DALEKO CZY BLISKO DO UE15?
PRODUKCJA TOWAROWA ROLNICTWA
W ostatnich kilkunastu latach zmieniła się rola różnych sektorów rolnictwa w krajowej produkcji towarowej rolnictwa. W 1980 r. rolnictwo nieuspołecz-nione dostarczyło 71% produkcji towarowej, gospodarstwa państwowe 22%, spółdzielnie produkcyjne 5%, a kółka rolnicze 1,3%. Łącznie rolnictwo uspo-łecznione dostarczyło w tym roku 28,3% produkcji towarowej rolnictwa. Po zmianach własnościowych, związanych z likwidacją gospodarstw państwowych oraz kółek rolniczych, a także ograniczeniu rozmiarów i prywatyzacji rolnictwa spółdzielczego udział sektora prywatnego wzrósł do 95,5% w 1998 r.. a udział sektora publicznego w krajowej produkcji towarowej rolnictwa zmniejszył się do 4,5%. Udział indywidualnych gospodarstw rolnych w krajowej produkcji towarowej rolnictwa wzrósł z 73,5% w 1990 r. do 86% w 1998 r.
Najwięcej towarowej produkcji rolniczej dostarczały w 1997 r. byłe woje-wództwa: poznańskie, bydgoskie i kaliskie (po 4 - 4 , 5 % wartości ogólnokrajo-wej). najmniejszym zaś charakteryzowały się województwa południowej Polski (krośnieńskie, bielskie i nowosądeckie), gdzie z powodu dużej gęstości ludności na obszarach wiejskich i małych rozmiarów gospodarstw, rolnictwo w dużej części ma charakter samozaopatrzeniowy. Małym wkładem do produkcji towa-rowej rolnictwa charakteryzowały się też tereny Środkowego Pomorza, gdzie pomimo dużej przeciętnej wielkości gospodarstw rolnych, produkcja rolnicza nie została jeszcze w pełni odbudowana po drastycznym jej spadku, związanym z bankructwem, a następnie likwidacją gospodarstw państwowych, które przed
1990 r. zajmowały tu około 50% powierzchni użytków rolnych.
Jednym z ważnych mierników efektów produkcyjnych rolnictwa są rozmiary produkcji rolnej przypadającej na jednostkę powierzchni rolniczej. Spośród poszczególnych sektorów własnościowych rolnictwa największą wartość towa-rowej produkcji rolniczej na 1 ha UR w 1997 r. uzyskiwano w spółdzielniach produkcji rolniczej (2233 zł/ha UR), dość wysoką w indywidualnych gospodar-stwach rolnych (1652 zł/ha) i niską (1300 zł/ha) w publicznym sektorze rol-nictwa. Wskaźnik ten określany produktywnością ziemi był blisko trzykrotnie niższy od jego przeciętnego poziomu w krajach UE, co wskazywałoby, że do Unii nam jeszcze dość daleko. W roku 1996 maksymalna rozpiętość wartości
Przemiany rolnictwa Polski w latach 90-tycli.. 79
produkcji towarowej rolnictwa we wszystkich byłych województwach, wahała się od najniższej, wynoszącej 552 zł/ha UR w woj. krośnieńskim do najwyższej, wynoszącej 2234 zł/ha w woj. poznańskim (ryc. 3). Rozpiętości te w skali gmin były większe i w gminach podwarszawskich różnice w poziomie tego wskaźni-ka były jeszcze wyższe (8-krotne) w zależności od wysokiej bądź niskiej spe-cjalizacji rolnictwa na tych terenach.
Ryc. 3. Wartość produkcji towarowej rolnictwa (zl/ha UR), rolnictwo indywidualne - 1996 r. Value of commercial production of agriculture (zl per ha ofagric. land), individual farms. 1996
W skali byłych 49 województw największą wartością produkcji towarowej rolnictwa (ryc. 4) przypadającą na 1 osobę pelnozatrudnioną w tym sektorze notowano w woj. poznańskim (13,8 tys. zł), najniższą zaś ponownie w woj. kro-śnieńskim i nowosądeckim (1,2-13 tys. zł). Rozpiętość w tym przypadku była jeszcze większa i wynosiła około 12 razy. Wskaźnik ten jest w krajach UE
bli-sko 5 razy wyższy niż w Polsce, głównie z uwagi na: znacznie większe prze-ciętne rozmiary gospodarstw, lepsze techniczne ich wyposażenie oraz lepszą organizację pracy, która pozwala na lepsze wykorzystanie maszyn i ograniczo-nych zasobów pracy ludzkiej. Z punktu widzenia tzw. społecznej wydajności pracy w rolnictwie, dystans między Polską a UE jest jeszcze większy niż w przypadku produktywności ziemi.
Stagnacja, bądź regres w szeregu gałęziach produkcji rolnej, spowodowany zacofaniem technologicznym tego sektora gospodarki oraz pogarszająca się
produktami rolno-spożywczymi nastąpił deficyt oraz ujemne saldo w handlu zagranicznym tymi produktami z krajami Unii Europejskiej. Wyższe niż w Pol-sce bezpośrednie subsydia dla rolnictwa (około 4-krotnie) oraz dofinansowanie eksportu produktów rolnych i produktów przetwórstwa rolno-spożywczego powodują, że krajom UE jest, w tym zakresie, bardzo blisko do Polski, Polsce zaś do krajów Wspólnoty bardzo daleko. Dalsze procesy przekształceń polskie-go rolnictwa są jednak konieczne i spore nadzieje na ich sukces wiązane są z ewentualnym, niezbyt odległym zjednoczeniem Polski ze strukturami Europy Zachodniej. Pewne możliwości poprawy trudnych problemów wsi i rolnictwa tkwią też w koniecznym wsparciu przez państwo ich otoczenia, w tym wsparciu pozostałych ogniw polskiej gospodarki żywnościowej, która w porównaniu z gospodarką żywnościową krajów Unii charakteryzuje się nadmiernie surow-cowym charakterem.
Ryc. 4. Wartość produkcji towarowej rolnictwa (zl na 1 osobę pelnozatrudnioną), rolnictwo indywidualne - 1996 r.
Value of commercial output of agriculture (zl per person in full-time employment), individual farms - 1996
Przemiany rolnictwa Polski w latach 90-tycli.. 81
LITERATURA
A n d r y c h o w i c z A., D r y g a s M., L i s z t w a n I., 2000, Wybrane problemy
przygotowa-nia Polski do wykorzystaprzygotowa-nia środków pomocowych Unii Europejskiej z programu SAPARD,
Wieś i Rolnictwo, 2, IRWiR PAN, Warszawa.
H a l a m s k a M., 2000, Wiejskie społeczności lokalne w Polsce a problem integracji
europej-skiej. Wieś i Rolnictwo. 4, IRWiR PAN, Warszawa.
K u l i k o w s k i R., S z c z ę s n y R., 1998, Changing Spatial Patterns of Polish Agriculture
after 1989 and a Forecast to 2010, Problems of Geography, 1-2, Bulgarian Academy of
Sciences.
S z c z ę s n y R., 1998, Przemiany struktury przestrzennej rolnictwa Polski w latach 1988-1996, Zeszyty IGiPZ PAN, 59.
W o j c i e c h o w s k a - R a t a j c z a k B., 1999, Podstawowe uwarunkowania ekonomiczne oraz
kierunki polityki strukturalnej wobec wsi i rolnictwa, Wieś i Rolnictwo, 1, IRWiR PAN,
Warszawa.
W o ś A., 2000, Concepts, Policies, Programmes and Institutions of Rural Development in
Po-land. Third World Bank - FAO EU Accession Workshop in the Rural Sector, Sofia,
(powie-lane).
Z g I i ń s k i W., 2000. Dekolektywizacja rolnictwa i jej skutki w postkomunistycznych krajach
Europy Środkowej i Wschodniej, Europa XXI, 5, IGiPZ PAN, Warszawa.
TRANSFORMATIONS OF POLAND'S AGRICULTURE IN THE 1990S. FAR FROM OR NEAR TO THE EU?
Agriculture is an important branch of the economy and one of the more difficult matters where negotiations between Poland and the EU arc concerned. Its contribution to GDP fell from
12.1% in 1989 to 5% in 1999, while the numbers it employed fell in the period from 5.1 to 4.2 million. These changes were accompanied by an increase in mean farm size from 7 to 8 ha, and a decrease in total numbers of farms from 2,138.000 to 1,989,000. Small-scale farming is thus undergoing polarisation, with an increase in the numbers and total area of the smallest holdings, as well as of those of more than 15 ha.
Noteworthy where arable land use is concerned is the marked increase in the area of fallow land (from 1 to 11%). In turn, changes in the areas sown with crops have included an increase in the area under cereals and pasture mixes, as well as a marked dcclinc in the area under potatoes. A major fall in the use of mineral fertilisers coincided with a dcclinc in yields of cereals at the beginning of the 1990s.
Even greater changes arc to be noted where livestock production is concerned. The number of head of cattle declined in the period in question by c. 35%. In the case of swine, there has not been such a clear fall in the herd size, with the changes that have been noted reflecting a move away from this kind of livestock on the smallest farms, as well as an increase in the numbers kept on large pig farms.
Overall, the period 1988-96 brought an 11.4% decline in agricultural output. The profitability of sales of produce declined, while a disproportionately large increase in prices for the means of production ensured that the trade in agricultural goods with the EU was in the red from 1993 onwards. In this sense the EU is already close to Poland, while Poland remains far from the EU.
Dr Roman Kulikowski
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckicgo PAN