Oprócz instytucji czy organizacji pozarządowych biorących na siebie odpowie
dzialność za harmonizowanie określonych lokalnych działań na rzecz bezpie
czeństwa skutecznym narzędziem koordynacji m ogą być również programy. N a leży podkreślić, że pojęcie programu koordynującego zostało skonstruowane na potrzeby niniejszego opracowania i oznacza dokument, który nie tylko określa pewne cele, ale również sprzyja ich realizacji za pom ocą skonkretyzowanych przedsięwzięć zaplanowanych w czasie, a na ich wykonanie przewidziano pew
ne środki. Programami koordynującymi m ogą być zarówno projekty służące koordynacji całości działań na rzecz bezpieczeństw a podejmowanych w powie
cie, wybranych aspektów bezpieczeństw a m ających kluczowe znaczenie dla d a
nego obszaru, jak i system y podprogramów, które wspólnie obejm ują możliwie szerokie spektrum aktywności związanych z przeciwdziałaniem różnorodnym zagrożeniom. Jednocześnie należy podkreślić, że opisywane dokumenty nie są tożsam e z powiatowymi programami zapobiegania przestępczości oraz ochrony bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego, których obowiązek uchwalania przez rady powiatu został narzucony przez ustawę o sam orządzie powiatowym.
Przytoczone przykłady stanow ią alternatywę dla rozwiązania ustawowego oraz pokazują, że skuteczna koordynacja może odbywać się na podstawie programów, których zakres przedmiotowy, sposób tworzenia oraz m oc wiążąca są dowolnie określane na szczeblu lokalnym.
Przeprowadzone badan ia jakościowe pokazały, że szczególnie ciekawy przy
kład autorskiego program u stanowiącego rzeczywiste narzędzie koordynacji działań na rzecz bezpieczeństw a, który w pisuje się w przyjęte na potrzeby ni
niejszego podrozdziału rozum ienie pojęcia „program koordynujący”, stanowi obow iązujący w G dyni dokum ent „Bezpieczna Przystań - G dynia” . Ten rea
lizowany od wielu lat, dotyczący przede w szystkim prewencji krym inalnej33, program jest przygotowywany po konsultacjach z Urzędem M iasta oraz innymi służbam i przez Komendę M iejską Policji, która ze względu na swoje kom pe
tencje została uznana za podm iot najbardziej odpow iedni do w ykonania tego działania. N ależy zauważyć, że skuteczność omawianego narzędzia zarządza
nia działaniam i na rzecz bezpieczeństw a sprawiła, że w m ieście zrezygnowano z uchwalania odrębnego program u zapobiegania przestępczości oraz ochrony bezpieczeństw a obywateli i porządku publicznego. Respondenci przyznali, że
33 Respondenci wskazali ponadto, że rolę dokumentu strategicznego regulującego sposób postępowania na wypadek wystąpienia sytuacji kryzysowych odgrywa Miejski Plan Zarządzania Kryzysowego.
program „Bezpieczna Przystań - G dynia” m a kluczowe znaczenie dla realizacji zadań w zakresie prewencji oraz stwierdzili, że traktują go jako bardziej efek
tyw ną alternatywę dla programu, którego uchwalanie wynika z ustaw y o sa
m orządzie powiatowym.
Podstawowym założeniem programu „Bezpieczna Przystań - G dynia” jest ujęcie w nim możliwie szerokiego zakresu:
(...) różnych działań, które w Gdyni są realizowane, żebyśm y mieli ogólne przynaj
mniej pojęcie, że w różnych m iejscach się różne rzeczy dzieją i one są troszkę przy
najmniej skoordynowane, że się nie powielają potem te działania itd. [Przedstawiciel U rzędu M iasta, Gdynia]
Gdyński program m a charakter ramowy. W yznacza on najw ażniejsze cele oraz ustala sposoby ich realizacji poprzez w drażanie odpowiednich podprogra
mów prewencyjnych, w których uczestniczą różne podm ioty działające na rzecz bezpieczeństw a w mieście. Program obowiązuje przez trzy lata, po czym podda
wany jest ewaluacji, omawiany w trybie konsultacji z podm iotam i włączającymi się w jego realizację i w zależności od potrzeb popraw iany lub uzupełniany pod kątem nowych problemów. Podmiotem, który odpow iada za koordynowanie całości programu, jest Policja. Również za harm onizow anie poszczególnych podprogram ów odpow iadają wyznaczeni funkcjonariusze tej formacji. Podsta
wowymi instrum entam i ułatw iającym i im realizowanie powierzonego zadania są szczegółowe harm onogram y realizacji poszczególnych przedsięwzięć na rzecz bezpieczeństw a oraz regularne spotkania i w ym iana inform acji z przedstaw i
cielami podm iotów partnerskich. D odatkow ą pom oc stanow ią porozum ienia zawarte m iędzy Policją a konkretnymi podm iotam i zobowiązanymi do podjęcia określonych aktywności. Tego rodzaju porozum ienia dotyczą między innymi bezpieczeństw a nad w odą (porozum ienia z G dyńskim W odnym Ochotniczym Pogotowiem Ratunkowym i kapitanatem portu) oraz bezpieczeństw a w kom u
nikacji miejskiej (porozum ienie z Zarządem Kom unikacji M iejskiej w Gdyni).
W eryfikacja stopnia realizacji program u „Bezpieczna Przystań - G dyn ia”
następuje na podstaw ie corocznych spraw ozdań z działalności poszczególnych służb, składanych działającej przy Prezydencie M iasta G dyni Kom isji Bezpie
czeństw a i Porządku, a także Radzie M iejskiej. Um ożliw ia to w razie potrzeby w skazanie tym podm iotom odpowiednich kierunków postępow ania oraz zle
cenie im zajęcia się pewnymi skonkretyzowanymi problemami. Ponadto osob
nej analizie podlegają przedsięw zięcia edukacyjne podejm ow ane na podstaw ie program u oraz spraw ozdania dyrektorów szkół z realizacji odpowiednich pro
jektów profilaktycznych. W szystkie te dokum enty są szczegółowo spraw dzane przez W ydział Edukacji U rzędu M iasta, który wnioski z przeprowadzonej we
ryfikacji przekazuje Policji oraz pozostałym realizatorom gdyńskiego programu.
N ależy podkreślić, że poszczególne podprogram y współtworzące dokum ent
„Bezpieczna Przystań - G dynia” są opracowywane niezwykle szczegółowo - zaw ierają one m.in. wyliczenie podm iotów odpow iadających za ich realizację,
roczne harm onogram y oraz wskazanie źródeł ich finansow ania34. D o najcie
kawszych podprogram ów należy skierowany do uczniów klas pierwszych szkół podstawowych projekt „Policyjna foczka uczy bezpieczeństw a” . W jego ramach dzieci podczas lekcji uczestniczą w cyklu 10 spotkań, w trakcie których zapo
znają się z zasadam i bezpiecznego postępow ania w różnych codziennych sytua
cjach, m.in. podczas zabawy, drogi do szkoły czy też w relacjach z nieznajo
mymi. Zajęcia są prow adzone przez policjantów i nauczycieli poszczególnych klas, wspieranych często przez przedstawicieli innych służb, np. strażaków czy strażników miejskich. W szyscy uczniowie otrzym ują od funkcjonariuszy podręczniki oraz zeszyty ćwiczeń, które ułatw iają im przyswojenie sposobów radzenia sobie z potencjalnym i zagrożeniami. K ażd a edycja projektu kończy się finałem objętym patronatem Prezydenta M iasta, podczas którego odbywają się m iędzyszkolny turniej sportowy oraz konkurs spraw dzający wiedzę zdobytą na zajęciach - nagrodą dla klas, które poradziły sobie w zawodach najlepiej, jest wycieczka do fokarium na Helu.
Inny ciekawy podprogram to „Wspólna interwencja - Niebieski patrol”, w ra
m ach którego policjanci oraz psychologowie zatrudnieni w M iejskim O środku Pomocy Społecznej w Gdyni odbywają wspólne patrole, podejm ujące interwen
cje domowe w związku z przem ocą w rodzinie. Funkcjonariusze udzielają ofia
rom pom ocy oraz porad prawnych, zaś terapeuci dokonują wstępnej diagnozy problem u i inform ują o możliwych sposobach jego rozwiązania. Ponadto w ra
m ach program u „Bezpieczna Przystań - G dynia” realizowane są dwa projekty m ające na celu zwalczanie rozprzestrzeniania się patologii społecznych wśród młodzieży. Są to odbywający się od 2 0 0 0 r. pod patronatem Prezydenta M ia
sta Konkurs M ałych Form Teatralnych „N asz a m łodość bez alkoholu, narko
tyków i przemocy, czyli najpraw dziw sza praw da w satyrze, jak się bawimy, jak się uczym y”, który służy kształtow aniu w m łodych ludziach szacunku wobec prawa oraz propagow aniu twórczych form spędzania czasu wolnego, a także zainaugurowany w 2011 r. przy udziale Gdyńskiej Szkoły Filmowej Przegląd Krótkich Form Filmowych „C isza na planie” koncentrujący się wokół proble
m atyki cyberprzestępczości oraz poszanow ania praw autorskich. Przytoczone przykłady podejm owanych w Gdyni działań pokazują, że właściwie skon
struowany, rzetelnie realizowany oraz regularnie ewaluowany program koordy
nujący m oże stanowić niezwykle sprawne, nowatorskie i dynamiczne narzędzie koordynow ania lokalnych działań na rzecz bezpieczeństwa.
Innym miastem , w którym realizowany jest program będący jednym z pod
stawowych instrum entów harm onizow ania lokalnych działań m ających na celu
34 Biorący udział wwywiadach przedstawiciel Policji docenił fakt, że program „Bezpieczna Przystań - Gdynia” jest realizowany nie tylko ze środków Komendy Miejskiej, ale również w znacznym stopniu z funduszy Urzędu Miasta. Podkreślił on, że „niektóre jednostki w Polsce naprawdę pozbawione są wsparcia finansowego w ramach prewencji kryminalnej”, a co za tym idzie - nie są w stanie prowadzić skutecznych działań profilaktycznych. Respondent stwierdził wprost, że „to szczęście, [że] mamy wsparcie z miasta finansowe, logistyczne i patronackie”.
przeciwdziałanie zagrożeniom, jest Radom. W przeciwieństwie do rozwiązania zastosow anego w Gdyni, w Radom iu nie istnieje jeden kompleksowy, stworzo
ny przez Policję dokument, lecz system kilku poruszających różne aspekty lo
kalnego bezpieczeństw a podprogramów, których koordynowaniem zajm uje się, w spom niane przy okazji omawiania działalności organizacji pozarządowych, Stowarzyszenie „Bezpieczne M iasto ” . N ależy przy tym zauważyć, że w R ado
m iu jedynie do 2 0 1 0 r. obowiązywał powiatowy program „Bezpieczny R adom ”, który pod względem treści był zbliżony do rządowego programu „Razem Bez
pieczniej” . Respondenci w trakcie wywiadów bardzo krytycznie odnosili się do wynikającego z ustawy o sam orządzie powiatowym obowiązku opracowywania powiatowego programu zapobiegania przestępczości oraz ochrony bezpieczeń
stwa obywateli i porządku publicznego. Ich zdaniem, gdyby w mieście nie zre
zygnowano z jego uchwalenia, to stałby się on kolejnym dokumentem, który nie m a znaczenia praktycznego - wyliczałby jedynie zadania wykonywane przez działające na rzecz bezpieczeństwa podm ioty oraz wym uszał składanie dodat
kowych spraw ozdań z ich realizacji.
W Radom iu funkcjonuje sześć podprogram ów grupujących działania profi
laktyczne w ramach różnych aspektów lokalnego bezpieczeństwa, które tworzą spójny system um ożliw iający koordynowanie aktywności mających na celu za
pobieganie różnorodnym zagrożeniom 35. Opracowanie oraz realizacja każdego z nich są możliwe dzięki współpracy licznych instytucji działających w mieście.
Pierwszy podprogram - „Bezpieczna U lica”, m a na celu podnoszenie poziom u bezpieczeństwa na radomskich ulicach poprzez prowadzenie monitoringu miejsc szczególnie zagrożonych oraz aktywizowanie m łodzieży i organizowanie jej cza
su wolnego. D o wykonywania działań w ramach tej dziedziny bezpieczeństw a w łączają się obok przedstawicieli Stow arzyszenia „Bezpieczne M iasto ” m.in.
policjanci, strażnicy miejscy, dyrektorzy szkół, nauczyciele oraz przedsiębiorcy, którzy organizują dla uczniów konkursy i pokazy, a także zachęcają ich do ak
tywności w ramach akcji „Zróbm y coś dla siebie”36.
Innym podprogram em koncentrującym się n a bezpieczeństwie najm łod
szych m ieszkańców pow iatu jest projekt „Przyjazn a S z k o ła ”, realizow any przy wsparciu m.in. U rzędu M iasta, szkół, kom itetów rodzicielskich, uczniów, przedstawicieli Kościoła i w spólnot mieszkaniowych oraz pracowników socjal
nych. W ramach tego podprogram u zwrócono uwagę na bezpieczeństwo dzieci i m łodzieży w ruchu drogowym - zainspirowano utworzenie w szkołach podsta
wowych szkolnych kom itetów ruchu drogowego, które dbają o rozwiązywanie problemów w ruchu drogowym w okolicach tych placówek. Ponadto podjęto
35 W dalszej części artykułu poszczególne podprogramy zostały omówione w oparciu o ra
port z badań terenowych przeprowadzonych w mieście Radom oraz informacje ze strony in
ternetowej poświęconej działalności stowarzyszenia. Por. Stowarzyszenie „Bezpieczne M iasto”, http://www.radom.pl/page/218,stowarzyszenie-bezpieczne-miasto.html (dostęp: 20.04.2014).
36 W ramach akcji „Zróbmy coś dla siebie” młodzież zorganizowała m.in. zbiórkę pieniędzy na budowę minisceny dla tancerzy breakdance. Por. ibidem.
liczne działania edukacyjne skierowane zarówno do dzieci (np. konkursy tem a
tyczne „Sto p dopalaczom ” czy „Bezpieczny przejazd kolejowy”, jednodniowe kursy „A BC - pierw sza pom oc przedlekarska” ), jak i do służb mundurowych, nauczycieli i urzędników samorządowych, jak np. cykl szkoleń „Chcem y zoba
czyć żółte pasy, usłyszeć num ery autobusów ”, podczas których mieli oni okazję zapoznać się z potrzebam i osób niewidomych i niedowidzących oraz ze sposo
bam i ułatw iania im funkcjonowania w codziennym życiu.
Autorzy podprogram ów nie zapom nieli również o potrzebach rodzin i w ra
m ach projektu „Szczęśliw a R odzina” zapewnili wsparcie psychologiczno-peda
gogiczne oraz prawne rodzinom dysfunkcyjnym, ofiarom przem ocy domowej czy też dzieciom z zaburzeniam i zachowania, a także zadbali o stworzenie pro
gramów z zakresu profilaktyki uzależnień. Z kolei do osób starszych skierowano podprogram „Bezpieczny Senior” m ający na celu identyfikowanie specyficznych dla tej grupy wiekowej zagrożeń, a następnie ich eliminowanie. W podejm ow a
nych w ramach tego projektu przedsięwzięciach uczestniczą m.in. Policja, Straż M iejska, kluby emerytów, kluby seniora oraz lokalny Uniwersytet Trzeciego Wieku. Podm ioty te organizują skierowane do seniorów w ykłady i pogadanki na tem at mogących ich dotknąć niebezpieczeństw, kursy poświęcone udziela
niu pierwszej pom ocy oraz unikaniu zagrożeń, a także specjalne com iesięcz
ne dyżury policjantów, strażników miejskich i przedstawicieli Stowarzyszenia
„Bezpieczne M iasto ”, w czasie których odbywają się indywidualne konsultacje z osobam i starszym i potrzebującym i pomocy.
Budowanie atm osfery zaufania do działających w mieście służb i tworze
nie lokalnej koalicji na rzecz bezpieczeństwa, której aktywnymi uczestnikam i będą sami mieszkańcy, stanowi nadrzędny cel piątego realizowanego w Radom iu podprogram u - „M oje O siedle” . Podm ioty koordynujące ten program poprzez takie działania, jak organizowanie imprez integracyjnych dla m ieszkańców czy przeprowadzanie konkursu na najlepszego dzielnicowego próbują umożliwiać partnerską współpracę między podm iotam i działającym i na rzecz ograniczenia zagrożeń i lokalną społecznością, likwidować anonimowość mieszkańców, b u dować ich poczucie odpow iedzialności za m iasto oraz sprzyjać wypracowaniu system u pom ocy sąsiedzkiej.
O statni z realizowanych podprogram ów nosi nazwę „Bezpieczny i Racjo
nalny Ruch Drogowy” - jest on nakierowany na poprawę bezpieczeństw a m.in.
poprzez zmniejszanie liczby wypadków oraz identyfikowanie miejsc niebezpiecz
nych. W ramach realizacji zadań określonych w tym projekcie Prezydent M iasta Radom ia powołał wyspecjalizowany Zespół do spraw Poprawy Bezpieczeństw a w Ruchu Drogowym, ponadto w mieście przeprowadzono konsultacje społeczne dotyczące propozycji rozwiązań, które m iałyby służyć podnoszeniu poziom u bezpieczeństwa w ruchu drogowym oraz poproszono m.in. przedstawicieli szkół nauki jazdy i taksówkarzy o w skazanie miejsc słabo oznakowanych lub takich, w których konieczna jest zm iana organizacji ruchu drogowego.
Wszystkie realizowane w mieście działania mają, zdaniem respondentów, rze
czywisty wpływ na zmniejszenie liczby zagrożeń oraz zdarzeń niebezpiecznych.
Wydaje się, że sześć działających w Radomiu podprogramów prewencyjnych two
rzy swoisty, spójny konglomerat, pozw alający harmonizować szerokie spektrum lokalnych działań na rzecz bezpieczeństwa. Należy zatem uznać, że stanowią one praktyczne narzędzie koordynacji odznaczające się dużą efektywnością.
O ba przedstawione w niniejszym opracowaniu programy koordynujące są instrum entam i, które służą przede wszystkim wieloaspektowej działalności m a
jącej na celu podniesienie poziom u bezpieczeństw a lokalnego. N ależy jednak zauważyć, że zbliżone do nich znaczenie m ogą mieć także dokumenty koncen
trujące się na węższych wycinkach problematyki związanej z zapobieganiem za
grożeniom. Przykład takiego programu cząstkowego m oże stanowić dokum ent
„N iebieska Tarcza - Prokuratura Przeciw Przemocy”, który został stworzony oraz jest realizowany przez zielonogórską prokuraturę. Program ten powstał z m yślą o niesieniu pom ocy ofiarom przestępstw oraz prowadzeniu działań edukacyjnych dotyczących przem ocy w rodzinie. O kazał się on efektywnym, wyspecjalizowanym narzędziem koordynowania lokalnych działań dotyczących tych zagadnień oraz instrum entem integrującym różne zainteresowane nimi instytucje. Skuteczność podejmowanych w ramach tego projektu działań, po
dobnie jak w przypadku wszystkich przynoszących realne rezultaty programów koordynujących, nie byłaby jednak tak duża, gdyby nie m iały one charakteru ciągłego i systematycznego, co wiąże się ze specyfiką aktywności prewencyjnej oraz profilaktycznej, w której - jak stwierdził jeden z respondentów - „nie może być przerw” [Grupowy wywiad pogłębiony, Zielona Góra].
Podsumowanie
Stw orzona na podstawie przeprowadzonych w powiatach wywiadów typologia narzędzi służących koordynacji świadczy o tym, że harmonizowanie działań na rzecz bezpieczeństwa m oże przybierać bardzo różnorodne formy. W ydaje się, że w tej ważnej dziedzinie życia społecznego nie m ożna mówić wyłącznie o jednym właściwym sposobie postępowania. Zarówno model instytucjonalny, angażowanie organizacji pozarządowych, jak i tworzenie programów koordynujących m ogą stanowić rozwiązania niezwykle skuteczne, nowatorskie oraz pozw alające nie
zwłocznie reagować na aktualne problemy. Kluczowe znaczenie posiada odpo
wiednie przygotowanie wdrażanych narzędzi koordynacji - określenie ich zasad działania, wyznaczenie celów i priorytetów, ustalenie harm onogram u realizacji poszczególnych zadań oraz zaplanowanie adekwatnych źródeł finansowania.
Ponadto niebagatelną rolę w podnoszeniu poziom u bezpieczeństw a w powiecie m oże odgrywać łączenie różnych instrumentów harm onizow ania aktywności podm iotów działających na rzecz bezpieczeństwa. O pisane typy narzędzi koor
dynacji nie m ają charakteru rozłącznego - m ogą występować w poszczególnych powiatach zarówno obok siebie, jak i obok innych instrum entów służących podobnym celom. Najlepiej świadczy o tym przykład Radom ia, gdzie stosuje
się dwa z trzech wyodrębnionych w niniejszym artykule narzędzi - szerokie spektrum aktywności związanych z zapobieganiem zagrożeniom w mieście jest tam koordynowane przez Stowarzyszenie „Bezpieczne M iasto”, jednocześnie podstawowym instrum entem stosow anym przez tę organizację pozarządow ą jest spójny system powiązanych ze sobą podprogram ów ustalających oraz har
m onizujących wszystkie przedsięwzięcia realizowane w ramach poszczególnych dziedzin związanych z bezpieczeństwem.
Przytoczone w niniejszym opracowaniu przykłady odzwierciadlające poszcze
gólne tendencje z zakresu koordynacji działań na rzecz bezpieczeństw a należy traktować jako dobre praktyki. Ze względu na skuteczność tych rozwiązań w za
kresie podnoszenia poziom u bezpieczeństwa wydaje się, że m ogą one służyć jako źródło inspiracji dla innych powiatów. N arzędzia te nie tylko zwiększają ogólną efektywność podejmowanych aktywności, ale również sprzyjają angażowaniu społeczności lokalnej w działalność m ającą na celu poprawę stanu bezpieczeń
stwa oraz budują w mieszkańcach, przedstawicielach w ładz lokalnych, służb, inspekcji, straży i innych instytucji działających na rzecz walki z zagrożeniami przeświadczenie, że lokalne bezpieczeństwo jest ich w spólną sprawą, na którą m ogą oni wywierać rzeczywisty wpływ.
N ależy podkreślić, że znaczenie dobrych praktyk w ramach działań na rzecz bezpieczeństwa jest nie do przecenienia, ponieważ pozw alają one identyfikować rozwiązania najbardziej skuteczne, które m ogą znaleźć zastosowanie w różnych m iejscach zarówno w danym kraju, jak i poza nim. Szczególną rolę odgrywa
ją obecnie dobre praktyki w obrębie prewencji kryminalnej. Ze względu na jej ścisły związek z występującymi na danym obszarze problem am i i zagrożenia
mi należy dbać o dostosowanie podejmowanych działań do lokalnych potrzeb, jednakże nie wyklucza to stosow ania odpowiednio zaadaptow anych rozwią
zań, które zostały wypracowane „gdzie indziej” czy też przez inne podm ioty37.
Tego rodzaju podejście do dobrych praktyk wpisuje się w ogólnoświatowy nurt zarządzania strategiam i zwalczania przestępczości, o czym świadczy m.in. pro
wadzenie przez Europejską Sieć Zapobiegania Przestępczości (European Crime Prevention Netw ork - EU C P N ) internetowej bazy wypracowanych w różnych krajach europejskich dobrych praktyk z zakresu prewencji38. Istotne źródło wiedzy o skutecznych, krajowych rozwiązaniach o charakterze prewencyjnym stanowi bank dobrych praktyk utworzony w ramach rządowego programu „R a
zem Bezpieczniej” - umożliwia on wymianę doświadczeń organom adm inistra
cji rządowej, samorządowej oraz organizacjom pozarządowym. Tworzenie tego rodzaju platform sprzyja bardziej skutecznemu, twórczemu i wieloaspektowemu
37 Concepts of Good Practice, [w:] The National Research Project into Good Practice in Community Crime Prevention, Australian Government Attorney-General’s Department, Canberra 2003, http://www.crimeprevention.gov.au/Publications/PublicSafety/Documents/Good_Practice_
H TM L.htm #001 (dostęp: 20.04.2014).
38 Por. Strona Europejskiej Sieci Zapobiegania Przestępczości (European Crime Prevention Network), http://www.eucpn.org/goodpractice/index.asp (dostęp: 20.04.2014).
rozwiązywaniu problemów z zakresu działań na rzecz bezpieczeństwa39. W związ
ku z tym wydaje się, że tworzenie oraz korzystanie z banków dobrych praktyk, zawierających opisy podejmowanych w różnych częściach kraju przedsięwzięć profilaktycznych, powinno być szczególnie promowane wśród instytucji, które w łączają się do koordynacji takiej aktywności.
39 B. Burkiewicz, K. Jurzak-Mączka, M. Szafrańska, Zapobieganie przestępczości przez kształ
towanie przestrzeni w Polsce, [w:] J. Czapska (red.), Zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni. Teoria - Badania - Praktyka, Kraków 2012, s. 105-106, 159-160.