarcie się Niemiec w latach 70. na Wschód i normalizacja stosunków z ZSRR oraz europejskimi państwami socjalistycznymi poskutkowała zyskaniem przez Niemcy większej swobody w polityce międzynarodowej²⁰¹. Ponadto ówczesny kanclerz Willy Brandt stał na stanowisku, że Niemcy są jednym narodem, bez względu na zamieszkiwanie na terenach RFN czy NRD (inicjatywa RFN w ramach tzw.

Ostpolitik)²⁰². Jedność narodu niemieckiego mogła zostać zachowana tylko poprzez ułożenie stosunków z ZSRR²⁰³.

Lata 70. były okresem odprężenia i ocieplenia stosunków między państwami antagonistycznych bloków (mimo dezaprobaty państw zachodnich wskutek interwencji zbrojnej państw UW w Czechosłowacji w 1968 roku). Podpisano szereg układów i porozumień ograniczających wyścig zbrojeń, wielkość arsenałów broni masowego rażenia oraz niebezpieczeństwo wybuchu wojny jądrowej²⁰⁴. Do równoważenia czynników wojskowo-blokowych należały także spotkania na szczycie przywódców dwóch bloków. Zaowocowały one konsultacjami politycznymi oraz siecią deklaracji bilateralnych o przyjaźni i współpracy²⁰⁵. Wznowiono wówczas inicjatywy UW w zakresie bezpieczeństwa europejskiego, czego wyrazem była deklaracja paryska ze stycznia 1972 roku. Zawarto w niej warunki i podstawowe zasady, których przestrzeganie zagwarantowałoby stabilność europejskiego systemu bezpieczeństwa. Na pierwszym miejscu wymieniono nienaruszalność granic: „Obecnie istniejące granice między państwami europejskimi, w tym granice ukształtowane w wyniku drugiej wojny światowej, są nienaruszalne. Wszelka próba naruszenia ich stanowiłaby zagrożenie dla pokoju europejskiego. Dlatego nienaruszalność istniejących obecnie granic, terytorialna integralność państw Europy, powinny być nadal bezwzględnie przestrzegane,

200 Por.: J. Węc, CDU/CSU wobec polityki niemieckiej Republiki Federalnej Niemiec 1949–1969, Kraków 2000.

201 E. Cziomer, Polityka zagraniczna Niemiec. Kontynuacja i zmiana po zjednoczeniu ze szczególnym uwzględnieniem polityki europejskiej i transatlantyckiej, Warszawa 2005, s. 17–19.

202 K. Gelles, Niemiecka polityka wschodnia, Wrocław 2007, s. 122–123; T. Judt, op. cit., s. 496–501.

203 Por.: A. Stent, Russia and Germany Reborn: Unification, the Soviet Collapse, and the New Europe, New Jersey 1998, s.

74–108; A. Moravcsik, The choice for Europe. Social Purpose and State Power from Messina to Masstricht, New York 1998, s. 238–239.

204 Były to m.in.: układ o nieproliferacji broni jądrowej (NPT), układ o zakazie prób z bronią jądrową w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Na skutek rozpoczętych w 1969 roku rozmów między dwoma mocarstwami w Wiedniu i Genewie podpisano w maju 1972 roku porozumienie SALT I (Strategic Arms Limitation Talks) – bezterminowy układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej (ABM – Anti Ballistic Missile) oraz tymczasowe porozumienie o niektórych środkach ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych (ICBM – Intercontinental Ballistic Missile). Nowa runda negocjacji SALT II została zainaugurowana w styczniu 1975 roku. Porozumienie SALT II obejmowało: układ między ZSRR i USA o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych, protokół do układu obowiązującego do 1981 roku i wspólne oświadczenia o zasadach i głównych kierunkach dalszych rokowań o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (W.

Malendowski, Rozbrojenie, [w:] W. Malendowski, C. Mojsiewicz (red.), Stosunki międzynarodowe, Wrocław 2004, s. 451–

463).

205 K. Malak, Ład międzynarodowy. Od Wiednia do Poczdamu, [w:] T. Jemioła, K. Malak (red.), op. cit., s. 54.

137 a roszczenia terytorialne jednych państw wobec drugich powinny być całkowicie wyeliminowane”²⁰⁶.

Kwestie nienaruszalności granic były podnoszone w latach 70. nie tylko z inicjatywy państw zrzeszonych w UW. W sierpniu 1975 roku podpisano w Helsinkach Akt Końcowy KBWE. Wśród licznych problemów znalazły się tam zasady dotyczące integralności terytorialnej. Państwa uczestniczące w konferencji uznały wzajemnie nienaruszalność swoich granic oraz nienaruszalność granic wszystkich państw europejskich, jednocześnie deklarując powstrzymanie się, w teraźniejszości i przyszłości od zamachu na te granice. Państwa zobowiązały się również do odejścia od wszystkich żądań lub też działań, które mogłyby prowadzić do zawładnięcia częścią lub całością terytorium któregokolwiek z państw uczestniczących w Konferencji²⁰⁷. Konieczność przestrzegania zasad, wyłożonych w Akcie Końcowym KBWE, państwa UW wyraziły w deklaracji Doradczego Komitetu Politycznego w maju 1980 roku²⁰⁸. W dużej części radzieckie dążenia do uznania nienaruszalności granic państwowych były zbieżne z interesami Zachodu. Jednak przyczyny wspólnych inicjatyw były różne dla ZSRR i państw zachodnich. Należy jednocześnie zdawać sobie sprawę, że w dwubiegunowym ładzie międzynarodowym bezpieczeństwo było iluzją. Stąd deklaracje, pokojowe konferencje i wspólne oświadczenia nie były na tyle wiążące, aby powstrzymać mocarstwa od wyścigu zbrojeń i stosowania strategii odstraszania. Niemniej pokojowe zobowiązania, sankcjonujące powojenną mapę polityczną Europy stanowiły prawo z punktu widzenia stosunków międzynarodowych. Dlatego w późniejszym okresie były trudne do podważenia, co dla Polski i jej zachodniej granicy miało duże znaczenie.

W 1989 roku sytuacja międzynarodowa zmieniła się na tyle, że stosunki Polski i Niemiec nabrały innego wydźwięku. Polska zapoczątkowała efekt domina w Europie Środkowo-Wschodniej i stała się czołowym krajem reformatorskim w regionie. Jednocześnie zmagała się z typowymi, dla kraju na tym etapie rozwoju, problemami (rozbicie systemu partyjnego, niestabilny system polityczny, brak konstytucji). Republika Federalna Niemiec stanęła w obliczu upadku muru berlińskiego, ujednolicenia polityczno-gospodarczego dwóch zjednoczonych państw niemieckich oraz przyjęcia na siebie większej odpowiedzialności za stabilność w Europie. W takich warunkach toczono rozmowy w sprawie podpisania układu o ostatecznym potwierdzeniu granicy oraz traktatu o sąsiedztwie i współpracy. Spór graniczny

206 M. Dmochowski, op. cit., dok. nr 47 – „1972, styczeń 26, Praga. Deklaracja o pokoju, bezpieczeństwie i współpracy w Europie, uchwalona przez Doradczy Komitet Polityczny Państw–Stron Układu Warszawskiego”, s. 178.

207 Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, op. cit.

208 M. Dmochowski, op. cit., dok. nr 81 – „1980, maj 15, Warszawa. Deklaracja Państw–Stron Układu Warszawskiego, uchwalona na naradzie Doradczego Komitetu Politycznego w Warszawie”, s. 311–335.

138 rozgorzał na dobre w momencie wysunięcia przez ówczesnego kanclerza RFN Helmuta Kohla żądań traktatowego uregulowania sprawy mniejszości niemieckiej w Polsce oraz zrezygnowania przez stronę polską z reparacji wojennych. Ostatecznie kwestię granicy rozwiązano na konferencji czterech mocarstw w Paryżu w lipcu 1990 roku, gdzie rząd polski uzyskał międzynarodowe gwarancje uznania granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz zobowiązanie RFN i NRD do podpisania traktatu granicznego, który zawarto 14 listopada 1990 r. w późniejszym okresie (czerwiec 1991 rok) RP i RFN podpisały Traktat o Przyjaznej Współpracy i Dobrym Sąsiedztwie, dający podstawy współpracy gospodarczej, politycznej (na gruncie polskich dążeń do przystąpienia do struktur zachodnich – NATO i UE), transgranicznej i kulturalnej²⁰⁹.

Istnienie Niemieckiej Republiki Demokratycznej zostało poddane w wątpliwość w drugiej połowie lat 80., kiedy reformy w ZSRR rozpoczął Michaił Gorbaczow. W kontekście koncepcji jedności narodowej Niemców oraz odrzucenia przez Moskwę doktryny Breżniewa, NRD, jako państwo legitymizujące radziecką obecność w Europie Zachodniej, nie mogło przetrwać. Zmiany w NRD następowały szybko: władze umożliwiły jesienią 1989 roku obywatelom Niemiec Wschodnich legalne wyjazdy do RFN, w listopadzie 1989 roku runął mur berliński, SED przekształciła się w Partię Demokratycznego Socjalizmu (PDS) i przegrała wybory w marcu 1990 roku, na rzecz chadeków i socjaldemokratów, wkrótce NRD i RFN podpisały unię walutową²¹⁰. W tej sytuacji kanclerz RFN Helmut Kohl zamierzał przeprowadzić proces zjednoczeniowy jak najszybciej. Zjednoczenie nie mogło odbyć się bez aprobaty czterech mocarstw, które decydowały o aspektach terytorialnych i granicznych.

Udział ZSRR w konferencji determinował postawę rządu NRD w sprawie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Jak należy sądzić, była ona zbieżna z interesem ZSRR, który zabiegał o uznanie powojennych granic. Kwestia graniczna była bardziej skomplikowana w przypadku RFN. Rewizja granicy była tematem otwartym, jednak wobec chłodnego podejścia państw zachodnich do zjednoczenia (przede wszystkim Francji i Wielkiej Brytanii) rząd Kohla wypracował strategię, w której próbował złagodzić niechętne stanowisko Zachodu. Strategia obejmowała m.in.: powiązanie zjednoczenia z pogłębianiem integracji europejskiej, regulację militarnej siły Niemiec poprzez rozmowy rozbrojeniowe oraz uznanie wszystkich granic

209 S. Michałowski, Nowa jakość w stosunkach z Niemcami, [w:] R. Kuźniar, K. Szczepanik (red.), Polityka zagraniczna RP

209 S. Michałowski, Nowa jakość w stosunkach z Niemcami, [w:] R. Kuźniar, K. Szczepanik (red.), Polityka zagraniczna RP