Przyczynek do teologii Starego Testamentu
3. Prorocy a Zakon
I
A b y l e p ie j z ro z u m ie ć p r o r o c k ą k r y t y k ę i p r o r o c k i i d e a ł p o b o ż n o ś c i, m u s im y n a j p i e r w p r z e d s ta w ić , w s k r ó c ie p r z y n a jm n ie j, k a p ła ń s k ą d r o g ę p o b o ż n o ś c i.
K a p ła n i, p o d o b n ie j a k i p r o r o c y , w y w o d z ą s w o je p o c h o d z e n ie o d M o jż e s z a z r o d u L e w ie g o . L e w ic i w y s tę p u j ą j a k o g o r liw i o b r o ń c y p r a - w o w ie r n o ś c i, s ą o n i r ó w n ie ż n i e u s tr a s z o n y m i s z e rm ie r z a m i s p r a w y B o g a n ie w id z ia ln e g o , u d z ie l a j ą w y r o c z n i (h e b r. t o r a — M a i. 2,7), u c z ą o w a r u n k a c h w ła ś c iw e g o u d z ia łu w k u lc ie . O i c h f u n k c ja c h m ó w i D tn . 33,8— 10:
„ U c z ą p r a w T w o ic h J a k u b a A Z a k o n u T w e g o I z r a e la , o f i a r u j ą T o b ie k a d z id ło
i o f ia r ę c a ło p a ln ą n a o łta r z u T w o im " .
U d z ie la li o n i w s k a z a ń , m a j ą c tz w . E fo d ( p r a w d o p o d o b n ie s p e c ja ln a ' s z a ta k a p ła ń s k a ) i k o r z y s t a j ą c z d a r u w iz ji, d z ię k i k t ó r e m u m o g li p o z n a ć t a j e m n i c e b y t u p o p r z e z g r a n ic e c z a s u i p r z e s tr z e n i. P o w s ta n ie w ie lk ic h s a n k t u a r i ó w p a ń s tw o w y c h : w J e r u z a le m ie , p ó ź n ie j w B e te lu i D a n ie , p r z y c z y n iło s ię d o p o d n ie s ie n ia a u t o r y t e t u i z n a c z e n ia s t a n u k a p ła ń s k i e g o , r e p r e z e n t o w a n e g o p r z e z p o to m k ó w S a d o k a , k t ó r y i n a d a l u d z ie la ł w y r o c z n i, w y d a w a ł w y r o k i w s p r a w a c h c y w iln y c h , s t a ł n a s t r a ż y c z y s to ś c i k u l to w e j i b y ł z r a m ie n ia k r ó l a w ła ś c iw y m p ia s tu n e m r z e c z y ś w ię t y c h o r a z i d e a ł u r e lig ijn o - k u lto w e g o w d u c h u Z a k o n u . K a p ła n s t a ł się z n a w c ą te c h n i k i o f ia r n ic z e j i n ie o d z o w n y m p o ś r e d n ik ie m z b a w ie n ia . M a j ą c p r a w o ( r e lig ijn e i c y w iln e ) w s w o ic h r ę k a c h , z n a j ą c p r z e p i s y c z y s to ś c i, d r o g ę d o e k s p i a c ji i p o j e d n a n i a , m ó g ł s ta ć s i ę w d z ie ja c h r e lig ii
160
lu d u w y r a b n e g o c z y n n ik ie m n ie z w y k le w a ż n y m , a n a w e t d e c y d u ją c y m .
/
/
s ię w d o b ie k a n a n e js k ie j p o o s ie d le n iu s ię I z r a e litó w w P a le s ty n ie . I n a
/ ,
c o n e w g ru z y . T a k ie z n is z c z e n ie , o c z y w iś c ie , m ia ło b y o z n a c z a ć r ó w n ie ż i z n is z c z e n ie ś w ią ty n i i je j r y t u a ł u . W 6,6— 8 m a m y je d e n z n a jb a r d z i e j w y r a ź n y c h z a p r z e c z e ń w a r to ś c i k u l tu o fia r n ic z e g o j a k o s p o s o b u u w i e l b i a n i a B o g a. P o k a z a n a tu j e s t w ła ś c iw a d r o g a d o s p o łe c z n o ś c i z B o g iem , d r o g a , o d r z u c a ją c a o f ia r y i d a r y , w s k a z u j ą c a z d r u g ie j s tr o n y , że p r a w d z iw y m ż ą d a n ie m B o g a są m o r a le . M ic h . 6,6— 8:
„Z c z y m ż e z b liż ę s ię d o P a n a , a p o k ło n ię s ię B o g u N a jw y ż s z e m u ?
C z y z b liż ę się do N ie g o z o fia ra m i c a ło p a ln y m i, z c ie lc a m i r o c z n y m i?
C z y ż m a P a n u p o d o b a n ie w ty s i ą c a c h b a r a n ó w i n ie z lic z o n y c h p o to k a c h o liw y ?
C z y ż d a m p ie r w o ro d n e g o z a p r z e s tę p s tw o m o je , o w o c ż y w o ta za g r z e c h d u s z y m o je j?
O z n a jm io n o ci, c z ło w ie k u , co j e s t d o b r e i c z e g o P a n ż ą d a o d c ie b ie :
T y lk o te g o , a b y ś w y p e łn ia ł p r a w o , k o c h a ł s ię w b r a te r s k i e j m i
ło ś c i i w p o k o r z e ż y ł z B o g ie m s w o im " .
J e r e m ia s z r o z p o c z ą ł s w ą d z ia ła ln o ś ć p r z e d r e fo r m ą d e u te r o n o m ic z n ą . J e d n y m z w ię k s z y c h z a d a ń r e f o r m y d e u te r o n o m ic z n e j b y ło s c e n tr a liz o w a n ie k u l t u w ś w ią ty n i S a lo m o n a w J e r u z a le m ie , a b y w t e n s p o s ó b z n ie ś ć w s z y s tk ie p r o w in c jo n a ln e s a n k t u a r i a , g d z ie p o p r z e d n io b y ł y s k ł a d a n e o f ia r y . J e ś li u ś w ia d o m im y s o b ie p r z y w ią z a n ie k a p ła n ó w i lu d u d o ś w ią ty n i w J e r u z a le m ie , m o ż e m y w t e d y d o c e n ić o d w a g ę J e r e m ia s z a w a ta k o w a n iu p r z y b y tk u n a r o d o w e g o -— w je g o s ły n n y m k a z a n iu w ś w ią ty n i. K a z a n ie to z o s ta ło w y g ło s z o n e n a p o c z ą tk u r z ą d ó w J o a k im a , p r a w d o p o d o b n ie b lis k o m o m e n tu je g o k o r o n a c ji, k t ó r a m ia ła s ię o d b y ć w ś w ią t y n i ł2. K a z a n ie to z a m ie s z c z o n e j e s t w r. 7 i 26 k s ię g i J e r e m ia s z a . T e n p ie r w s z y z a w ie r a g łó w n ie s ło w a p r o r o k a w y p o w ie d z ia n e w ś w ią ty n i, o s ta tn i z a ś b a r d z ie j s p r a w o z d a n ie z je g o a r e s z t o w a n ia i u w ię z ie n ia . N a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a w a ż n ie js z e f r a g m e n ty te g o k a z a n ia : J e r . 7,4— 23:
,,4. N ie u f a jc ie w s ło w a c h k ła m liw y c h : o to ś w ią t y n ia P a n a , ś w ią t y n i a P a n a , ś w ią t y n ia P a n a .
9. C z y ż b ę d z ie c ie k r a ś ć , z a b ija ć , c u d z o ło ż y ć , f a łs z y w ie p r z y s i ę g a ć , k a d z ić B a a lo w i, n a ś l a d o w a ć b o g ó w o b c y c h , k t ó r y c h n ie z n a c ie .
10. I p r z y c h o d z ić i s ta w a ć b ę d z ie c ie p r z e d o b lic z e m m o im w d o m u , k t ó r y n a z w a n y j e s t im ie n ie m m o im , i m ó w ić : J e s t e ś m y w y b a w ie n i, a b y p o p e łn ia ć o b r z y d liw o ś c i.
11. C z y ż j a s k in i ą z b ó jc ó w s t a ł s ię t e n d o m , k t ó r y j e s t n a z w a n y im ie n ie m m o im , p r z e d o c z y m a w a s z y m i? O to w id z ę — m ó w i P a n .
12. Id ź c ie n a m ie js c e m o je w S y lo , g d z ie n a p o c z ą tk u s p r a w iłe m
1 6 6
p r z y b y te k im ie n iu m e m u , a z o b a c z c ie co z n im u c z y n iłe m z p o
id e n ty c z n a z p o s ta w ą in n y c h p r o r o k ó w , c h o c ia ż te g o t a k w y r a ź n ie n a
b ło g o s ła w io n ą d a w a ć n iż b r a ć , a le d la te g o , że o f ia r y te k o ł y s a ły ic h
w o b e c r y t u a ł u . T o p o c ią g n ę ło b y z a s o b ą u p r o s z c z e n ie c e r e m o n ia łu o ra z
w y c h ? P r o r o c y p o w y g n a n io w i m ie li n a o g ó ł p o z y ty w n ie js z y s to s u n e k do.
ś w ią ty n i i je j c e r e m o n ia łu n iż w c z e ś n ie js i p r o r o c y . A g g e u s z i Z a c h a ria s z , b y li s z c z e g ó ln ie z a in te r e s o w a n i i n s p i r a c j ą Ż y d ó w d o o d b u d o w y ś w ią t y n i, k t ó r a le ż a ła w g r u z a c h d o 520 r. p r z e d C h r.; w y s iłk i ic h z o s ta ły u w ie ń c z o n e s u k c e s e m . M a la c h ia s z b a r d z o o s tr o p ię tn o w a ł lu d z a s k ł a d a n ie b e z w a r to ś c io w y c h o f ia r i m a ły c h d z ie s ię c in (M ai. 1,8). J o e l o p ła k u j e s y t u a c j ę , w k t ó r e j p e w n e o f ia r y z o s ta ły z u p e łn ie w y c o f a n e ze ś w ią t y n i (1,13). M o ż e m y z r o z u m ie ć ic h s ta n o w is k o , g d y z d a m y s o b ie s p r a w ę z te g o , ż e p o p o w r o c ie z n ie w o li Ż y d z i b y li s z c z e g ó ln ie p o d d a n i o b c y m w p ły w o m , b y li m a łą s p o łe c z n o ś c ią , m ie li d o p o k o n a n ia w ie le tr u d n o ś c i.
Ś w ią ty n ia w ię c m o g ła o d e g r a ć p o z y ty w n ą r o lę ja k o c e n tr u m n a r o d o w o - - r e lig ijn e , m o g ła p o m ó c w u t r z y m a n i u m o r a ln o ś c i. A p o n ie w a ż n a b o ż e ń s tw o o f ia r n e b y ło u s t a lo n e , m u s im y s tw ie r d z ić , że p r o r o c y t a c y j a k M a-' la c h ia s z m ie li r a c j ę k ł a d ą c n a c is k n a s k ła d a n ie w a r to ś c io w y c h o fia r.
B y ły je d n a k w o k r e s ie p o w y g n a n io w y m in n e g ło s y , g ło s y p r a w d z i
w y c h n a s t ę p c ó w w c z e ś n ie js z y c h p r o r o k ó w . N p . a u to r I z a ja s z a 66,1— 4 -—
j a k ju ż w s p o m in a łe m — k t ó r y z a p r z e c z a te m u , ż e B óg, S tw ó r c a n ie b a i z ie m i m o ż e „ o d p o c z ą ć ” w z ie m s k ie j ś w ią ty n i. N ie m o ż n a M u n a le ż y c ie s łu ż y ć p rz e z z a b ija n ie z w ie r z ą t i s p a la n ie k a d z id e ł. B óg p a tr z y n a p o k o r ę s e r c a i o c z e k u je p o s z a n o w a n ia S w e g o S ło w a ;
W ty m d u c h u p is a ł te ż a u to r 51 p s a lm u : ,,Bo n ie ż ą d a s z o f ia r — d a łb y m Ci je, w c a ło p a le n ia c h n ie k o c h a s z się ,
O fia ry B o g u m ile — to d u c h s k r u s z o n y , s e r c e m z ła m a n y m i s k r u s z o n y m n ie w z g a rd z is z , o B o że!" (w. 18— 19).
P r o r o c k ie u j ę c i e s ta n o w is k a w z g lę d e m k u l tu o fia r n ic z e g o m a m y ta k ż e je s z c z e w in n y c h p s a lm a c h :
Ps. 40,7: „ N ie c h c e s z o f ia r k r w a w y c h i d a ró w , d a łe ś m i o t w a r te u s z y ;
n ie ż ą d a s z c a ło p a le n ia i o f ia r y z a g r z e s z n e j" .
Ps. 50,8— 13: „ G a n ię c ię n ie z p o w d u o f ia r k r w a w y c h tw o ic h c a ł o p a l e n ia tw o j e s ą z a w s z e p r z e d e M n ą .
N ie w e z m ę b y k a z d o m u tw e g o , a n i k o z łó w z o b ó r tw o ic h . M ó j b o w ie m j e s t w s z e lk i z w ie rz le ś n y ,
t y s i ą c e z w ie r z ą t n a g ó r a c h .
Z n a m w s z e lk ie p ta c tw o g ó r i M o je j e s t s tw o r z e n ie p ó l. G d y b y m ła k n ą ł, n ie m ó w ił b y m ci o ty m , b o M ó j j e s t o k r ą g z ie m i i je g o b o g a c tw o . C z y ż ja d a m m ię s o b y k ó w a lb o p i ję k r e w k o z łó w ? ”
171
P r o r o c k ie id e e p o je d n a n ia z a w ie r a r ó w n ie ż P s a lm 32, c h o ć b e z p o ś r e d n io n ie w s p o m in a o k u lc ie o fia rn ic z y m .
C o u p o w a ż n ia ło p r o r o k ó w d o t e j k r y t y k i u z n a n y c h i p r a k ty k o w a n y c h f o rm p o b o ż n o ś c i? C o im d a w a ło m o c d o w y s tę p o w a n i a p r z e c iw k a p ła n o m i k ró lo m ? M o ż e ic h o s o b is te d o ś w ia d c z e n ie ? N ie ! M o m e n te m d e c y d u ją c y m w t e j s p r a w ie b y ł a w o k a c j a i i n s p i r a c j a B oża. P r o r o c y b y li z a le ż n i o d B o g a , a n ie z a le ż n i o d lu d z i. W y n ik a to c h o ć b y z e słó w A m o s a : „ G d y le w z a r y c z y , k tó ż s ię n ie b o i? G d y W s z e c h m o c n y P a n p rz e m ó w i, k tó ż b y n ie p r o r o k o w a ł? " A je s z c z e w y r a ź n ie j w id z im y to w o p o w ia d a n iu o s t a r c i u A m o s a z k a p ła n e m A m a z ja s z e m w B e te lu (7, 10— 17), k t ó r y p o t r a k t o w a ł p r o r o k a j a k o z w y k łe g o e k s t a t y k a , u s iłu ją c e g o s p is k o w a ć p r z e c iw k ró lo w i.
W y n ik a z te g o , ż e p r o r o c y z n a ją m y ś l P a n a i g ło s z ą j ą w S ło w ie . T o j e s t ic h p r z y w ile j i z a d a n ie z a ra z e m . P r o r o k n ie m o ż e m ilc z e ć , c z u je w s o b ie p r z y m u s , z n a j d u j e s i ę p o d w p ł y w e m in s p ir a c ji. L e g ity m u je s ię ż y w y m i d z ia ła ją c y m B o g iem . T a i n s p i r a c j a , b e z p o ś r e d n ie o b ja w ie n ie B oże d a ło p r o r o k o w i A m o s o w i p r a w o d o w y p o w ie d z e n ia n ie b y w a ł e j g r o ź b y , m a ją c e j c e c h y z d r a d y s ta n u , w B e te lu . P r o r o k j e s t o p a n o w a n y p rz e z S ło w o , j e s t b e z w z g lę d n ie p o s łu s z n y i u l e g ł y B o g u , n a r a ż a j ą c s ię n a w e t n a m ę c z e ń s tw o .
T o s a m o m o ż e m y p o w ie d z ie ć o in n y c h p r o r o k a c h , ty c h n a tc h n i o n y c h z w ia s tu n a c h B o ż y ch . P r o r o c y — to c h a r y z m a ty c z n i z w ia s tu n o w ie S ło w a B o ż eg o d o l u d u i je g o r e p r e z e n t a n t ó w , k t ó r z y s w ą w ie ś ć p o p ie r a j ą c z y n e m i ż y c ie m o fia rn y m . W y s t ę p u j ą z r a m ie n ia B o g a ś w ię te g o , s p r a w ie d liw e g o i w s z e c h m o c n e g o P a n a i K r ó la ś w ia ta , p r a g n ą c w s z y s tk o i w s z y s tk ic h p o d d a ć w p ły w o m J e g o D u c h a i S ło w a . P o d s ta w ą ic h w y s tą p ie n i a i z w ia s to w a n ia j e s t ś w ia d o m o ś ć p o w o ła n ia i p o s ła n n ic tw a . O to co u p o w a ż n ia ło p r o r o k ó w d o p o d d a n ia k r y t y c e S ło w a w s z e lk ic h p r z e j a w ó w ż y c ia r e lig ijn e g o i m o r a ln e g o , z a r ó w n o je d n o s tk i j a k i s p o łe c z n o ś c i.
O g ó ln ie w ię c m o ż e m y p o w ie d z ie ć , że p r o r o c y w y s tę p u j ą z n o w ą ś w ia d o m o ś c ią , k t ó r e j i s t o tą j e s t: 1) p o w o ła n ie , 2) p o s ła n n ic tw o , 3) i n s p i r a c j a .
* / * *
P r o r o c y , p o d o b n ie j a k w s z y s c y r e f o r m a to r o w ie , o b o k s łó w k r y t y k i, m ie li r ó w n ie ż s w ó j p o z y ty w n y p r o g r a m . T e n p o z y ty w n y p r o g r a m p r o r o c k i b ę d z ie m y ś le d z ić w z w ią z k u z e S ło w e m p r o r o k ó w . N a c o w ię c k ł a d l i n a c i s k p r o r o c y ? C o b y ło i s t o tą ic h z w ia s to w a n ia ? J a k ju ż w s p o m in a liś m y , p r o r o c y w y s tę p o w a l i w p r z e ło m o w y c h c h w ila c h w d z ie ja c h lu d u w y b r a n e g o . J a k o n a tc h n i e n i z w ia s tu n o w ie S ło w a B o ż eg o p r z y n o s ili g r o ź n ą w ie ś ć : P a n n a d c h o d z i! , g r o ź n ą d la te g o , ż e P a n p r z y c h o d z i — w b r e w p o p u la r n e j n a d z ie i —- n a s ą d . Z te g o z a s a d n ic z e g o d o z n a n ia w y
172
n i k a p o s t a w a p r o r o k ó w w o b e c w s z e lk ic h p r z e ja w ó w ż y c ia r e lig ijn e g o ,
tw o j e p r ę d k o z a k w itn ie i p ó jd z ie p r z e d to b ą s p r a w ie d liw o ś ć tw o
s tu n w o li B o ż ej s w o je z w ia s to w a n ie s p o łe c z n e o p ie r a n a z a s a d z ie , że B o g u ś w ię te m u o d p o w ia d a ć w i n n a c z y s to ś ć i d o s k o n a ło ś ć i n te n c ji p o s tę p o w a n ia m o r a ln e g o . P r o r o c y p r z y s z li z n o w ą w ie ś c ią : B óg ż ą d a m i
ło ś c i, d o b r o c i i s p r a w ie d liw o ś c i, p o n ie w a ż s a m j e s t m iło ś c ią i s p r a w ie d liw o ś c ią . D r o g a w ię c d o B o g a p r o w a d z i, w m y ś l k a z a n ia p r o r o k ó w , p r z e z n a ś la d o w a n i e G o w t y c h c n o ta c h p r z e z m o r a ln e p o s tę p o w a n ie . W ty m d u c h u w y p o w ia d a n e s ą n a s t ę p n e s ło w a p r o r o k a A m o s a :
„ B ia d a ty m , k t ó r z y p r z e m ie n ia ją p r a w o w p io łu n , a s p r a w ie d li
w o ś ć r z u c a ją n a z ie m ię !” (5,7).
a lb o in n e , w y r a ż a j ą c e n a k a z i ż y c z e n ie P a n a :
„ S z u k a jc ie d o b r e g o , a n ie z łe g o ... N ie n a w id ź c ie z ła , a m iłu jc ie d o b r e i z a p e w n ijc ie p r a w u m ie js c e w b r a m ie ! ” (5,14— 15). .
„ N ie c h r a c z e j p r a w o t r y s k a j a k w o d a , a s p r a w ie d liw o ś ć j a k p o t o k n ie w y s y c h a j ą c y " (5,24).
O to p r o g r a m te g o p r o r o k a ! N ie k u l t o f ia r n ic z y a le p r z e s tr z e g a n ie p r a w a i s p r a w ie d liw o ś c i, p r z e s tr z e g a n ie z a s a d Z a k o n u m o r a ln e g o p o d o b a s ię P a n u . T e g o p r z e d e w s z y s tk im P a n o c z e k u je .
W ty m d u c h u w y p o w ia d a j ą s ię in n i p r o r o c y . T ę n u t ę m a m y ta k ż e w s ło w a c h M ic h e a s z a :
„ O z n a jm io n o c i, c z ło w ie k u , co j e s t d o b r e i c z e g o P a n ż ą d a o d c ie b ie : T y lk o te g o , a b y ś w y p e łn ia ł p r a w o , k o c h a ł s ię w m iło ś c i b r a te r s k i e j i w p o k o r z e ż y ł z B o g ie m s w o im " (6,8).
A z a te m w e d łu g M ic h e a s z a p r a w o , m iło ś ć b r a t e r s k a i p o k o r n e n a ś la d o w a n ie B o g a — to k a r d y n a l n e ż ą d a n ia P a n a . A to z o s ta ło z a n ie d b a n e
(p o r. M ic h . 3,2— 3).
N a m iło ś ć b r a t e r s k ą k ła d z ie n a c i s k p r o r o k O z e a s z : „ A lb o w ie m m i
ło ś c i b r a te r s k i e j c h c e , a n ie o f ia r y , p o z n a n ia B o g a b a r d z ie j n iż c a ło p a le n i a ” (6,6). T u w ię c p o s itiv u m k a z a n ia p r o r o k a s tr e s z c z a s ię w m iło ś c i b r a te r s k i e j i p o z n a n iu B otja.
P o d o b n ie te ż p r o r o k I z a ja s z , p o s ło w a c h o k r e ś l a j ą c y c h n e g a t y w n y s to s u n e k d o w s p ó łc z e s n e g o k u l tu (s z c z e g ó ln ie k u l tu o f ia r n i c z e g o ), w y s u w a i s t o tn e ż ą d a n ia P a n a : „ U c z c ie s ię d o b rz e c z y n ić , s t a r a j c i e s ię o p r a w o , g a ń c ie k r z y w d z ic ie la , b r o ń c ie p r a w s ie r o ty , u j m u j c ie s ię o k r z y w d ę w d o w y ” (1,17). D la te g o r o z d z ia ł 5 I z a j a s z a z a w ie r a k ilk a k r o t n e : „ B ia d a ” , w o b e c ty c h w s z y s tk ic h , k t ó r z y n ie s p e łn ia ją te g o p r o g r a m u , n ie p r z e s t r z e g a ją Z a k o n u m o r a ln e g o . B óg ż ą d a z b o ż n e j czci.
I z a ja s z o w i n ie c h o d z i o p ie lę g n o w a n ie p rz e z l u d b o ja ź n i, k t ó r a j e s t ty lk o „ w y u c z o n y m p r z e p is e m lu d z k im " (Iza j. 29,13), g d y ż j e s t to o b ja w t o w a r z y s z ą c y z a ś le p ie n iu i z n ie c z u le n iu j a k i e z a je g o c z a s ó w o g a r n ę ły lu d iz r a e ls k i. Z a c z a s ó w p r o r o k a k u l t b y ł s iln ie r o z w in ię ty , a le s łu ż b a B o g u k o ń c z y ła s ię p r a w ie w y łą c z n ie n a o f ia r n ic tw ie , k t ó r e ja k o m a c h i
n a l n y r y t u a ł n ie p o r u s z a ło s e r c a n i s u m ie ń o fia r n ik ó w . K u lt n ie d o s t a r
175
c z a ł im m o ż liw o ś c i o d d a n ia s ię B o g u i p o d d a n ia s ię J e g o w o li. B r a k o
s p o łe c z n y m . M ic h e a s z i O z e a s z p o n a d to a k c e n tu j ą H ESED — m iło ś ć b r a
W k o ń c u n a le ż y z w ró c ić u w a g ę n a je s z c z e je d e n m o m e n t p r o r o c k ie j d ro g i p o j e d n a n i a ja k im j e s t m o d litw a p r z y c z y n n a . T a k im i m o d lic ie la m i — p r z y c z y ń c a m i b y li: M o jż e s z , S a m u e l, E lia sz , A m o s , J e r e m ia s z , J o b .
P r o r o c k ie p o s itiv u m z a w i e r a j ą r ó w n ie ż p e w n e p s a lm y (Ps. 32; 40;
50; 51).
R e a s u m u ją c s tw ie r d z a m y , ż e p r o r o c y o p ró c z p e w n e g o n o v u m , s ta li n a s ta n o w is k u Z a k o n u . P r z e p is y Z a k o n ii u w a ż a j ą z a o b o w ią z u ją c e w ż y ciu j e d n o s tk i i lu d u . W c z a s a c h p r o r o k ó w z a n ie d b a n a z o s ta ła m o r a ln a s t r o n a Z a k o n u . K u lt z o s ta ł b o g a to r o z w in ię ty , p r z y c z y m s t a ł s ię w z u p e łn o ś c i k u lte m o fia rn ic z y m . N ie d a w a ł in s p i r a c j i d o n a ś la d o w a n i a B o g a, s t a ł s ię i n s t y t u c j ą s a m ą d la s ie b ie . T o le r o w a ł zło. W ła ś n i e d la te g o s p o tk a ł się k u l t z t a k o s tr ą k r y t y k ą ze s t r o n y n a tc h n i o n y c h z w ia s tu n ó w S ło w a B o ż eg o — p r o r o k ó w . T a p o s ta w a w y n i k a ła z p r o r o c k ie g o z r o z u m ie n ia i s t o t y B o ż ej. P a n j e s t s tr ó ż e m m o r a ln o ś c i. Z a s a d a t a s ta n o w i c e n t r a l n y p u n k t te o lo g ii p r o r o k ó w . W ię k s z o ś ć ic h r e p r e z e n t u j e p o g lą d , że p r a w d z iw e ż ą d a n ia P a n a n ie id ą w k i e r u n k u o f ia r i o b r z ę d ó w , le c z m a ją n a c e lu p r a w e p o s tę p o w a n ie c z ło w ie k a i s p r a w ie d liw e s to s u n k i m ię d z y lu d z k ie . O b rz ę d ó w , k t ó r e c z ło w ie k c h c ia łb y u w a ż a ć z a w y s ta r c z a ją c ą n a m ia s tk ę p o s tę p o w a n ia e ty c z n e g o P a n n ie c h c e , a n i n ie u z n a .
J e d n ą z g łó w n y c h p r z y c z y n , d la k t ó r e j p r o r o c y t a k m o c n o p o d k r e ś la li, że z a s a d n ic z y m i p ie r w s z y m o b o w ią z k ie m c z ło w ie k a w z g lę d e m B o g a j e s t p o s łu s z e ń s tw o — b y ł a p r o r o c k a w i a r a w B o g a j a k o o s o b o w o ś ć e ty c z n ie d o s k o n a łą . B óg j e s t s tr ó ż e m m o r a ln o ś c i, s t ą d w ię c J e g o p r a w o d o s t a w i a n i a c z ło w ie k o w i p o s tu la tó w e ty c z n y c h . W w y p o w ie d z ia c h p r o r o k ó w p r z e w ija s ię m y ś l, że B óg, k t ó r y j e s t e ty c z n ie d o s k o n a ły , s ta w ia p r z e d c z ło w ie k ie m z a d a n ia , b y s t a r a ł s ię G o n a ś l a d o w a ć w ż y c iu i w p o s t ę p o w a n iu . B ó g o c z e k u je o d c z ło w ie k a , b y d ą ż y ł J e g o ś la d a m i w p r o c e s ie m o r a ln e g o d o s k o n a le n ia s ię . C z ło w ie k w in ie n p o s ta w ić s o b ie m o r a l n y c h a r a k te r B o g a z a w z ó r w ł a s n e j o s o b o w o ś c i m o r a ln e j. P r o r o c y z w r a c a li u w a g ę i ż ą d a li p r z e s tr z e g a n ia z a n ie d b a n y c h p r z e p is ó w Z a k o n u h u m a n ita r n e g o .