(1230-1283)
Jak Już nadmieniono w c z e ś n ie j , zakon k rzy ża ck i prawdopodobnie ju ż od momentu naw iązania rozmów z wysłannikam i Konrada Mazowiec k ie g o ro z p o c zą ł powolny, a l e zarazem sk u teczn y , p ro ce s tw orzen ia n ie z a le ż n e g o od władców p o ls k ic h państwa zakonnego na wschodnich i północno-w schodnich pobrzeżach Morza B a łty c k ie g o .
Ówczesny W ielk i M istrz Hermann von S a lz a , c z ło w ie k wywodzący
s i ę z rodziny c h ło p s k ie j , k tóry d z ię k i swym niezwykłym u z d o ln ie niom dyplomatycznym, organizacyjnym i wojskowym d o sz e d ł do n a j w yższych god n ości na dworze cesa rsk im , n ie om ieszkał w ykorzystać n ad a rza ją cej s i ę o k a z ji do budowy państwa k rzy ża ck ieg o na t e r y t o r ia c h p ru sk ich . D z ia ła ł w tym z a k r e s ie szybko: 26 marca 1226 r . u p r o s ił w Rimini c e sa rza Fryderyka I I o w ystosow anie dokumentu, na mocy k tó re g o nadaną im p rzez Konrada w czasowe len no ziem ię c h e ł mińską u zn ał za ic h w ła sn o ść . Cesarz podobnie p otrak tow ał pogań s k ie ziem ie p ru sk ie a rów nocześnie Wielkiemu M istrzow i Zakonu p rzyzn ał p e łn ię praw k s ię c ia R zeszy1.
Zakon k rzy ża ck i po szybkim z a j ę c iu w la ta c h 1231-1232 ziem i c h e łm iń s k ie j, g d z ie z r e s z t ą znajdowały s i ę ty lk o tr z y n ie l ic z n e z a ło g i nobilów p ru sk ich w gródkach L eszc z, Rogów i S tarogród 2 , z a c z ą ł przygotowywać s i ę do r e a l i z a c j i swojego podstawowego zada n i a , t z n . do podboju ziem p ru sk ich .
PrUB, Bd. 1 /1 , n r 64; CDMG, n r 238; p or. t e ż K. G ó r s k i , Zakon k rzyżack i a p ow stan ie państwa p r u sk ie g o , Wrocław 1977, s . 1 2 -1 4 .
2
J . P o w i e r s k i , Przekaz Dusburga o najazdach p ru - sk ic h i p r z e jś c io w e j okupacji ziem i c h e łm iń s k ie j, KM-W, 1971,
Poświęćmy o b e c n ie c h w ilę uwagi k w e s ti i rzekomego n a d a n ia K rzy żakom ziem i c h e łm iń s k ie j. Sprawa t a b u d z i od w ie lu l a t ożywione d y s k u s je m iędzy h is to ry k a m i p o ls k im i i n ie m ie c k im i. Ja k można s ą d z i ć , k i l k a z a g a d n ie ń j e s t w t e j k w e s t ii n ie p o d w a ż a ln y c h , do n ic h z a ś n a le ż y z a li c z y ć :
1) p o s ia d a n ie z ie m i c h e ł e i ń s k i e j p rz e z państw o p o l s k i e co n a j m n iej od czasów panow ania B o lesław a C hrobrego 5 ;
2) p o d cz as p ro c e s u p o ls k o -k rz y ż a c k ie g o w 1339 r . u d a ło s i ę s ę dziom s tw ie r d z ić żywe w s p o łe c z e ń s tw ie p o lsk im p rz e k o n a n ie o c z a sowym c h a r a k te r z e n a d a n ia Krzyżakom ziem i c h e łm iń s k ie j p rz e z k s i ę c i a Konrada M azow ieckiego^;
3) w m yśl u s t a l e ń wym ienionego p ro c e su o ra z w ś w i e t l e in n y ch dokumentów można in te r p r e to w a ć ów czasowy c h a r a k t e r Jako n a d a n ie
к
ty lk o na o k re s 20 l a t lu b do c z a su c a łk o w ite g o u ja r z m ie n ia p l e mion p r u s k ic h 6 ;
4 ) k s ią ż ę Konrad p rz e z w ie le n a stę p n y c h l a t po rok u 1226 aż do sw o je j ś m ie r c i n ig d y n i e z r z e k ł s i ę o f i c j a l n i e z w ie rz c h n ic tw a nad z ie m ią c h e łm iń sk ą a n i t e ż n ie wydał dokum entu, w którym u zn a w ałby p r u s k ie zdobycze Zakonu za w łasn o ść k rz y ż a c k ą 7 ;
5) w św iadom ości ry c e rs tw a m azow ieckiego, a p ó ź n ie j t a m t e j s z e j e z la c h ty , s t a l e fu n k cjo n o w ało p rz e ś w ia d c z e n ie , że K rzyżacy j e s z c z e w t r a k c i e sy stem aty cz n eg o p o d b ija n ia ziem p r u s k ic h z a m ie n ili wobec k s i ę c i a K onrada, a s z c z e g ó ln ie wobec je g o n astęp c ó w , p r z y j ę t ą p o
-3
E. K w i a t k o w s k a , O sadnictw o w i e j s k i e p o w iatu c h e łm iń sk ie g o do połowy XX w iek u , [w:] D z ie je Chełmna i je g o re g io n u . Z ary s m o n o g rafic zn y , r e d . M. B i s k u p , Toruń 1968, s . 6 5 -6 7 ; K. Ś l ą s k i , Problem z a j ę c i a z ie m i c h e łm iń s k ie j p rz e z P rusów , AB-S, 1969, t . 6 , s . 217.
4
H. C h ł o p o c k a , P ro c e s y P o ls k i z zakonem krzy żack im w XIV w ieku. Studium ź ró d ło z n a w c z e , Poznań 1967, s . 219.
Z. W o j c i e c h o w s k i , Rozwój t e r y t o r i a l n y P ru s w sto su n k u do ziem m a c ie rz y s ty c h P o l s k i , [w:] S tu d ia H is to ry c z n e , Warszawa 1955t s . 31; T. M a n t e u f f e l , Id e o lo g ie d o b ro w olnego u b ó stw a, [w:] K u ltu ra Europy ś re d n io w ie c z n e j, Warszawa 1974, s • 238.
R ocznik m azow iecki z a w ie ra znamienny z a p is o n a d a n iu K rz y ża- kom ziem i c h e łm iń s k ie j: " . . . sub c e r t i s c o n d ic io n ib u s d e d i t i (MPH, t . 3 , Lwów 1878, s . 204). P o r. A. W o j t k o w s k i , Tezy i a r g u menty p o l s k i e w s p o ra c h t e r y t o r i a l n y c h z K rzyżakam i, O ls z ty n 1968, S a I У .
7
T. S i l n l c k i , К. G o ł ą b , A rcy b isk u p Jak ub Świ nka i je g o ep o k a , Warszawa 1956, s . 304.
czątkow o r o l ę sp rz y m ierzo n y ch lenn ików na r o l ę zdecydowanego wroga®.
Naszym zdaniem t e f a k ty o s t a t e c z n i e winny p r z e s ą d z ić o p in ię o dokonanym p rz e z Krzyżaków f a ł s z e r s t w i e w tzw . dokum encie d o n a c y j- nym9 , a zatw ierdzonym p rz e z c e s a r z a F ry d e ry k a I I .
K rzyżacy s y s te m a ty c z n ie z b i e r a l i od p o l s k i c h r y c e r z y , chłopów i kupców o ra z od jeńców p r u s k ic h w s z e lk ie p o trz e b n e in fo rm a c je 0 p rz e c iw n ik u , sz c z e g ó ln y n a c is k k ła d ą c - ja k można p rz y p u s z cz a ć - na w iadom ości o o r g a n i z a c j i p o lity c z n o - s p o ł e c z n e j Prusów 1 o ic h dokładnym r o z s i e d l e n i u . W m iarę szybko m ogli d o w ied z ie ć s i ę , że z ie m ię p ru s k ą z a m ie sz k u je s z e re g p le m io n , z k tó r y c h k ażd e s k ł a d a ł o s i ę p o dobnie ja k w w ieku X z dwóch m n ie jsz y c h ogniw: " la u k s " (cam pus, p o l e , o p o le ) - o b s z a r z a s ie d lo n y p rz e z ró d i " p u lc a " lu b " p o lc a " ( t e r r i t o r i u m , o k re ś lo n a i l o ś ć w ło ś c i) o b s z a r z a s ie d lo n y p rz e z k i l k a s ą s i e d n i c h rodów. Badacze d z ie jó w p r u s k ic h w y l i c z a j ą , że t e o s t a t n i e zajm ow ały p r z e c i ę t n i e ok. 8 0 -
? 10
-1 7 0 km , i obejmowały po 1000-1500 osób . Każde " p u lc a - p o lc a " dysponow ało własnym grodem o k o n s t r u k c j i d re w n ia n o -z ie m n e j, w k t ó rym c h r o n ił a s i ę co n a jm n ie j c z ę ś ć lu d n o ś c i w przy p ad k u n a p a ś c i n i e p r z y j a c i e l a . Znanych nam j e s t z ic h nazwy ok. 60.
P raw dopodobnie d o w ie d z ie li s i ę K rzyżacy ró w n ie ż , że ż y l i t u w o ln i c h ło p i p r u s c y , możni ( n o b i l e s , k o n ig a s ) u trz y m u ją c y s i ę
1 1
głó w n ie z r o ln ic tw a o ra z lu d z i e n ie w o ln i wywodzący s i ę głó w n ie z szeregów jeńców w ojennych. P o nadto ważną d l a n ic h w iadom ością b y ło p o w ta rz a ją c e s i ę zew sząd tw ie r d z e n i e , że plem io n a p r u s k ie 12 n i e w e sz ły na e ta p tw o rz e n ia i n s t y t u c j i zjed n o czo n eg o państw a
8 S . P a z y r a , N a js ta r s z y o p is Mazowsza J ę d r z e j a Świę c ic k ie g o (T o p o g ra p h ie s iv e M asoviae d e s c r i p t i o a u th o r e A ndrea Ś w ię c ic k i ) , Warszawa 1974, s . 112. 9 CDMG, n r 264, s . 283. 10 H. Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia nad p o czątk am i s p o łe c z e ń stw a i państw a l i te w s k i e g o , t . 2 , W ilno 1932, s . 97 i n . ; T. L a 1 i k , O rg a n iz a c je s ą s ie d z k ie ś re d n io w ie c z n e j w si p o l s k i e j - w ie ś , o p o le , p a r a f i a , KHKM, 1976, R. 2 4 , n r 3 , s . 444; G ó r s k i , op. c i t . , s . 1*7-19. 1 1 Na ty c h o b sz a ra c h w ie lk o ś ć " r a d łą " w y n o s iła od 11 do 17 ha. 1 ? K. B u c z e k , G e o g ra fic z n o - h is to r y c z n e podstaw y P ru s W schodnich, Toruń 1936, s . 4 7 -5 7 ; M. P o l l a k ó w n a, Osad n ic tw o W armii w o k r e s ie k rz y ż a c k im , Poznań 1953, s . 2 1 -2 3 ; H. Ł o w m i a ń s k i , Uwagi o g e n e z ie państw a l i t e w s k i e g o , PH,1961,
Ten i s t o t n y f a k t św iad c ząc y 0 wewnętrznym ro z d r o b n ie n iu i s k łó c e n iu p o s ta n o w ili w y k o rz y stać p rz y r e a l i z a c j i sw oich zdobywczych z a m ie rz e ń .
R ów nocześnie - o czym wspomniano w c z e ś n ie j - K rzyżacy z e b r a l i d o k ład n e in fo rm a c je o aktu aln y m i daw niejszym r o z s i e d l e n i u p lem ion p r u s k i c h . W r e z u l t a c i e o trz y m a li w p r z y b li ż e n i u n a s tę p u ją c y o b ra z s ta n u p rz e z n ic h z a s ta n e g o .
1 . B a re ja - B a rto w ie . Nazwa praw dopodobnie od b a r t i e - b a rć - z ie m ia b a rtn ik ó w 15 . T e ry to riu m p lem ien n e r o z c i ą g a ł o s i ę od środkowego i d o ln eg o b ie g u r z e k i Łyny i p o p rz e z rz e k ę Świnę i j e z i o r o Mamry, d o c h o d z iło do P uszczy G a li n d z k i e j. W ź r ó d ła c h h i s to ry c z n y c h p ra w ie zaw sze p is z e s i ę o B a r c ji W ie lk ie j i M a łe j. Moż na mniemać, że t a d ru g a nazwa s ł u ż y ła ty lk o ja k o o z n a c z n ik m n ie j szeg o i z ja k i c h ś n ie z n a n y c h nam powodów i s t o t n e g o , a p rz y tym
14 ważnego o b sz a ru grodowego wchodzącego w s k ła d W ie lk ie j B a r c ji
2 . G a lin d ia - G a lin d o w ie (G a le n d o w ie ). Nazwa p r z y p u s z c z a l n i e od l i te w s k i e g o g a l a s - k o n ie c , s k r a j , c z y l i l u d z i e zam ieszk u ją c y k o n ie c k r a j u ( u k r a iń c y ) , choć odnotować n a le ż y p ró b y tłu m a c z e n ia nazwy jak o ś p o t ę ż n i , p u s z c z a - p u s tk a , a naw et c z e la d ź . Za m ie s z k iw a li o b s z a r z a c h o d n ie j c z ę ś c i P o je z i e r z a M az u rsk ieg o , od górnego b ie g u Łyny i O ls z ty n a , p rz e z B isk u p ie c po G ołdap, a s t ą d do N arw i, p rz y czym g r a n ic ę z a c h o d n ią w y ra ź n ie w y z n acz ała p u sz c z a r o z c i ą g a j ą c a s i ę w górnym b ie g u P a s ł ę k i , a w sch od nią rz e k a Ł ęk, j e z i o r o E łc k ie i G ołdap. Rozwój Galindów u l e g ł z a k łó c e n iu na sku te k k o le jn y c h nacisków ze w n ę trz n y c h . W w ieku V II c z ę ść ic h zo s t a ł a zmuszona do o s i e d l e n i a s i ę nad P rotw ą k o ło Sm oleńska (G a- l i a d ' ) , a z k o l e i na p rz e ło m ie XI 1 X II w. te n ż e o b s z a r d o tk n ię ty t . 52, s . 143-144; T. M a n t e u f f e l , Nowi czło n k o w ie w sp ó ln o ty e u r o p e j s k ie j : S ło w ia n ie , [w:] K u ltu ra E u r o p y . . . ,
s . 83.
13 A. F i s c h e r , E tn o g r a f i a dawnych P rusów , Gdynia 1937, s . 1—3; K. G ó r s k i , Państw o k rz y ż a c k ie w P ru s a c h , Gdańsk 1946, s . 1 9-26; M. P o l l a k ó w n a , B a r e ja , SSS, t . 1, c z . 1 , Wrocław 1961, s . 87; H i s t o r i a Pom orza, t . 1 , r e d . G. L a b u d a , Poznań 1972, s . 2 9 -3 0 .
14
T ylko F. B u j a k wywodzi nazwę B a re ja od s ło w ia ń s k ie g o słow a b a rd - g ó r a , a l e naszym zdaniem to p rz y p u s z c z e n ie n i e z n a j d u je żadnego u z a s a d n ie n ia w m a te r ia le toponom atycznym , g eo m o rfo lo gicznym t e r e n u , czy h isto ry c z n y m - p o r . Wenedowie na w schodnich w ybrzeżach B a łty k u , Gdańsk 1948, s . 14.
N I E M E N M O R Z E J W IGRY 'J.MAMRY P U S i / Z C Z A / G A L IÎN40ZKÂ*.. ‘-i (b ^ ^ O U J .Ś N IA f t ę y y y
R ys. 8 . P o d z ia ł plem ien n y P ru s w X I I I w.
z o s t a ł n a jaz d am i p o ls k im i , a w w iek p ó ź n ie j Jaćw ięg o w ie uprowa d z i l i r e s z t ę Galindów na swój t e r e n 1®. O p u s to s z a łe te r y to r iu m z a r a s t a ł a c o r a z g ę s t s z a P u sz c z a G a lin d z k a , k t ó r ą K rzyżacy począw szy d o p ie ro od d r u g i e j połowy XIV w. z a c z ę l i s y s te m a ty c z n ie k o l o n i zować.
3 . J a ć w ie ż - Ja ć w ię g o w ie , Sudawia - Sudawowle, P o łe k s z a -17
P o łe k s z a n ie , Z lin a - Z l in c y , Dainowa - Dainawowie . Nazwy ró ż n o ra k o in te r p r e to w a n e : od r z e k i S u d o n ia -S u d u o n e, od r z e k i Jatw y ( d z i s i e j s z a rz e k a P o p l l l a ) , od r z e k i H ańczy, od l i t e w s k i e go słow a J e t i s - w łó c z n ia lu b p ru s k ie g o a s v a - k o b y ła , k o b y la r z e . O b szar p rz e z n ic h z a s ie d lo n y r o z c i ą g a ł s i ę w g r a n ic a c h od w ie lk ic h J e z i o r m azu rek ich po Niemen i B ie b rz ę , a d o k ła d n ie j od Niemna na w schodzie do Łęku na z a c h o d z ie i od d o ln e j S zeszup y na p ó łn o cy do
18
B ie b rz y na p o łu d n iu . J u ż od w ieku X r o z p o c z ę li e k s p a n s ję opa nowując wówczas P o d la s i e o ra z o b s z a r po Niemen. K. M usianowicz u s i ł u j e udowodnić na p o d sta w ie a n a li z y z n a le z i s k a r c h e o lo g ic z n y c h , że m. i n . P o d la s i e n ie b y ło z ie m ią Jaćw ięgów , a Je d y n ie teren em ś c i e r a j ą c y c h s i ę wpływów o sa d n ic z y c h m azow ieckich i d re h o w ic k ic h . Zdaniem naszym , t a a rg u m e n ta c ja n ie b u d z i z a u f a n i a , bowiem kon stru o w an a J e s t bez w łaściw ego u w z g lę d n ia n ia ź r ó d e ł h is to r y c z n y c h ,
15 J . O t r ę b s k i , Z a g a d n ie n ie G alindów . S tu d ia h i s t o ry c z n e w 3 5 - l e c i e p ra c y naukow ej H. Łow m iańskiego, Warszawa 1958, s . 3 7 -4 1 ; M. P o l l a k ó w n a , G a lin d i a , SSS, t . 2 , c z . 1, Wrocław 1964, s . 7 8 -7 9 .
16 D u s b u r g , I I I , 5 , s . 5 2 -5 3 .
17 A. B r u c k n e r , S ta r o ż y tn a L itw a . Ludy i b o g i, War szawa 1904, s . 2 3 -2 4 ; A. K a m i ń s k i , J a ć w ie ż . T e ry to riu m , lu d n o ś ć , s to s u n k i g o sp o d a rc z e 1 s p o łe c z n e , Łódź 1953, s . 19 i n.; A. G i e y s z t o r , J a ć w ie ż , SSS, t . 2 , c z . 2 , s . 4 6 9 -4 70 ; J . P o w i e r s k i , Sudawowle, ib id e m , t . 5 , c z . 1 , Wrocław 1975, s . 4 6 9 -4 7 0 ; J . W i ś n i e w s k i , O sadnictw o wschod n i e j B ia ło s to c c z y z n y , g e n e z a , rozw ój o ra z z ró ż n ic o w a n ie i p r z e miany e t n i c z n e , AB-S, 1977, t . 11, s . 10. 18 R. J a k i m o w i c z , W schodnia g r a n ic a o sa d n ic tw a ma zo w ie ck ieg o w X i XI w. z J a ć w ie ż ą i R u sią i z a s ię g k o l o n i z a c j i m azo w ieck iej na w sc h o d z ie , [w:] VI PPZHP, t . 1 , Lwów 1935, s . 249; J . N a l e p a , Jać w ię g o w ie . Nazwa i l o k a l i z a c j a , B ia ły s to k 1964, s . 9 i n . ; J . O c h m a ń s k i , Nazwa Jaćw ięgów ,
[w:] E u ro p a -S ło w ia ń s z c z y z n a -P o ls k a . S tu d ia ku u c z c z e n iu p r o r . К. T y m ie n ie c k ie g o , Poznań 1970, s . 197-204; J . T y s z k i e w i c z , P ro c e s s l a w i z a c j i ziem d o rz e c z a Niemna w V I-XI w ieku PH, 1973, t . 6 4 , n r 1 , s . 1 1 -1 5 .
a p o n ad to J e s t z b y tn io g e n e r a l i z u j ą c a . Omawiane p lem ię p r u s k i e 2 0 , l i c z ą c e praw dopodobnie ok. 50 000 osób w X II i X II I w ., n a j b a r d z i e j w y ró ż n ia ło s i ę w śród sw oich w spółbratym ców p r u s k ic h zaawansowaniem w rozw oju gospodarczym , społeczn ym , Jak i rozma chem w podejmowanych d z i a ł a n ia c h m i lit a r n y c h .
4 . Nadrow ia - Nadrowowle. Nazwa n i e j a s n a , wywodzona od d ra w ls - b a r ó , od n i e z id e n ty f ik o w a n e j r z e k i Drawa, D raw is a lb o p ru s k ie g o d ru w it - w ie r z y ć , czy d ra w is - drzew o. O b sza r z a s ie d lo n y p rz e z t o p lem ię obejmował te r y to r iu m d o rz e c z a P re g o ły w raz z Jego dopływami: W y s tru c ią , P is ą i W ęgorapą, po l i n i ę J e z i o r Oświn, Rydzówka, Mamry, do B ie b rz y i g ó rn e j S zeszu p y . Podstawowy Jednak rd z eń ic h o sa d n ic tw a c ią g n ą ł s i ę w zdłuż P re g o ły .
5 . N a ta n g ia - N atangow ie. Nazwa tłu m aczo na ro z m a ic ie : Jako k r a in a o sp ły w ając y ch wodach, od p ru s k ie g o n o t l s - pokrzyw a, od n i e ro z p o z n a n e j d o tą d r z e k i , czy od s ta ro s ło w ia ń s k ie g o zw ro tu n i e drawa - rz e k a n i e rw ąca. O sadnictw o te g o ż p le m ie n ia obejmowało d z i s i e j s z e W z n ie s ie n ia G órow skie po Ł ynę, o b e c n ie B a rto s z y c e i rz e k ę P r e g o łę , g d z ie m. I n . zn ajd o w ały s i ę lu d n e o k rę g i
Wohns-21 d o r f , Domnowo, S c lu n le n , Wore, L a u th e n , S olldow i G e rk in .
6 . P o g e z a n la - P ogezanow ie. Nazwa wywodzi s i ę prawdopodob n i e z Języ k a p ru s k ie g o i o zn a cza k r a j krzewów, k r a j p o r o ś n ię ty z a r o ś la m i. Zajm ow ali o b s z a r nad ś r e d n ią P a s łę k ą , t e r y t o r i a Sam- b ro d , P a s łę k , ziem ię d ru ż e ń s k ą w raz z ważnym emporium handlowym w T ru so o ra z p rz e jś c io w o o k o lic e d z i s i e j s z e g o L id z b a rk a Warmiń-
s k ie g o .
7 . Pom ezania - Pomezanowie. Nazwa tłu m aczo n a Jako l u d z i e p rz y g r a n ic y , m iedzy, k r a j l e s i s t y , P o l e s i e . G ra n ic e ic h r o z s l e d
-1 9
K. M u s i a n o w i c z , G ra n ic a m azow iecko-drehow icka na P o d la s iu we wczesnym ś re d n io w ie c z u , MW, 1960, t . 5 , s. 187-199. ?0 K ronika p o ls k a , l i te w s k a , żm ó d zk a i w s z y s tk ie j R u si M acie j a S tr y jk o w s k ie g o , t . 1, Warszawa 1846, s . 184 i n . 21 G. G e r u l l i s , D ie a l t p r e u s s i s c h e n O rtsnam en, B e r l i n 1922, s . 104; Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia nad p o c z ą t k a m i .. ., t . 2 , s . 1 9 -2 3 , 3 6 -4 1 , 193-196; B u j a k , op. c i t . , s . 15; J . P o w i e r s k i , N adrow ia, SSS, t . 3 , c z . 2 , Wrocław 1967, s . 342; i d e m , N a ta n g ia , ib id e m , s . 355-35 6.
22 D u s b u r g , I I I , 1 0 -1 4 , s . 5 7 -6 0 ; p o r . t e ż C. K r o l l m a n n , Zur B e s ie d lu n g s g e s c h ic h te und N a t i o n a l i t ä t e n m ischung i n den K om tureien C h r i s tb u r g , O ste ro d e und E lb in g , ZWG, 1923, Bd. 4 4 , s . 3 -4 1 ; J . P o w i e r s k i , P o g e z a n ia , SSS, t . 4 , c z . 1 , Wrocław 1970, s . 175-176.
l e n i a w ytyczone b y ły p rz e z r z e k i : O ssę, W is łę , N o gat, Zalew D ru- ż e ń s k i, d z i s i e j s z y k a n a ł o s t r ó d z k o - e l b l ą s k i i g ó rn y b ie g Drwęcy. Był t o o b s z a r n a jp ó ź n ie j i n a j r z a d z i e j z a s ie d lo n y p rz e z lu d n o ść p ru s k ą , g d z ie p o n ad to s i l n i e ro z w in ię te b y ło o sa d n ic tw o pom orskie i d la te g o po pod b o ju k rzy żack im n a j s z y b c i e j ze w s z y s tk ic h obszarów plem ienny ch z a t r a c i ł o swój p r u s k i c h a r a k t e r 2 5 .
8 . Sambia - Sambowle. P och o d zen ie nazwy tłum aczone J e s t r o z m a ic ie : n is k o p o ł o ż e n i , k r a j n i z i n n y , k ą t - ró g ( l i t e w s k i e z am b as), sw ojak - c z ło n e k ro d u ( l i t e w s k i e sem b as). Z a m ie sz k iw a li o b s z a r c a łe g o Półw yspu S a m b ijsk ie g o po po łudniow ą c z ę ś ć d o lin y P re g o ły na p o łu d n iu , po D ejnę na w schod zie i w schodnie p o b rz e ż a M ie rz e i W iś la n e j, a m ożliwe że d o c i e r a l i naw et po rz e k ę Nehne, t z n . do d z i s i e j s z y c h o k o lic Znam ieńska i K rasnego B oru. B yło t o p lem ię n a j l u d n i e j s z e i ró w n o cześn ie n a j b a r d z i e j zaawansowane w rozw oju gospodarczym , gdyż od początków n a s z e j e ry p ro w a d z ili ożywiony h a n d e l b u rsz ty n e m , wytworami z m e t a l u r g i i k o lo ro w e j i c z a r n e j i t p . z C esarstw em Rzymskim, a p ó ź n ie j z Pomorzem, Szwe c j ą i D a n ią2 .
9 . S a s i n ia - S a sin o w ie . Praw dopodobnie nazwa wywodzi s i ę od słow a p ru s k ie g o s a s n i s - z a j ą c , a l e w ię k sz o ść h is to ry k ó w s ł u s z n ie u z n a je t ę nazwę za n iem o żliw ą do tr a f n e g o z i n t e r p r e t o w a n i a . Z a s i e d l a l i t e r e n d z i s i e j s z e g o P o je z i e r z a O stró d z k o -N id z k ie g o , a ś c i ś l e j u jm u jąc o b s z a r w w id ła c h rz e k : g ó rn e j Wkry, B ry n lc y , g ó r n e j Drwęcy, g ó rn e j P a s ł ę k i , Omulewa i g órnego O rzyca o ra z p r a wdopodobnie s k o lo n iz o w a li ta k ż e ziem ię lubaw ską2 5 . N a ra ż e n i b y l i w X II w. na w y n is z c z a ją c e n a ja z d y sąsiad ó w p o l s k i c h i J a ć w ie s k ic h , k t ó r e m. i n . spowodowały odczuw alne ro z r z e d z e n ie o s a d n ic tw a . D la
-23
F ' D Y d a * Rozwó3 t e r y t o r i a l n y Pomorza p o ls k ie g o , Kraków 1909, s . 2 9 -4 2 ; A. S e m r a u , Die G renzen d e r L a n d s c h a ft P om esanien, MWKT, 1933, Bd. 4 1 , s . 175-182; M. R o m a n , O sadnictw o 1 s to s u n k i w łasn o ścio w e w P om ezanii b i s k u p i e j od końca X II I do połowy XV w iek u , ZH, 1972, t . 37, z . 1 , s . 2 7 -2 8 ; K. G ó r s k i , D z ie je M alb o rk a, Gdańsk 1973, s . 9 ; J . P o - w i e r s к i , P om ezania, SSS, t . 4 , c z . 1 , s . 220.
Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia nad p o c z ą t k a m i .. ., t . 2 , s . 2 i n . ; B u j a k , op. c i t . , s . 18 i r.„; T„ О к u 1 i с z, P r a - zlem P r u s k i 011 od późnego palcoirl.i-j do V II w . n . e . , Wrocław 1973, s . 57 i n . ; J . P o w l e r s k i , S am bia, SSS, t . 5 , c z , 1 , s . 3 7 -3 8 .
25
r,, P 0 w 1 e r 3 к i , S a sin o w ie , SSS, t . 5 , c z . 1 , s . 7 4 -7 5 . Tu zam ieszczo n a j e s t c a ła podstawowa l i t e r a t u r a p rz e d m io tu .
te g o t e ż K rz y żac y , po d o b n ie ja k w p rzyp ad k u G a l i n d i i , m ogli z a k ła d a ć , że n i e t r z e b a t u b ę d z ie prow adzić p o d b o ju , a t y l k o wyrugo wać dotychczasow e wpływy i p r e t e n s j e ze s tr o n y p o l s k i e j , ja k i b isk u p a C h r y s tia n a .
10. S k alo w ia - S kalow ow ie. Nazwa J e s t praw dopodobnie Jakim ś o k re ś ln ik ie m l a s u lu b wywodzi s i ę od z a g in io n e j nazwy r z e k i S k a lv e -S k a lv a a l b o , co j e s t n a jm n ie j m ożliw e, od lite w s k ie g o słow a s k a l a u t i , c z y l i p ł u k a ć . N i e l i c z n i stosunkow o Skalowowie zajm ow ali o b s z a r na p o łu d n ie od doln eg o b ie g u Niemna po w o d o d ział P re g o ły i Niemna, na p ó łn o cy z a ś d o c i e r a l i po d o ln y b ie g M in n i, a na w sch o d zie s i ę g a l i po u j ś c i e Mitawy .
11. Warmia - Warmowie. P och o d zen ie nazwy n i e z b y t j a s n e . P rzy jm u je s i ę na o g ó ł tłu m a c z e n ie j e j ja k o czerw ony - czerw ona z ie m ia . Z a m ie sz k iw a li o b s z a r od E lb lą g a p o p rz e z w ybrzeże Zalewu Ś w ieżego, L en zen b u rg , M elzak ( t e r r a Wewa), P lu t ę po L id z b a rk 2 7 . Zajm ow ali w ięc c e n t r a l n e p o ło ż e n ie w śród Prusów i z a j ę c i e te g o t e re n u s tw a r z a ło każdemu zdobywcy sz a n sę u ła tw io n e g o p o d b o ju d a l szy ch ziem p r u s k ic h .
po
W arto t u d o d ać , że D usburg w lic z a j e s z c z e do t e r y t o r i ó w p r u s k ic h z ie m ię c h e łm iń sk ą i lu baw ską. H. Łowmiański uw aża, że k ro n ik a r z po p r o s t u p o m y lił s i ę 2^ . Wydaje nam s i ę , że Dusburg u c z y n ił t o z p re m e d y ta c ją , w ykazał bowiem ta k popraw ną o r i e n t a c j ę w o p is a c h r o z s i e d l e n i a plem io n p r u s k i c h , że ta k duża pomyłka może być t y l k o w ytłum aczona celowym d z ia ła n ie m p is z ą c e g o , k t ó r y z a m ie rz a ł p rz e z t o u w iary g o d n ić tłu m a c z e n ia k r z y ż a c k ie o n a d a n iu im z ie m i c h e łm iń s k ie j n i e w czasow e lenn o, a w tr w a łe p o s ia d a n ie ja k o o b sz a ru w momencie ic h p rz y b y c ia z n a jd u ją c e g o s i ę w rę k a c h p ru s k ic h , a n i e p o ls k i c h .
J a k wspomniano ju ż w c z e ś n ie j, K rzyżacy p r z y s t ą p i l i do p od bo ju ziem p r u s k ic h pod o fic ja ln y m hasłem w a lk i z p r z e d o s ta tn im i p ogana mi w E u ro p ie ( z a o s t a t n i c h u w a ż a li L itw in ó w ), k tó r z y t a k u p o rc z y w ie p rz y w ią z a n i b y l i do sw oich bóstw z C urche na c z e l e , k u l t u
26
F i s c h e r , op. c i t . , s . 1 -3 ; H i s t o r i a Pom orza, t . 1, s . 2 9 -3 0 ; J . P o w i e r s k i , S k a lo w ia , SSS, t . 5 , c z . 1 , s . 192-193. 27 Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia nad p o c z ą t k a m i .. ., t . 2 , s. 17. 28 D u s b u r g , I I I , 3 , s . 5 1 -52. 29 Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia nad p o c z ą t k a m i .. ., t . 2 , s . 6 .
s ło ń c a , k s i ę ż y c a , gw iazd, p i o r u n a , z w ie r z ą t i in n y ch s i ł n a t u r y 5 0 , czy do s w o i s t e j , p o g a ń s k ie j w e r s j i o n i e ś m i e r t e l n o ś c i d u sz y 51 . Zakon ro z p o c z ą ł podbój z dużym rozmachem o rg a n iz acy jn y m i kon sekw encją w o p e r a c ja c h m ili ta r n y c h p o le g a ją c ą m. i n . na p r z e p r o w adzaniu p ra w ie co ro czn y c h r e j z , sp a c y fik o w a n iu o k re ślo n e g o ob s z a r u 5 2 , z równoczesnym w znoszeniem tam w łasn y ch grodów, w k t ó ry ch o sadzano z b r o jn ą z a ło g ę p o w ie rz a ją c j e j z a d a n ia r e p r e s y j n o - - a d m i n i s t r a c y jn e 5 5 .
Ten p ro c e s r o z p o c z ę li ju ż w l a t a c h 1233-1234, z a k ła d a ją c dwa m ia s ta : Chełmno i Toruń i dwa g ro d y : Kwidzyń i Radzyń, tw o rząc w te n sposób bazy wypadowe na ziem i c h e łm i ń s k i e j 5^ . P raw ie równo c z e ś n i e , bo j e s i e n l ą 1233 г . , p o d j ę l i wyprawę p rz e c iw Pomezanora, w k t ó r e j w z ię ły u d z i a ł l i c z n e , z b r o jn e o d d z ia ły k s i ą ż ą t p o ls k ic h : Henryka P obożnego, Konrada "lazow ieckiego 1 je g o synów (K a zim ie rz a o ra z B o le s ła w a ) , O donica w ie lk o p o ls k ie g o , Ś w ię to p e łk a pomor s k ie g o i je g o b r a t a Sam bora. W t r a k c i e t e j trz y ty g o d n io w e j w ypra wy zmuszono Pomezanów do s t o c z e n i a g e n e r a ln e j b itw y i r o z b i t o ic h
30
J . P i p r e k , Formy m ałżeństw a u p ie rw o tn y c h S ło w ian i plem ion b a ł t y c k i c h , Warszawa 1930, s . Uh-U8 ; S. U r b a ń c z y k , R e l i g i a p o g a ń sk ic h S ło w ia n , Kraków 1947, s . 25 i n . ; T. G r u d z i ń s k i , Pogaństw o i c h r z e ś c ija ń s tw o w świadom oś c i s p o łe c z n e j P o ls k i w c z e s n o fe u d a ln e j, [w:] H i s t o r i a k u l t u r y ś re d n io w ie c z n e j w P o ls c e , Warszawa 1963, s . 4 2 -5 8 ; A. G i e y s z t o r , Sprawca piorunów w m i to l o g i i s ł o w i a ń s k i e j , [w:] A rs H i s t o r i c a . P ra c e z d ziejó w pow szechnych i P o l s k i , Poznań 1976, s . 157-160; H. Ł o w m i a ń s k i , Elem enty in d o e u r o p e js k ie w r e - l i g i i B ałtów , „w:] ib id e m , s . 149-153; i d e m , R e l i g ia S ło - w ian i j e j upadek (w. V I - X I I ) , Warszawa 1979, s . 50, 53 i n .
5 H. R i n g g r e n , A. S t r o m , R e l i g i e w p r z e s z ł o ś c i i w d o b ie w s p ó łc z e s n e j, Warszawa 1975, s . 506-508; М. К o - s m a n , D rogi z a n ik u pogaństw a u B ałtów , Wrocław 1976, s . 5 -1 6 ; i d e m , P r z e n ik a n ie k a to lic y z m u do Europy p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j, [w:j K ato licy zm ś re d n io w ie c z n y , r e d . J . K e l l e r , W arsza wa 1977, s . 112-120.
52 P o r. R ocznik k a p itu ln y k ra k o w sk i, MPH, t . 2 , Lwów 1872, s . 803; R ocznik m a ło p o ls k i, ib id e m , t . 3 , s . 166.
33
Podobny "m odel m isy jn y " z a s to s o w a li p rz y p o d j ę t e j p r ó b ie pod b o ju L itw y . Jed n ak t u t r a f i l i na zorgan izo w an e państw o i mimo p rz e p ro w a d z e n ia w l a t a c h 1345-1382 aż 96 r e jz , n i e o s i ą g n ę l i z a k ła danego c e lu . Р о г. M. K o s m a n , K rzyżacy a c h r z e s t L itw y , [w:] A rs H i s t o r i c a . . . , s . 24 8-25 2.
54 D u s b u r g , I I I , 7 - 9 , s . 55-57 i п . ; p o r . С. К r o 1 - 1 m a n n, P o l i t i s c h e G e sc h ic h te d e s D eutsch en O rdens i n P re u s s e n , K önig sb erg 1932, s . 11 i n . ; G. L a b u d a , S tan o w isk o ziem i c h e łm iń s k ie j w p a ń s tw ie krzy żack im w l a t a c h 1228-1454, PH. 1954 t . 4 5 , z . 2 - 3 , s . 302-3 03.
z u p e łn ie w b i t w ie nad rz e k ą D z ie rz g o n ią ^ . S z a lę zw y cięstw a na rz e c z n a p a stn ik ó w p r z e c h y l i ł wówczas skoncentrow any a t a k w ojsk k s i ę c i a Ś w ię to p e łk a , ugrupowanych w taktyczn ym odw odzie.
R ów nocześnie k s i ą ż ę t a w c e lu p r z y ś p ie s z e n i a p ro c e s u u s p o k o je n ia Prusów , p o d j ę l i w 1233 r . p ró b ę w y s ła n ia m i s j i c h r y s t i a n i z a - c y j n e j , na c z e le k t ó r e j m iał s ta n ą ć d o m in ik a n in k ra k o w sk i J a c e k Odrowąż. N i e s t e t y m i s j i n ie u d a ło s i ę f a k ty c z n ie z o rg an izo w a ć. P r z e to k ie ro w n ik t e j n ie u d a n e j a k c j i m is y jn e j z a c z ą ł g ł o s i ć h a s ł a k r u c j a t y z b r o jn e j na P ru s y . C z y n ił t o z r e s z t ą z dużym zaangażow a niem w m arcu 1238 r . 5® i tym samym sam ow iednie oddawał dużą p r z y s łu g ę Krzyżakom.
37
Podobne h a s ł a propagow ał ówczesny p a p ie ż H o n o riu sz I I I , k t ó ry m. i n . p o t r a f i ł naw et o b rz u c ić ekskom uniką kupców s p r z e d a j ą cych - mimo za k azu S t o l i c y A p o s t o ls k ie j - s ó l Prusom . Z o s t a l i o n i u w o ln ie n i od k lątw y d o p ie ro po z a p ła c e n iu k a ry p i e n i ę ż n e j w w ysoko ści 800 g rz y w ien 5®.
Zakon w tym c z a s i e p o d ją ł s z e re g d z ia ła ń p o z a m ilita rn y c h . I ta k chyba z rozm ysłem n i e p o c z y n ił wobec Pogezanów, Warmów i B artów żadnych kroków , k t ó r e spowodowałyby u w o ln ie n ie przetrzym yw anego p rz e z n ic h w l a t a c h 1233-1238 b isk u p a C h r y s tia n a 5 9 . P rz y jm u ją c t a k ą postaw ę u s u w a li czasowo z t e r e n u swych zabiegów ry w ala r o s z c z ą cego s o b ie p r e t e n s j e do ziem i p r u s k i e j . B iskup C h ry s tia n wykupio ny w końcu p rz e z swego rodzonego b r a t a z o s t a ł p rz e z Krzyżaków zmu szony do p ow rotu do N iem iec.
J e d n o c z e ś n ie K rzyżacy r o z p o c z ę li s t a r a n i a na dworze p a p ie sk im
PrUB, Bd. 1 /1 , n r 105, 108, 110; R ocznik k a p i t u l n y k r a k o w sk i, s . 803; Z b ió r ogólny p rz y w ile jó w i spominków m azowiec k i c h , wyd. J . K o c h a n o w s k i , t . 1 , Warszawa 1919, s . 3 83, p rz y p . 1; p o r . B. W ł o d a r s k i , P o li t y c z n e p la n y K onrada I M azow ieckiego, RTNT, 1971, n r 7 6 , z . 1 , s . 4 6 -4 7 .
5® PRf n r 145; p o r . W. A b r a h a m , P o w sta n ie o r g a n iz a c j i k o ś c i o ł a ł a c iń s k i e g o na R u s i, t . 1 , Lwów 1904, s . 77; К o - s m a n , P r z e n ik a n ie k a t o l i c y z m u . . . , s . 112.
57 PomUB, Bd. 1 , n r 2 6 9 , s . 330; n r 270, s . 330; n r 182, s . 226-228 ; n r 2 74 , s . 33^-3 3 5 ; n r 4 25, s . 503 -5 04; Monumenta P o lo n ia e V a tic a n a , wyd. J . P t a ś n i k , t . 3 , Kraków 1914, n r 3 2 , s . 1 6-17; n r 7 6 , s . 40-41 i n .
•20
F. S k i b i ń s k i , H andel so ln y we wczesnym ś r e d n io w iec zu p o ls k im , [w:] K sięga pam iątkowa ku u c z c z e n iu 2 5 - l e t n i e J
d z i a ł a l n o ś c i naukow ej M. H andelsm ana, Warszawa 1929, s . 461. 39 PrUB, Bd. 1 / 1 , n r 129, 176.
w sp ra w ie p o w o łan ia na s ta n o w isk o a rc y b is k u p a P ru s swego k a n d y d a ta w o so b ie A lb e r ta S u e rb e e ra . N om inacja n a s t ą p i ł a w praw dzie d o p ie ro w 1246 r . A° , a l e do te g o c z a s u p o t r a f i l i n i e d o p u ś c ić b is k u p a C h ry s tia n a do spraw ow ania f u n k c j i d u s z p a s te r s k ic h i a d m i n i s t r a c y j n y ch . W y k o rz y s ta li t u f a k t , że od 1239 r . S t o l i c a A p o s to ls k a po p i e r a ł a Krzyżaków , poniew aż b y l i b a r d z i e j u s t ę p l i w i wobec z w ie rz c h n ic h ro sz c z e ń p a p ie ż a n i ż p ie rw sz y b is k u p P r u s 4 1 .
P on ad to w 1234 r . bez u z g o d n ie n ia z Konradem Mazowieckim w łą c z y l i ry c e rz y d o b rz y ń sk ic h do swego zakonu. Wprawdzie w ładca ma z o w ie ck i z ł o ż y ł p r o t e s t u p a p ie ż a i spowodował o dw ołanie t e j d e c y z j i , a n a s t ę p n i e p r z e n i ó s ł u n ie z a le ż n io n y konw ent z D obrzynia
/| o
do D rohiczyna , a l e t o n ie u c h r o n iło owego zakonu p rz e d samo- l i k w id a c j ą w 1237 r . 1 o sta te c z n y m p o łą c z e n ie m go z zakonem k rz y żac k im ^ 3 .
Bez porów nania s z y b c ie j u d a ło s i ę im o s ią g n ą ć in n y i s t o t n y c e l o rg a n iz a c y jn y w p o s t a c i w łą c z e n ia pod k o n ie c 1236 r . zakonu kawa leró w mieczowych z I n f l a n t do sw o je j r e g u ły z a k o n n o - r y c e r s k ie j. W tym momencie w s z y s tk ie plem io n a B ałtów z o s t a ł y o s k rz y d lo n e .
R ów nolegle z d z ia ła n ia m i d y p lo m a ty c z n o -o rg a n iz a c y jn y m i K rzyżacy p r o w a d z ili a k c je m i l i t a r n e . W 1235 r . w s p ó ln ie z rycerstw em ś l ą skim dowodzonym p rz e z H enryka B ro datego u d e r z y l i ponownie na P ó- m ezanię , k t ó r ą o s t a t e c z n i e z a j ę l i w roku 1237. W tymże ro k u w z n ie ś li zamek w E lb lą g u , by n a s t ę p n i e posuw ając s i ę w zdłuż Z a le wu W iślanego u z a le ż n ić w k ró tk im c z a s i e , bo do 1240 r . , P o g eza n ię , W armię, N a ta n g ię i o b ie B a r ć je 4 5 .
40
T. M r o c z k o , Ruch budowlany na ziem i c h e łm iń s k ie j w X II I w iek u , [w:J S z tu k a i id e o lo g ia X II Iw ., Wrocław 1974, s. 293.
41
T. M a n t e u f f e l , P a p ie stw o i c y s t e r s i ze s z c z e g ó l nym uw zględnieniem ic h r o l i w P o ls c e na p rz e ło m ie X II i X II I wieku
Warszawa 1955, s . 9 9 -1 1 8 . ’
42
J . W i ś n i e w s k i , O sadnictw o w s c h o d n ie j B i a ł o s to c cz y zn y , g e n e z a , rozw ój o ra z z ró ż n ic o w a n ie i p rzem ian y e t n i c z n e . AB-S. 1977, t . 11, s . 9.
43 D u s b u r g , I I I , 2 7 , s . 65. 44
J . S i e r a d z k i , P o ls k a w ieku XIV, Warszawa 1959, s . 143; T. J a s i ń s k i , S to s u n k i ś lą s k o - p r u s k i e i ś l ą s k o - -k r z y ż a c k ie w I p o ło w ie X II I w iek u , [ws] A rs H l s t o r i c a . . . , s . 403. D u s b u r g , I I I , 1 6 -2 7 , s . 6 0 -6 5 ; p o r. S. K u j o t , D z ie je P ru s K ró le w sk ic h , Toruń 1915, s . 651 i n . ; L. К о с z у P o lit y k a b a łty c k a zakonu k rz y ż a c k ie g o , Toruń 1936, s . 4 -1 0 . ’
Tak w ięc Zakon po pierw szym d z i e s i ę c i o l e c i u swego p o b y tu na p o g ra n ic z u p o ls k o -p ru s k im odnotow ał w ie l k ie su k ce sy m i l i t a r n e i zdobycze t e r y t o r i a l n e , m. I n . d z i ę k i pomocy ry cerzy -k rzy żow ców g łó w n ie z N iem iec . K rzyżacy s t ł u m i l i o p ó r Prusów na znacznym o b s z a rz e , r z u c i l i p o s tr a c h na sw oich nowych poddanych4 7 , o b ł o ż y l i ic h u c ią ż liw y m i ro b o c iz n am i i d a n in a m i, p o z b a w ia li c z ę s t o praw d z i e d z i c z e n ia d z ie rż o n y c h m ajątków , a je d n o c z e ś n ie n i e ś p i e s z y l i s i ę z ic h c h rz te m .
D o tk liw ie u c ie m ię ż e n i P ru so w ie p o rw a li za b ro ń i w d n iu 15 czerw ca 1243 r . p o b i l i n ie s p o d z ie w a n ie w r e j o n i e j e z i o r a Rządz
A o
znaczny o d d z ia ł k r z y ż a c k i4 0 . P o z y s k a li rów nież d la sw oich celów p r o t e k t o r a w o so b ie k s i ę c i a Ś w ię to p e łk a , k t ó r y Jako p ie rw s z y z k s i ą ż ą t p o ls k i c h o d czu ł n ie b e z p ie c z e ń s tw o k r z y ż a c k ie 49 i p o s ta n o w ił u d e rz y ć w g roźnego s ą s i a d a , dopóki te n za b ard zo n i e um ocnił
s i ę w sw oich d z ie rż a w a c h K ie r u ją c s i ę tym p rz eśw iad c zen iem w ro k u 1243 z ł u p i ł z ie m ię c h e łm iń sk ą , a w następnym ponownie spu s t o s z y ł z ie m ie zakonne ( s p a l i ł wówczas m. i n . Chełmno) o ra z z ie m ię k u ja w sk ą , aby w t e j o s t a t n i e j kam panii u k a ra ć k s i ę c i a K a zim ie rza k u ja w sk ie g o za p o p ie r a n ie sprawy k r z y ż a c k ie j 51.
L e g a t p a p i e s k i W ilhelm z S a b in y , a n a s tę p n ie Jak u b z T royes p o ś r e d n ic z y l i w 1249 r . w z a w a rc iu p ok oju m iędzy w o ju jący m i s t r o nam i. W je g o wyniku Ś w ię to p e łk w yszedł częścio w o ja k o pokonany5 2 ,
46
Exordium O rd in is C ru c ife ro ru m seu C h ro n ica de P r u s s i a , MPH, t . 6 , Lwów 1893, s . 297 i n . ; D u s b u r g , I I I , 14, s . 59 1 n . ; D ł u g o s z , V I I , s . 50 i n . 47 D u s b u r g , I I I , 2 0 , s . 62 i n . Ł\Q C h ro n ica t e r r a e P r u s s i a e , MPH, t . 4 , Lwów 1884, s . 36. / j О ? A n n a le s T h o ru n e n s is , SRP, Bd. 3 , L e ip z ig 1866, s . 59-60; An n a l e s e x p e d i t i a l i s P r u s s i c i , Ib id em , s . 9 -1 1 ; PR, n r 193, 221 -2 2 4 , 2 4 2 , 308 i n . ; PomUB, n r 7 8 , s . 6 5 -6 6 , n r 8 1 -8 4 , s . 6 8 -7 0 1 n .
D ie ä l t e r e C hronik von O liv a und S c h r i f t t a f e l n von O liv a , SRP, Bd. 1, L e ip z ig 1861, s . 6 8 1 -683 ; D ł u g o s z , V I I , s . 48 i n . ; T ab u la prim a fu n d a to ru m , MPH, t . 6 , s . 353; K ro n ik a p o ls k a S ta n is ła w a C hw alczew skiego s t a r o s t y k o b ry ń s k ie g o , d z i e d z i c a r a -