Siemianowice Śląskie, w swoim dzisiejszym kształcie administracyjnym, istnieją dopiero od roku 1951. Obecny układ terytorialny ustanowiony został na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1951 roku1, w ramach którego, do istniejącego już miasta Siemianowice Śląskie, przyłączono sąsiadujące gminy: Michałkowice (połączone wcześniej z gminą Bytków, decyzją z 1 marca 1939 r.2), Bańgów oraz Przełajka. W pro-cesie tworzenia współczesnych Siemianowic jako pierwsze partycypowały jednak gminy Siemianowice oraz Huta Laura, które jeszcze w dwudziestole-ciu międzywojennym zostały scalone w jedną gminę, która następnie w 1932 roku uzyskała prawa miejskie3.
Historia Siemianowic jest ściśle związana z historią całego industrialnego Górnego Śląska. Do momentu gwałtownego rozwoju przemysłu w XIX wieku, który pociągał za sobą rozwój urbanizacyjny, przez wieki teren miasta był ob-szarem niezbyt licznie zamieszkałym, o charakterze rolniczo-hodowlanym.
Od 1740 roku gmina funkcjonowała w ramach państwa pruskiego, co trwało aż do roku 1922, w którym to znalazła się w granicach odradzającej się Pol-ski. Okres pruski to czas intensywnej industrializacji tego obszaru. Powstały wówczas pierwsze siemianowickie zakłady przemysłowe (przede wszystkim kopalnie i huty), co wiązało się jednocześnie z rozwojem cywilizacyjnym.
Przełomowym momentem był rok 1839, kiedy to na terenie gminy produk-cję rozpoczęła jedna z największych ówczesnych hut żelaza w Europie – huta
„Laura”. Budowę rozpoczęto w 1836 roku, z inicjatywy Hugona Henckel von Donnersmarck i berlińskich bankierów Georga Moritza i Carla Daniela Oppen-felda4. W pobliżu huty zaczęła tworzyć się nowa samodzielna osada. Z biegiem lat zakład rozbudowywano i zatrudniano coraz więcej robotników. W 1873 roku, przy okazji reformy administracyjnej w państwie pruskim, w związku ze stałym rozwojem terenów huty, oddzielono ją od Siemianowic i utworzono sa-modzielny obszar dworski Huta Laura (Laürahütte), który podobnie jak gmina Siemianowice (Siemianowitz), zaliczał się do powiatu katowickiego. W 1890 roku utworzono osobną gminę wiejską Huta Laura (Laürahütte)5.
Wilhelm Koenig, w swojej monografii na temat miasta, powstałej w począt-kach dwudziestego stulecia, podaje nazwiska kolejnych zarządców obu gmin.
W Hucie Laura funkcję tę sprawowali: 1874-1877 urzędnik huty nazwiskiem Paul, 1877-1883 dyrektor huty Jüttner, 1883-1890 sekretarz huty Kasch, 14 lutego 1890 naczelnikiem gminy został Richard Fitzner, zaś po jego śmierci 26 stycznia 1895, zarząd komisaryczny pełnił Fritz Schroeter6. Z kolei w Sie-mianowicach funkcję administratora pełnili: w 1780 r. Ignatz Fiola, 1789 r.
Thomas Kolodziej, 1812 r. Zydek, 1844 Klemens Rados, Andreas Macha, Ni-kolaus Kamsella, Franz Kroll, Vincenz Labryga, do 1858 - Anreas Bernatzki, 1858-1861 Jakob Wanoth, 1862-1864 Thomas Zydek, 1864-1874 Kaspar Ja-blonka, 1874-1880 Franz Macha, 1880-1884 Joseph Makosch, 1884-1889 He-inrich Welticke, 1889-1899 Simon Wachsmann, od 1 stycznia 1900 Hermann Gnärig7, od kwietnia 1905 r. Richard Klopsteg8, który początkowo sprawował funkcję sołtysa, następnie w lutym 1917 otrzymał tytuł burmistrza9.
Na początku XX wieku, zarówno Siemianowice jak i Huta Laura, stale roz-wijały się pod względem ilości ludności. Na wskutek rozwoju przestrzenne-go obie gminy wiejskie, tworzyły w zasadzie jeden ośrodek przemysłowy, jednakże formalnie były to dwa odrębne podmioty administracyjne. Spis ludności, przeprowadzony w państwie pruskim w 1910 roku, wykazał, że Siemianowice posiadały 19 629 mieszkańców, zaś Huta Laura 16 120. Obie gminy wykazywały w tym czasie wysoki procent ludności niemieckiej (na podstawie określenia języka ojczystego) – w Siemianowicach wynosił on 38,9 % ludności niemieckojęzycznej, przy 54,3 % ludności polskojęzycznej, 5,2 % ludności dwujęzycznej i 1,6 % mówiącej innym językiem (z reguły jidysz), zaś w Hucie Laura 56,4 % ludności niemieckojęzycznej przy 39,3 % ludności polskojęzycznej, 3,8 % ludności dwujęzycznej i 0,5 % mówiącej in-nym językiem10.
Po zakończeniu I wojny światowej i utworzeniu odradzającego się pań-stwa polskiego, o losach obu gmin, jak i całego spornego terytorium Górne-go Śląska, zadecydować miał plebiscyt. W Siemianowicach (wraz z obszarem dworskim), za Niemcami optowało 5496 mieszkańców (56 % głosów), zaś za Polską głos oddało 4296 osób (44 %). Frekwencja wyniosła 97,2 %, sprowa-dzono na teren gminy 779 emigrantów i unieważniono 41 głosów. W Hucie Laura, na Niemcy oddano 6160 głosów (67 %), zaś na Polskę głosowało 3081 mieszkańców (33 %). Frekwencja wyniosła 97,6 %, sprowadzono na teren gminy 1138 emigrantów i unieważniono 46 głosów11. W wyniku decyzji Rady Ambasadorów z 20 października 1921 r. , odnoszącej się do kwestii podziału Śląska, gminy Siemianowice oraz Huta Laura znalazły się w granicach teryto-rium, które przypadło odradzającej się II Rzeczypospolitej. Administracyjnie cały przyznany Polsce teren wszedł w skład tworzonego autonomicznego wo-jewództwa śląskiego.
Formalne przejęcie władzy przez Polaków nastąpiło w Siemianowicach 20 czerwca 1920 roku. Zanim jednak do tego doszło, jeszcze w czasach rzą-dów pruskich, miało miejsce połączenie się w jedną jednostkę administracyj-ną, gmin wiejskich Siemianowice i Huta Laura.
Jak już było wspomniane, na skutek rozwoju przestrzennego, na początku XX wieku obie gminy stanowiły jeden wielki ośrodek przemysłowy. Już wtedy często używano określenia „Huta Laura – Siemianowice” („Laurahütte-Siemia-nowitz”). Niezorientowany w realiach, autor artykułu na temat Siemianowic we francuskojęzycznym czasopiśmie „Messager Polonais” z 1928 r. , jako datę połączenia się gmin wskazywał 1902 rok12, co jednak z punktu widzenia pra-wa nie było prawdą, aczkolwiek wskazuje na sposób postrzegania tego obsza-ru przez postronnego obserwatora. Do roku 1922 obie gminy funkcjonowały jako odrębne jednostki administracyjne.
Do formalnej umowy o utworzeniu jednej wspólnej gminy doszło 16 III 1922 r.13, nim jednak to nastąpiło należało uzyskać zgodę Wydziału Powiato-wego w Katowicach, co poczyniono14. Starania zmierzające do unifikacji po-dejmowane były kilkakrotnie już od początku XX wieku, w czym szczególną aktywność wykazywać miał inżynier Halacz, będący radnym. Ostateczne po-twierdzenie połączenia i utworzenia nowej gminy, która przyjąć miała nową nazwę Huta Laura-Siemianowice (Laurahütte-Siemianowitz) zakomunikowa-ne zostało na posiedzeniu rady gminy 7 VII 1922 r.15. W skład nowotworzonej rady gminy weszli przedstawiciele obu wcześniejszych rad, wybranych w wy-borach komunalnych w 1919 roku – po 12 przedstawicieli z każdej z gmin.
Burmistrzem Laurahütte-Siemianowitz został Richard Klopsteg, wcześniejszy burmistrz Siemianowic, zaś jego zastępcą Theodor Heidrich, wcześniejszy za-rządca Huty Laura. Administracja nowopowstałej gminy rozdzielona została początkowo na dwa budynki zarządu obu starych gmin16, zaś po rozbudowie budynku w dawnych Siemianowicach w 1924 roku, w całości przeniesiono ją do tego obiektu, który zresztą pełni tę funkcję po dziś dzień.
Po przejęciu przez Polaków przyznanego terytorium plebiscytowego, przy-stąpiono do polonizacji tych terenów. Objawiało się to m. in. przez przemiano-wanie nazw ulic czy nadaprzemiano-wanie szkołom polskich narodowych patronatów17. Czyniono również zabiegi mające na celu polonizację miejscowej administra-cji. Zgodnie ze statutem miejscowym gminy: „urzędnikiem gminy może być mianowany jedynie obywatel polski o nieskazitelnej przeszłości, posiadający zdolność do działań prawnych oraz uzdolniony fizycznie i umysłowo do peł-nienia odnośnych obowiązków służbowych, tudzież władający biegle językiem polskim w mowie i piśmie, który ukończył 21 rok życia”18, w związku z czym zamykano drogę do pełnienia funkcji publicznych dla miejscowej ludności
niemieckojęzycznej. Z uwagi na fakt, że dotychczasowy burmistrz Richard Klopsteg był Niemcem, który nie potrafił porozumiewać się za pomocą języka polskiego, przystąpiono do procesu odwoływania go z pełnionych funkcji.
Gdy na początku marca 1922 roku, na zebraniu rady gminy Siemianowice, burmistrz Klopsteg wygłaszał mowę dotyczącą zgody Wydziału Powiatowego w Katowicach na złączenie gminy z Hutą Laura, prasa wnioskowała, iż nową jednostkę administracyjną czeka „dobra przyszłość”19. Burmistrz nowotwo-rzonej Laurahütte-Siemianowitz, zapewne nie spodziewał się w owym cza-sie, iż w nowej rzeczywistości politycznej losy gminy potoczą się bez udziału jego osoby. Richard Klopsteg nie władał językiem polskim, co wobec przymu-su prowadzenia obrad w tej mowie stanowiło ogromny problem. W prakty-ce Klopsteg przestał pełnić swój urząd, oficjalnie tłumacząc to problemami zdrowotnymi, co ciężko dzisiaj zweryfikować. 6 lipca 1923 roku frakcja polska w radzie gminy wnioskowała o powierzenie zastępstwa kierownictwa gminy dyrektorowi banku Józefowi Dreyzie. Zrzeczenie się urzędu przez burmistrza zostało przyjęte do wiadomości przez radę gminy 10 października 1923 roku.
W zamian za odstąpienie od wszelkich pretensji, ustalono kwotę odczepne-go w wysokości 712 mln marek20. Od 15 marca 1924 roku urząd burmistrza przejął dotychczasowy wicestarosta powiatu katowickiego, Polak Ferdynand Popek.
Huta Laura-Siemianowice, po odpływie części ludności niemieckiej, który nastąpił po podziale Śląska, w nowej rzeczywistości politycznej, nadal była dy-namicznie rozwijającą się gminą o charakterze przemysłowym. W lutym 1927 roku, decyzją Sejmu Śląskiego, doszło do zmiany nazwy gminy – dotychcza-sowe określenie „Huta Laura-Siemianowice” zastąpiono nazwą Siemianowice Śląskie21, która utrzymuje się po dzień dzisiejszy. W 1928 roku Siemianowi-ce Śląskie zajmowały 953 ha powierzchni i były zamieszkane przez 33 134 mieszkańców. Były wówczas największą gminą wiejską w II Rzeczypospolitej i trzecią pod względem znaczenia miejscowością regionu22. Rokrocznie licz-ba mieszkańców stale się zwiększała i w 1931 roku w momencie Spisu Po-wszechnego wynosiła już 37 888 osób23.
Na przełomie 1929/1930 roku władze gminy rozpoczęły starania o nada-nie Siemianowicom Śląskim praw miejskich. Wybuch kryzysu i spowodowana nim ogólna recesja sprawiała, że sprawa przebiegała dosyć opornie. W mię-dzyczasie sanacja wzmacniała swoją pozycję przy władzy i pod koniec 1930 r. przeprowadziła akcję zawieszenia czynności rad gminnych i miejskich, któ-re zostały zastąpione przez komisaryczne zarządy. Los ten spotkał również Siemianowice, gdzie przewodniczącym Komisarycznej Rady Miejskiej został dr Jan Zieleniewski. Pomimo tych zmian, burmistrzem nadal pozostawał
Ferdynand Popek, który przeszedł na stronę sanacji24. 10 czerwca 1932 r. sfi-nalizowane zostały starania władz o nadanie praw miejskich i decyzją Rady Ministrów, Siemianowice Śląskie zostały podniesione do rangi miasta25.
P R Z Y P I S Y :
1 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 18, poz. 147 z 1951 roku – tekst dostępny na stronie internetowej: http://dziennikustaw.gov.pl/DU/1951/s/18/147 [ostatnia wizyta 06. 04.
2013]
2 Taką datę połączenia podaje Zdzisław Janeczek w pracy dotyczącej Bytkowa: Z. Janeczek, Bytkowskie szkice historyczne, Siemianowice Śląskie 2009, s. 50-51; z kolei Ludwik Musioł w swo-jej monografii gminy Michałkowice jako datę połączenia („wgminienia”) wskazuje 1936 r. : L. Mu-sioł, Michałkowice. Gmina i parafia. Monografia historyczna, Siemianowice Śląskie 2004, s. 65
3 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 51, poz. 483 z 1932 roku – tekst dostępny na stronie internetowej: http://dziennikustaw.gov.pl/DU/1932/s/51/483 [ostatnia wizyta 06. 04.
2013]
4 Małgorzata Derus, w książce o dziejach siemianowickiego przemysłu podaje nazwiska dwóch wymienionych bankierów: M. Derus, Z dziejów przemysłu Siemianowic Śląskich, Siemiano-wice Śląskie 2012, s. 37; z kolei Józef Piernikarczyk w opracowaniu dziejów śląskiego górnictwa i hutnictwa pisze jedynie o dwóch braciach Oppenheim z Berlina: J. Piernikarczyk, Historia górnic-twa i hutnicgórnic-twa na Górnym Śląsku, t. II, Katowice 1936, s. 165-168 .
5 M. Derus, Zabytki Siemianowic Śląskich. Budynki użyteczności publicznej, Siemianowice Śląskie 2004, s. 11
6 W. Koenig, Chronik von Siemianowitz, Laurahütte, Fannygrube und Georgshütte. Mit Ein-schluss des Wichtigsten aus der Kulturgeschichte Schlesiens und insbesondere des Oberschlesischen Industriebezirks, Laurahütte, 1902, s. 192
7 Ibidem, s. 191
8 „Katolik” Nr 46 z 18 IV 1905, s. 2 9 „Kuryer Śląski”, Nr 31 z 9 II 1917, s. 5
10 W. Knobelsdorf, Niektóre problemy stosunków ludnościowych i społecznych w latach 1871-1922, [w:]
Siemianowice. Zarys rozwoju miasta, pod red. H. Rechowicza, Katowice 1969, s. 62
11 Za: Encyklopedia powstań śląskich, pod red. F. Hawranka i innych, Opole 1982, s. 680-681
12 (...)En 1890 “Huta Laura” devint une commune independante. L’accroissement continuel des communes de Siemianowice et de Huta Laura exigea bientot que ces deux localites fussent reunies en une seule, ce qui fut accompli en 1902. [w:] „Messager Polonais – Haute Silesie, Supplement
specjal”, str. 36 – numer drukowany w Warszawie we wrześniu 1928; za: M. Gałeczka, Archiwalia miasta Siemianowice Śląskie w zbiorach Archiwum Państwowego w Katowicach. Informator, Sie-mianowice Śląskie, s. 33
13 Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej AP Katowice), zespół 647 Akta miasta Sie-mianowic Śląskich, sygn. M Siem 31, s. 25
14 „Katolik” Nr 55 z 14 III 1922, s. 5 15 „Głos poranny” Nr 60 z 8 VI 1922, s. 3
16 AP Katowice, zespół 647, sygn. M Siem 35, s. 1-4 17 AP Katowice, zespół 647, sygn. M Siem 26, s. 195-198 18 AP Katowice, zespół 647, sygn. M Siem 31, s. 49 19 „Katolik” Nr 55 z 14 III 1922, s. 5
20 P. Bednarek, Mniejszości wyznaniowe i narodowościowe w Siemianowicach Śląskich w okre-sie międzywojennym, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. M. W. Wanatowicz, obroniona na Uniwersytecie Śląskim w 2009 r. , rękopis, s. 50; AP Katowice, zespół 647, sygn. M Siem 26, s. 112
21 Dziennik Ustaw Śląskich Nr 5, poz. 9 z 18 lutego 1927 - tekst dostępny na stronie internetowej:
http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=5407&from=publication [ostatnia wizyta 06.
04. 2013]
22 „Messager Polonais – Haute Silesie, Supplement specjal”, str. 36 – numer drukowany w Warszawie we wrześniu 1928; za: M. Gałeczka, op. cit. , s. 33
23 „Śląskie Wiadomości Statystyczne”, 1934, R. 1, nr 1, s. 4
24 Z. Janeczek, Od Sancovic do Siemianowic. Szkice z dziejów miasta i okolic, Katowice 1993, s. 168
25 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 51, poz. 483 z 1932 roku – tekst dostępny na stronie internetowej: http://dziennikustaw.gov.pl/DU/1932/s/51/483 [ostatnia wizyta 06.04.
2013]