Walki polsko-pruskie w X-XIII w.

FOLIA HISTORICA

15

Kazimierz Wiliński

U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I

ACTA

UNIVERSITAT1S LODZIENSIS

FOLIA HISTOKICA

15 M ■

Kazimierz W iliński

₎

WALKI PO LSK O -PRUSK IE W X - X I I I W.

Ł Ó D Ź 1984

ITiYWł.

\\<№дъ

REDAKCJA NACZELNA

WYDAWNICTW UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO

Bohdan Baranowski (Redaktor Naczelnjj)

K rystyna Urbanowicz, Andrzej Banasiak Tadeusz Jaskuła

REDAKCJA W Y D A W N IC TW FILOZOFICZNYCH I HISTORYCZNYCH

Jan Gregoromicz, Barbara Wachowska Dorota Kozówna

RECENZENT ZESZYTU

S tefan Krakowski

REDAKTOR W Y D AW NICTW A

Ewa Siw ińska

OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁ

W iesław Czapski

U n i w e r s y t e t Ł ó d z k i

W ydanie I. N aktad 265+85 egi. Ark. w y d . 13,8. A rk. druk. 13,5. Pap ier offset, k l. I li , 80 g, 61X86. Zam. 631/83. F-13. C ena it 138,—

Zakład Graficzny Wydawnictw Naukowych

1984

Łódź, ul. Żwirki 2 I S S N 0208-6050

Problem stosunków m iędzy plem ionam i p o ls k im i a b a ł t y j s k i m i w o k r e s ie X -X III w. od dawna b y ł przedm iotem moich z a in te re s o w a ń .N a t o w pewnym s to p n iu w p ły n ę ła świadomość t r a g i z d u d z ie jo w e g o , j a k i d o tk n ą ł p lem io n a p r u s k ie p o t r a f i ą c e w p r z e s z ł o ś c i w prow adzić n a c y w iliz a c y jn ą o r b i t ę e u r o p e js k ą pewne rodzim e . ^ i l ę c i a 1 ; p l e ­ miona t e o n g iś l i c z n e i n ie s p o k o jn e , znane s ą ju ż t y l k o z e s t a ­ ry c h przekazów źródłow ych. N ie z d ą ż y ły naw et stw o rz y ć s c e n t r a l i ­ zowanego p a ń stw a , bo je s z c z e w fo rm ie p le m ie n n e j z a n ik ł y w pom ro- ce d z ie jó w lu b n ie o d w o ła ln ie r o z t o p i ł y s i ę w śród in n y ch g ru p e t ­ n ic z n y c h .

J a k p o w szech n ie wiadomo, w o k r e s ie form ow ania s i ę pań stw a p o ls k ie g o na odcinku je g o p ó łn o cn o -w sch o d n ieg o p o g ra n ic z a ro z ­ c i ą g a ł y s i ę ju ż od dawna p r u s k i e s ie d z ib y p lem ien n e jed n eg o ze

O

szczepów B ałtów . B a łto w ie , w s k ła d k tó ry c h w c h o d ziły p lem io n a • p r u s k i e , k u r o ń s k ie , l i t e w s k i e i ło te w s k i e , pod względem ję z y k a sp o śró d w s z y s tk ic h ludów in d o e u r o p e js k ic h b y l i n a j b l i ż s i S ło w ia ­ nom^, co m. i n . j e s t koronnym dowodem i s t n i e n i a w sp ó ln o ty b a ł -1 W. H e n s e l , A rc h e o lo g ia i p r a h i s t o r i a . S tu d ia i s z k i ­ c e , Wrocław 1971, s . 183.

O

Nazwa B ałto w ie j e s t w p e ł n i umowna, bowiem n ie z n a n e j e s t ic h rodzim e sam onazw anie, choć t e ż m ożliw e, że takow e n ig d y n i e i s t n i a ł o . P o r. E. F r a e n k e l , D ie b a l t i s c h e S p rach en , H ei­ d e lb e r g 1950, s . 1 9 -2 3 ; J . A n t o n i e w i c z , H i s t o r i a ba­ dań n ad r o z s ie d le n ie m p lem io n b a ł t y j s k i c h o ra z i c h k u l t u r a m ate­ r i a l n a w s t a r o ż y tn o ś c i (V w .p .n .e .- V w . n . e . ), KM-W, 1965, n r 3 С8 9 ), s . 337 i i n n i .

5 T. L e h r- S p ł a w i ń s k i , Podstaw y in d o e u r o p e j s k i e j w sp ó ln o ty językow ej b a ł t o - s ł o w i a ń s k i e j , [w*] Z p o l s k i c h stu d ió w s la w is ty c z n y c h , Warszawa 1958, s . 125-144} K. 0 . F a l k , Z d y s k u s ji n âd problemem b a ł t o - s ł o w i a ń s k i e j w sp ó ln o ty ję z y k o w e j, RO,

1 9 6 1, t . 3 , s . 2 3 7-246. N ależy t u p o d k r e ś l i ć , że J . O trę b s k i tw ie r d z i n a p o d sta w ie przeprow adzonych szczegółow ych badań lin g w i­ sty c z n y c h , i ż w ew nętrzna s p ó jn o ś ć t e j w sp ó ln o ty b y ła do te g o s to p n i a s i l n a , że " . . . w pewnym o k r e s ie rozwojowym w sp ó ln o ty b a ł t o - s ł o w i a ń s k i e j s ty c z n o ś ć n ie k tó r y c h d ia le k tó w b a ł t y c k i c h ze

t o - s ł o w i a ń s k i e j 4 . W spólnota owa m iałab y trw a ć od p o c z ą tk u I I t y ­ s i ą c l e c i a p . n . e . do p ie r w s z e j połowy I t y s i ą c l e c i a p . n . e . " ’ Po­ c z ą t k i j e j prawdopodobnego ro zp ad u p rz y jm u je s i ę h i p o t e t y c z n i e w n auce na ro k o k . 1300 p . n . e . i wówczas t o w m ia rę p o s tę p u ją c e g o wyo­ d r ę b n ie n ia s i ę ty c h dwóch w ie lk ic h grup e tn ic z n y c h B a łto w ie z a j ­ mowali ju ż p r z y p u s z c z a ln ie t e r e n y m iędzy P a s łę k ą na z a c h o d z ie , d o l­ n ą Dźwiną i B ałty k iem na odcin k u północnym , górnym b ieg iem Nar­ w i, P r y p e c i, Niemna, W i l i i , d o rz e c z a Desny, górnego D n iep ru , częściow o g ó rn e j W ołgi, p 0 Okę, S o żę, B erezynę do r z e k i Sejm na p o łu d n iu i w sch o d zie. W tym samym c z a s i e S ło w ia n ie z a s i e d l a l i d o rz e c z e Odry i W isły7 , południow e P o l e s i e , W ołyń,północne Po­ d o le , K ujaw szczyznę, po ś r e d n i b ie g D niepru lu b je g o środkow e d o rz e c z e .

J u ż na p o c z ą tk u n a s z e j e r y , a z p ew n o śc ią od I I I - I V w . n . e . , S ło w ia ń sz c z y z n ą b y ła ś c i ś l e j s z a n i ż s p ó jn o ś ć ty c h d ia le k tó w b a ł ­ t y c k i c h m iędzy sobą" C j. O t r ę b s k i , P rzy c zy n k i s ło w ia ń - s k o - l i t e w s k i e , Wilno 1930, s . 4 8 ).

Z. S u ł o w 8 к i , C h rz e s t P o ls k i , [w;] K sięg a t y s i ą c ­ l e c i a k a to lic y z m u w P o ls c e , c z . 1, L u b lin 1969, s . 2 5 ; G. L a ­ b u d a , Morze w k u l t u r z e p lem io n s ło w ia ń s k ic h , [w:] Morze w k u l­ tu r a c h ś w i a t a , r e d . A. P i s k o z u b , Wrocław 1976, s . 243.

t' B r * ü c k n e r , M ito lo g ia s ło w ia ń s k a , Kraków 1918, s . 1 C z e k a n o w s k i , Wstęp do h i 3t o r i i S ło w ia n , Po­ znań 1957, s . 103} W. К о б к a , Z a g a d n ie n ia e tn o g e n e z y Euro­ p y , Wrocław 1958, s . 116 i n . ; К. J a ż d ż e w s k i , B a łto ­ w ie, SSS, t . 1, c z . 1, Wrocław 1961, s . 7 3 -7 4 ; i d e m , Z p ro b le m a ty k i początków S ło w ia ń szcz y zn y i P o ls k i , Łódź 1968, s . 19 J “ •* i d e m , P ra o jc z y z n a S ło w ia n , SSS, t . 4 , c z . 1 , Wrocław 1970, s . 3 0 1-30 5; W. A n t o n i e w i c z , A rc h e o lo g ic z n e problem y zw iązane z zag ad n ien iem B a łto -S ło w ia n , [w:] S ło w ia n ie w d z ie ja c h E uropy. S tu d ia h is t o r y c z n e ku u c z c z e n iu 75 r o c z n ic y u ro d z in i 5 0 - l e c i a p ra c y naukow ej p r o f . H. Łow m iańskiego, Po­ znan 1974; s . 35 ; Z. K r z a k , Z h i s t o r i i i p ro b le m a ty k i b a -429a430POChOdZeniem In d ° e u r °P e ^ ^ w , AP» 1977. t . 2 2 , z. 2 , 6 J e d n ą z l i n i i w y ra źn ie r o z g r a n ic z a ją c y c h o b s z a r k u ltu ro w y P ra sło w ia n od P ra b a łtó w b y ł n u r t r z e k i S u p r a ś l i P o r . J . T у 3 z - k i e w i с z , S u p r a ś l, SSS, t . 5 , c z . 1, Wrocław 1975, s. 483. M. K i e ł c z e w s k a , 0 podstaw y g e o g r a f ic z n e P o ls k i , Poznań 1947, s . 20, 23, 2 9 , 3 3 , 97, 145; Z. K a c z m a r - c z у к , C zy n n ik i g e o g r a f ic z n e w rozw oju dziejowym P o l s k i , RH,

1947, R. 16, s . 1; H. Ł o w m i a ń s к i , P o c z ą tk i- P o ls k i , t . 1, Warszawa 1963, s . 57 i n . ; J a ż d ż e w s k i , Z p ro b ­ le m a ty k i p o c z ą tk ó w ..., s . 4 2 ; W. H e n s e 1 , P o ls k a s t a r o ż y t ­ n a , Wrocław 1973, s . 165, 172-174, 325, 427 -4 30 .

można o d ró ż n ić n a s tę p u ją c e je d n o s tk i p le m ie n n e : Sambowie8 , N a ta n - gow ie, Nadrowowie, B a rto w ie , G a lin d o w ie, Ja ć w ię g o w ie , K urow ie, Żm udzini, A u k sz to to w ie , Zemgalowie i L e tg a lo w ie 9 . P o z o s ta łe , p ó ź n ie j w y s tę p u ją c e , j e d n o s t k i p lem ien n e można odszukiw ać t y l k o w i

sposób p o ś r e d n i, a p r z y tym - naszym zdaniem - w sposób b a r - dzo h ip o te ty c z n y .

W tym c z a s i e o b s z a r z a s ie d la n y z w a rc ie p rz e z p lem io n a b a ł t y j - s k ie u l e g ł poważnemu z m n ie js z e n iu na k o rz y ś ć p lem io n w sch o d n io - s ło w ia ń s k ic h i w ytyczony b y ł w zasadniczym z r ę b i e p rz e z wody rz e k s P ry p e c l, Soży, Dźwiny i D źw ińska10. Pod naporem ty c h ż e p lem io n B a łto w ie p rz e s u w a ją s i ę w k ie ru n k u n a p ó łn o c n y -z a c h ó d i zachód i w zw iązku z tym od IV w .n .e . z a c z y n a ją z a s i e d l a ć na c a ł e j d łu ­ g o ś c i w ybrzeża Morza B a łty c k ie g o od N ogatu po d z i s i e j s z ą Z ato k ę F iń s k ą 11 .

Na sk u te k d a l s z e j e k s p a n s ji elem en tu s ło w ia ń s k ie g o o b s z a r po­ g r a n ic z a b a łty js k o - s ło w ia r is k ie g o w V II w. p r z e b i e g a ł p rz y p u ­ s z c z a l n i e ju ż w zdłuż n a s tę p u ją c y c h l i n i i s G rodno-W ołkow ysk-Słonim - -N ow ogródek-M ińsk, Z a sła w -Ł o h o jsk -P u sz c z a N a lib o c k a -M e re c z -E js z y - s z k i-O s z m ia n a -je z io ro Ś w ir^ g ó m a D z isn a . Z k o l e i od s t r o n y p l e ­ mion p o l s k i c h wym ienione p o g ra n ic z e r o z c ią g a ł o s i ę wtedy od Wizny, p o p rz e z d o ln y N urzec, ta m t e js z e p u s z c z e , Narew, Bug, Liw, W ieprz, Skrwę, R a c ią ż , Bodzanów do W isły i z b ie g ie m t e j ż e r z e k i do Morza B a łty c k ie g o 12.

W w iekach V -V III w y k s z ta łto w a ł s i ę n a t e r y to r iu m p ru sk im sy­ stem w yodrębnionych w pewnym s to p n iu 19 ziem , a m ia n o w ic ie :

Po-g

M. P o l l a k ó w n a , Z anik lu d n o ś c i p r u s k i e j ,[ w j ] S z k i­ ce z d z ie jó w Pomorza, r e d . G. L a b u d a , Warszawa 1958, s . 160-164; J . T y s z k i e w i c z , P ro c e s s l a w i z a c j i ziem do­ r z e c z a Niemna w VI-XI w ieku, PH, 1973, R. 64, n r 1, s . 1 -6 .

9 J . A n t o n i e w i c z , M. K a c z y ń s k i , J . О к u 1 i с z , S praw ozdanie z badań w 1955 r . n a cm entarzy sku kurhanowym w m ie jsc o w o śc i S z w a jc a ria , p o w ia t S u w a łk i, WH, 1956, t . 23, s . 311-324; J . O k u l i c z , S t a r o ż y t n i P ru so w ie, [w:] Z d z ie jó w Warmii i M azur, O ls z ty n 1958, s . 13; Ł. О к u 1 i с z , K u ltu ra kurhanów z a c h o d n io b a łty js k ic h we w czesn ej epoce ż e la z a , Wrocław 1970, s . 140-1A8. ® H . Ł o w m i a ń s k l , P o c z ą tk i P o ls k i , t . 5 , Warszawa 1973, s . 7 2 . 11 Ib id em , t . 2 , Warszawa 1963, s . 88. 12 Ibidem , t . 3, Warszawa 1967, s . 8 1 -8 3 , 143-146.

m ezan ia, P o g e z a n ia , Warmia, N a ta n g ia , Sam bia, N adrow ia, S ka- lo w ia , Sudow ia, G a lin d ia , B a re ja W ielka, B a re ja M ała, L a u ła n ia , P e ra g o d ia , Z l i n i a , S a s i n i a , P a s łę k , J a ć w ie ż , P o łe k s z a i D ain o- wa. W ramach ty c h ż e ziem o s t a t e c z n i e uform ow ało swój b y t h i s t o ­ ry c zn y 10 plem io n p r u s k ic h : Pomezanowie, P ogezanow ie, S a s i n i , G a lin d o w ie, Warmowie, B a rto w ie , N atangow ie, Sambowie, Nadrowo­ wie i Ja ć w ię g o w ie 1^ .

Z podanych plem ion n a jw ię c e j k o n tr o w e r s ji zw iązanych j e s t w n auce h i s t o r y c z n e j z Sudawami ( J a ć w i e ż ą ) . J e d n i u c z e n i u z n a ją ic h za jed nostkow y z e s p ó ł p lem ien n y , i n n i za z e s p ó ł lu b f e d e r a c j ę p le m io n , do k tó ry c h w l i c z a j ą P o łe k s z a n , Z liń có w 1 4 , Jaćw ięgów , Dainowę i Sudowów1"’ . R ów nolegle j e d n i z uczonych z a l i c z a j ą ic h do grupy p lem ion p r u s k ic h 1^ , i n n i z a ś tw o rz ą z n ic h p le m ię z n a j­

R. 0 d o j , D z ie je Prusów do czasów k rz y ż a c k ic h , KM-W, 1970, n r 1, s . 6 1 -6 2 ; J . О к u 1 i с z , D z ie je re g io n u ma­ z u rsk o -w arm iń sk ieg o w I-V I w . n . e . , ib id e m , s . 4 2 -4 8 ; K, J a ż ­ d ż e w s k i w yróżnia je s z c z e Szalawów, k tó ry c h l o k a l i z u j e nad samym u jś c ie m Niemna do B a łty k u , a o to czo n y c h wokół p rz e z Kurów, Zmudzinów, Jaćw ięgów , Nadrowów i Sambów ( B a ł t o w i e . . . , s . 7 4 ) . Naszym zdaniem i s t n i e n i e te g o p le m ie n ia j e s t w ię c e j n i ż p ro b lem a­ ty c z n e . Do t e j sprawy wrócimy w oddzielnym a r t y k u l e .

P o r. A. W ę d z к i , S e le n c j a ( S e l e u c j a ) , SSS, t . 5 c z . 1, s . 127.

15

J . J a r o s z e w i c z , Obraz L itw y pod względem j e j c y w i l i z a c j i od czasów n a jd a w n ie js z y c h do koń ca wieku X V III, t . 1, W ilno_1844, s . 13 i n . ; E. K l i c h , P o ls k a te r m in o lo g ia c h r z e ś c ij a ń s k a , Poznań 1927, s . 56; S . Z a j ą c z k o w s k i , N a jd a w n ie jsz e o sad n ictw o p o l s k i e n a P o d la s iu , RDSiG, 1936, t . 5, s . 3 5 -4 3 ; i d e m , 0 nazwach lu d u Jadźw ingów , n d b. z ZHTNwT, 1952, t . 18, z . 1 -4 , s . 175-195; i d e m , Problem Ja ć w ie ż y w h i s t o r i o g r a f i i , ib id em , 1953, t . 19, z . 1 -4 , s . 7 ; i d e m , P ro b lem aty k a d z ie jó w Jadźwingów w h i s t o r i o g r a f i i , SŁTN, 1953, R. 7 , z . 2, s . 2 -9 ; W. T a s z y c k i , P a tro n im ic z n e nazwy m iejscow e na Mazowszu z mapą, Kraków 1951, s . 8 6 -8 7 ; А. К a - m i ń s k i , M a te r ia ły do b i b l i o g r a f i i a r c h e o lo g ic z n e j J a ć w ie ż y od I do X II I w ., MS, 1956, t . 1, s . 194 i n . ; i d e m , Z ba­ dań nad p o graniczem p o ls k o -ru s k o -ja ć w ie s k im w r e j o n i e r z e k i Ś li n y , WH, 1956, t . 23, z . 2, s . 167 ; T. L e h r- S p ł a w i ń s k i , L ę d z ic e -L ę d z a n ie -L a c h o w ie , [w:] O puscula C asim iro T y m ien ieck i s e - p tu a g e n a r io d e d i c a t a , Poznań 1959. s . 207; J . N a l e p a , Po- łe k s z a n i e ( P o l l e x i a n i ) p le m ię j a c w ie s k ie u p ó łn o cn o -w sch o d n ich g r a n ic P o ls k i , RB, 1967, t . 7 , s . 8 -3 2 .

Л

F. B u j a k , S tu d ia nad osadnictw em M a ło p o ls k i, RAU,

1 9 0 5, S. I I , t . 22, s . 230; P. K l i m a s , L itw a - j e j m ie­ szk ań cy i g r a n ic e , Wilno 1919, s . 5 ; T. M i l e w s k i , S to ­ su n k i językow e p o l s k o - p r u s k ie , SO, 1939-1947, t . 17, a . 7 9 ; M. R u d n i c k i , P ra s ło w ia ń s z c z y z n a -L e c h ia -P o ls k a , t . 1, Poznań 1959, s . 2 0 ; J . O t r ę b s k i , U d z ia ł Jaćwingów w u k s z t a ł t o

-d u ją c e s i ę jak o b y w p o ło ż e n iu pomostowym (p rz e jś c io w y m ) pom ię-dzy plem ionam i p ru sk im i i l i t e w s k i m i 17. I s t n i e j ą rów nież o p i n i e u czo ­ nych o ic h c z y s to ponoć l i t e w s k i e j p rz y n a le ż n o ś c i p le m ie n n e j1®.

Sądzę je d n a k , że t e n problem n i e d oczek a s i ę chyba je d n o z n a ­ cznego ro z w ią z a n ia , gdyż fra g m e n ta ry c z n o ść zachowanych ź r ó d e ł j e s t s z c z e g ó ln ie w tym p rzy p ad k u w idoczna i d o k u c z liw a . Jed n o j e s t ty lk o t u t a j pewne, że s t a l e p o z o s ta w a li o n i w d ość ś c i s ł y c h kon­ t a k ta c h g o sp o d a rc z y c h , k u l tu r a l n y c h i m i li t a r n y c h z s ą s ia d a m i p ru s k im i. D la te g o r a c z e j w szy stko w sk azu je n a t o , że b y ło to jed n o z p lem io n p r u s k ic h , o różn y ch c z ę s to nazwach nadanych p rz e z sąsiad ó w lu b nazwach o z n a c z a ją c y c h t y l k o p o s z c z e g ó ln e o k rę g i o - s a d n ic z e . J e d n o c z e ś n ie owo p le m ię z r a c j i swego p o g ra n ic z n e g o po­ ło ż e n i a i s t a ł y c h k o n tak tó w z P o ls k ą i R u sią p r z e j ę ł o z pew­ n o ś c i ą w ię c e j wzorów g o sp o d a rc z y c h , k u ltu ro w y c h i wojskowych, co w y ró ż n ia ło j e w odczuw alny sposób od pobratym ców . W k o n k l u z j i opo­ wiadam s i ę w ięc za t e z ą , że S u d a w o w ie -Ja ć w ię g o w ie -P o łe k sz a n ie - -Z liń cy -D ain o w a t o ró ż n e nazwy o k r e ś l a ją c e jed n o ty l k o p lem ię p r u s k i e . Problem t e n z r e s z t ą z o s t a n i e p rz e z e mnie s z e r z e j i d o g łę b n ie j p o tra k to w a n y w o d d z ie ln e j ro z p ra w ie .

waniu ję z y k a p o ls k ie g o , AB-S, 1964, t . 1, s . 207; J . A n t o -

nJ_1 ® wJ.i c z > T e r y to r i a p lem ien n e ludów b a ł t y j s k i c h w o k r e s ie sta ro ż y tn y m w ś w i e t l e badań a r c h e o l o g i i i h y d ro n im ii, KM-W, ’ 1 s * 513; J . В i e n i a k , Wyprawa m isy jn a B runona

z Q u e rfu rtu a problem S e l e n c j i , AB-S, 1969, t . 6, s . 193. r i P o ls k a XVI wieku pod względem g e o g r a fic z n o -e ta ty s ty c z n y m , [w:] Ź ró d ła d z ie jo w e , wyd. A. J a b ł o n o w в

к

i , t . 18 c z . 2 , P o d la s ie , Warszawa 1909, s . 172-173; p o r . t e ż W. К ę - t r z y ń s k i , 0 lu d n o ś c i p o l s k i e j w P r u s ie c h n ie g d y ś k rz y - ż a c k ic h , Lwów 1882, s . 4 - 6 ; J . K o s t r z e w s k i , Z a b y tk i p r z e d h is to r y c z n e P ru s W schodnich, [w:] P ru sy W schodnie, Poznań

1932, s . 10; K. B u c z e k , G e o g r a f ic z n o - h is to r y c z n e p o d s ta ­ wy P ru s W schodnich, T oruń 1936, s . 5 3 ; K. 0 . F a l k , Wody w i g ie r s k i e i h u c ia ń s k ie . Studium to p o n o m asty czn e , U p p sala 1941,

1r, 1 n ' i C z e к a n o w s к i , op. c i t . , s. 113, 1 1 8 ,1 3 1 ; T. G r u d z i ń s k i , Pogaństwo i c h r z e ś c ija ń s tw o w św iado­ m ości s p o łe c z n e j P o ls k i w c z e s n o fe u d a ln e j, [w:] Powszechny Z ja z d H isto ry k ó w P o ls k ic h , Warszawa 1963, s . 57; J . J a s к a n i s , Pochowki z końmi na cm en ta rzy sk ac h p r o to ja ć w ie s k ic h z o k re su rzym skiego i wędrówki ludów , RB, 1968, t . 8 , s . 7 7 .

г i в У J a k > Dwa u s tę p y z g e o g r a f i i h i s t o r y c z n e j P o ls k i ,

19 P i s m , t . 2 , Warszawa 1976, s . 14 o ra z in n i a u to r z y . Z b liż o n e sta n o w isk o można o d n a le ź ć w n a s tę p u ją c y c h p ra c a c h ; д _ .N a 1 * P a > Ja ć w ięg o w ie. Nazwa i l o k a l i z a c j a . B ia ły s to k 1964, s . 32 i n . ; H i s t o r i a Pomorza, t . 1, s . 2 4 8-25 1; J a ż ­ d ż e w s k i , B a ł t o w i e . . . , s . 73.

Powróćmy do przerw an eg o c h ro n o lo g ic z n e g o wywodu. W o k r e s ie rzymskim wym ienione p le m io n a , a g łó w n ie Sambowie, G a lin d o w ie i Jać w ię g o w ie , z k tó ry c h o s t a t n i s z c z e g ó ln ie c h r o n ie n i b y l i p rz e z śro d o w isk o n a t u r a l n e - p rz e ż y w a ły o k re s wzmożonego p o s tę p u w d z i e d z i n ie g o s p o d a rc z e j i k u l t u r a l n e j , n a co b ard zo ważny wpływ w y w ierała s p rz e d a ż b u r s z ty n u . Ten rozw ój n i e u l e g ł p o w a ż n ie js z e ­ mu z a k łó c e n iu naw et w momencie e k s p a n s ji plem io n g o c k o -g e p id z - k ic h z te r e n u środkow ej Skandynaw ii na o b s z a ry południow ego b rz eg u B a łty k u . Z am arcie s z la k u bursztyno w ego w IV-V w. spowo­ dowało w yraźny z a s t ó j g o sp o d a rc z y w śród Prusów , k tó r y wpraw dzie od wieku X u l e g ł c z ę śc io w e j l i k w i d a c j i , a l e i ta k z ie m ie owe aż po X II I w. p o z o s ta ł y w t y l e pod względem rozw oju g o sp o d arcze g o w sto su n k u do s ło w ia ń s k ic h są sia d ó w .

R ów nolegle jed n ak p o stę p o w a ł p r o c e s p rz e m ie sz c z e ń t e r y t o r i a l ­ nych Prusów , k tó r z y p o t r a f i l i w o k r e s ie V -X III w. p rz e s u n ą ć s i ę z l i n i i P a s ł ę k i i Łyny ku d o ln e j W iśle2 2 , d z is ie js z y m Mazurom i obrzeżom Pomorza G dańskiego2 ^ . I na ty c h w ła ś n ie l i n i a c h uform o­ w ało s i ę w o k r e s ie w czesnośredniow iecznym p o g ra n ic z e p r u s k o - p o l- s k i e , r o z d z i e l a j ą c e dwie n i e k i e d y c z ę s to w a lc z ą c e ze so b ą s t r o n y . A n a liz a ty c h walk b ę d z ie głównym przedm iotem n asz y ch d a ls z y c h rozw ażań.

S. M. K u c z y ń s k i , W schodnia g r a n ic a p ań stw a p o l­ sk ie g o w X wieku ( p r z e d rokiem 9 8 0 ), [w:] P o c z ą tk i pań stw a p o ls k ie g o , t . 1, Poznań 1962, s . 242.

21

■T. K m i e c i ń s k i , Z a g a d n ie n ie tzw . k u l t u r y g o cko - - g e p id z k i e j n a Pomorzu Wschodnim w o k r e s ie w czesnorzym skim , ZNUŁ, 1962, S. I , z . 11, s . 43 i n . ; J . P o w i e r 3 к i , Najdaw­ n i e j s z e nazwy e tn ic z n e z te r e n u P ru s i n ie k tó r y c h obszarów są ­ s i e d n ic h , KM-W, 1965, n r 8 8 , s . 172 i n . ; G. L a b u d a , 0 wędrówce Gotów i Gepidów ze Skandynaw ii nad Morze C z a rn e , [w:] L ib e r Jo sep h o K o strz ew sk l o c to g e n a r io a v e n e r a t o r i b u s d i c a t u s , Wro­ cław 1968, s . 221 -236, g d z ie zgrom adzona j e s t p o n ad to o b s z e rn a i najn o w sza l i t e r a t u r a p rz e d m io tu .

22

S. Z a j ą c z k o w s k i , P rz e g lą d badań nad d z ie ja m i Litw y do 1385 r . , [ws] VI PPZHP, t . 1, Lwów 1935, s . 5 ; W. T. P a s z u t o , O b razow anije lito w sk o g o g o s u d a rstw a , Moskwa 1959, s . 67 i n . ; R. 0 d o j , K o n tak ty b a ł t o - s ł o w i a ń s k i e we wcze­ snym ś re d n io w ie c z u , KM-W, 1965, n r 3 ( 8 9 ) , s . 5 0 0 -5 03 ; J. T y - s z k i e w i c z , Mazowsze p ó łn o cn o -w sch o d n ie we wczesnym ś r e d ­ n io w ie c z u . H i s t o r i a p o g ra n ic z a nad g ó rn ą N arw ią do połow y X III w ieku, Warszawa 1974, s . 29 i n .

23

J . O k u l i c z , D z ie je re g io n u m azursk o-w arm iń skiego w I-V I w . n . e . , KM-W, 1970, n r 1 (1 0 7 ), s . 4 2 -4 8 .

Można w ięc zatem s tw ie rd z jlć , że w n i n i e j s z e j ro z p ra w ie p o s t a ­ wiono s o b ie z a z a s a d n ic z y c e l doko nanie p ró b y o d tw o rz e n ia c a łe g o zło żo n e g o problem u p rz e b ie g u p o ls k o - p r u s k ic h s t a r ć m i l i t a r n y c h w w iekach X -X III.

Problem t e n w d o ty ch cz aso w e j l i t e r a t u r z e naukow ej n i e d o c z e k a ł s i ę d o tą d c a ło śc io w e g o u j ę c i a , bowiem z z a sa d y w y s tę p u je on t y l k o w fo rm ie wycinkowych u ję ć lu b w fo rm ie m argin esow ej i o g ó ln ik o ­ wej a lb o ja k o p r a c e p o pularnonauk ow e. A z a g a d n ie n ie j e s t p r z e ­ c ie ż b e z s p r z e c z n ie w ażne, gdyż p o s ia d a ło w X -X III w. dużą ra n g ę i rów nie duży wymiar d z ie jo w y d l a obu z a in te re s o w a n y c h s t r o n , t j . p o l s k i e j i p r u s k i e j . I d la te g o p o d jąłem p ró b ę u k a z a n ia te g o problem u w u k ła d z ie sy n te ty c z n y m . A le w ła ś n ie t e n u k ła d spowo­ dował p o tr z e b ę u w z g lę d n ie n ia pewnych skrótow y ch ro z w ią z a ń , k t ó r e p o le g a ły g łó w n ie na o g r a n ic z e n iu do maksimum sz c z e g ó ło w e j k r y t y k i d ru g o rzęd n y c h d l a te m a tu ź r ó d e ł , a ta k ż e i l i t e r a t u r y p rz e d m io tu , co b y ło niezbędnym p o c ią g n ię c ie m , by u j ą ć w s p ó jn ą i p r z e j r z y s t ą c a ło ś ć i n t e r e s u j ą c ą n a s te m a ty k ę . Pewien wpływ n a t o ro z w ią z a n ie m ia ł rów n ież f a k t u w z g lę d n ie n ia p rz e z a u t o r a o g ó ln ie p r z y ję t y c h o g ra n ic z e ń w z a k r e s i e o b j ę t o ś c i rozp raw y.

W c a ł e j p ra c y używany b ę d z ie k o n sek w e n tn ie te rm in " p o g ra n ic z e " z a m ia s t " g r a n ic a " , gdyż t a k o ja r z y s i ę z z a s a d y , a w ła ś c iw ie n i e ­ o d m ien n ie, z lin e a rn y m r o z d z ie le n ie m danego t e r e n u , a takowe p r z e ­ c i e ż w in te r e s u ją c y m n a s o k r e s i e n i e i s t n i a ł o 2^ . R olę d z i s i e j s z e j g ra n ic y p e ł n i ł y wówczas l a s y , bagnd, g ó ry , j e z i o r a i r z e k i o ra z o k re ś lo n a rz e ź b a t e r e n u . O czy w iście n i e b y ła t o b a r i e r a n i e do p r z e b y c ia , a co w ię c e j l u d z i e m ie s z k a ją c y po obu j e j s tr o n a c h n iem al w równym s to p n iu k o r z y s t a l i z p o ło żo n y ch t u p a s tw is k , b a r c i , czy p ó le k o rn y c h . Ówczesna g r a n ic a b y ła w ięc w r z e c z y w is to ś c i szero k im pasem ru b ie ż y , c z ę s to o c h a r a k te r z e "ziem i n i c z y j e j " i d la te g o l e p i e j o k r e ś la ć j e s t j ą term inem " p o g ra n ic z a " 2^ . Z d a rz a ­

24

W ielka e n c y k lo p e d ia pow szechna, t . 4 , Warszawa 1965, s . 385. Podobną, t z n . rów nie sk ró to w ą d e f i n i c j ę , p o d a je G. L a - b u d a - " g r a n ic a w u j ę c i u g eo g raficz n y m t o w ąski p a s ziem i d z ie lą c y dwa państw a" ( P o ls k a g r a n ic a z a c h o d n ia , Poznań 1971, s . 2 7 ). N a jp e ł n i e js z ą w u j ę c i u h isto ry c z n y m d e f i n i c j ę g r a n ic y zna­ le ź ć można w p o d rę c z n ik u J . S z y m a ń s k i e g o , Nauki po­ m ocnicze h i s t o r i i . Od s c h y łk u IV do końca XVII w ., Warszawa 1972, s . 210; t e ż H. P a s z k i e w i c z , J a g ie llo n o w ie a Moskwa, t . 1, L itw a a Moskwa w X II I i XIV w ieku, Warszawa 1933,

s . 3. 25

ł y s i ę je d n a k sp o ra d y czn e p rz y p a d k i, że n a o k re ś lo n y c h o d cin k ac h p o g ra n ic z a b y ły z n a k i g r a n ic z n e w p o s t a c i słupów , p a l i , nagroma­ dzonych w Jednym m ie js c u k a m ie n i, oznakowanych odpow iednio drzew , kopców, wałów, rowów, kurhanów , m o g ił, g r o d z is k , c h a r a k te r y ­ s t y c z n i e z a o ra n y c h m iedz i t p . ^ ^ Takowe z n a k i g r a n ic z n e stosow ano s z e r z e j d o p ie ro od X II I w.

Poniew aż w ojna j e s t stanem obejmującym c a ł e sp o łe c z e ń s tw o w p a s i e d z i a ł a ń w ojennych, tym samym ja k o z ja w isk o h i s t o r y c z n e wy­ ch o d zi p o za elem en ty c z y s to m i l i t a r n e 2 7 . J a k s ł u s z n i e s tw ie r d z a B. M iśk ie w ic z , j e s t t o " . . . z d a r z e n ie h i s t o r y c z n e , k tó re g o t r e ś ć w y p e łn ia k o n f l i k t s p o łe c z n y , ro z s tr z y g a n y p r z y u ż y c iu t a k i c h środków przem ocy, ja k im i d y sp o n u ją s t r o n y prow adzące d z i a ł a n i a z b r o jn e " i d la te g o z a w ie ra w s o b ie c a ł e z ło ż o n e z e s p o ły c z y n n i­ ków s p o łe c z n o - p o lity c z n y c h , g o sp o d arczy c h i g e o g r a fic z n y c h . J e d ­ nako n i e w s z y s tk ie t e c z y n n ik i weźmiemy pod uwagę w n a s z y c h bada­ n i a c h , a t y l k o t e , k t ó r e w moim p rz e k o n a n iu m ia ły n a j i s t o t n i e j ­ s z e z n a c z e n ie w k s z ta łto w a n iu s i ę p o ls k o - p r u s k ie g o p o g r a n ic z a we wczesnym ś re d n io w ie c z u . Do n i c h z a lic z a m y : c h a r a k te r y s ty k ę ś r o ­ dow iska g e o g r a fic z n e g o , system stosow anych um ocnień p o g ra n ic z n y c h , s t a n s i ł z b ro jn y c h p o l s k i c h , p r u s k ic h i l i t e w s k i c h w w ieku X -X III o ra z ic h p r a k ty c z n e w y k o rz y sta n ie w to c z ą c y c h s i ę m iędzy nim i b i t ­ wach i p o ty c z k a c h . Sądzim y, że a n a l i z a ty c h k w e s t i i może z [w:] Ź ró d ła d z ie jo w e , wyd. J . J a k u b o w s k i , J . К o r - d z i k o w s k i , t . 2 4 , c z . 1, I n f l a n t y , Warszawa 1915, s . 15; p o r . t e ż W. K a m i e n i e c k i , Rozwój w ła s n o ś c i n a L itw ie w d o b ie p rz e d I s ta tu te m ( S t u d i a h is to r y c z n o - g o s p o d a r c z e ), Kraków 1914, s . 5 4 -5 9 ; E. K u c h a r s k i , Mazowsze p ie rw o tn e i za­ g a d n ie n ie szczepów p o l s k i c h , [w:] S tu d ia s t a r o p o l s k i e . K się g a ku c z c i A. B rü c k n e ra , Kraków 1928, s . 53 ; T. M a n t e u f f e l , Metoda o z n a c z a n ia g r a n ic w g e o g r a f i i h i s t o r y c z n e j , [w:] K sięg a pam iątkow a ku u c z c z e n iu 2 5 - l e t n i e j d z i a ł a l n o ś c i naukowej M. Han- d elsm ana, Warszawa 1929, s . 222 -225; R. K i e r s n o w s k i , Z naki g r a n ic z n e w P o ls c e ś r e d n io w ie c z n e j, AP, 1960, t . 5 , z . 2, s . 2 8 1 -2 8 6 ; _pZT S z y m a ń s k i , op. c i t . , s . 211.

W. H e j n o s z , T. S e w e r y n , G ra n ic a , SSS, t . 2 , c z . 1, Wrocław 1964, s . 151-152; D z ie je lasó w , l e ś n i c t w a i d rzew nictw a w P o ls c e , r e d . A. Ż a b к o-P o t o p o w i c z , Warszawa 1965, s . 57; J . D o w i a t , P o ls k a - państwem ś r e d ­ n io w ie c z n e j E uropy, Warszawa 1968, s . 61.

27 _{J . W i a t r , S o c jo lo g ia wojny: p rz e d m io t i m etoda, S t. S,}

1962, n r 2 , s . 212.

28 _{B. M i ś k i e w i c z , W sp ra w ie p o c h o d z e n ia w ojen, [ w :]} Ars H i s t o r i c a . P ra c e z d z ie jó w pow szechnych i P o l s k i , Poznań 1976, s . 102.

je d n e j s t r o n y w dużym s to p n iu w y ja ś n ić zag adk ę w z g lęd n ej s t a b i l ­ n o ś c i l i n i i p o g r a n ic z n e j p o l s k o - p r u s k i e j , z d r u g i e j z a ś s tr o n y r z u c ić sp o ry snop ś w i a t ł a n a p rz y czy n y n ie u d a n y c h p ró b p o l s k i e j e k s p a n s ji n a z ie m ie p r u s k i e .

Przedm iotem badań j e s t w ięc p o l s k i e p o g ra n ic z e p ó łn o c n o - -w sch o d n ie w X -X III w ., t e r e n z a czasów p ie rw sz y c h P ia s tó w spo­ k o jn y i t r o c h ę ta je m n ic z y , a l e od połowy X II w. c o ra z b a r d z i e j u c ią ż liw y , aby w p ie r w s z e j p o ło w ie X II I w. s t a ć s i ę obszarem s t a ­ ły c h , z a c ie k ły c h i krwawych b ite w . W końcu te g o s t u l e c i a s t a r ­ c i a u s t a ł y , gdyż P ru so w ie z o s t a l i o s t a t e c z n i e p o d b ic i p rz e z Krzy­ żaków w roku 1283. I t e n f a k t stan o w i c e z u rę końcową d l a n i ­ n i e j s z e j p ra c y .

Rozprawa d z i e l i s i ę p o d o b n ie ja k w p ra c y Benona M iśk ie w icza p t. " S tu d ia nad o b ro n ą p o l s k i e j g r a n ic y z a c h o d n ie j w o k r e s ie w czesno- feudalnym " (P oznań 1961) na t r z y z a s a d n ic z e c z ę ś c i :

1 ) p r z e d s ta w ie n ie n a tu r a ln y c h w ła ś c iw o ś c i obronnych p ru s k o - -p o ls k ie g o p o g ra n ic z a wraz ze wzmacniającym go systemem um ocnień d re w n ian o -z i emnych;

2 ) c h a r a k te r y s ty k ę p o l s k i c h , p r u s k ic h i l i t e w s k i c h s i ł z b r o j ­ nych w szero k im k o n te k ś c ie stosow anego system u o rg a n iz a c y jn o -m o ­ b i liz a c y j n e g o p rz y u w z g lę d n ie n iu p o n a d to z a p le c z a s p o łe c z n o -g o s ­ p o d a rc z e g o , sk ła d u i l i c z e b n o ś c i o ra z m o rale w o jsk , o r g a n i z a c j i dow odzenia, a ta k ż e u z b r o je n i a , u b io r u , w y po sażen ia m. i n . w machiny w ojenne i p rz y rz ą d y o b lę ż n ic z e , a p o n ad to ogó ln ego wy­ ekw ipow ania, c z y l i o k r e ś le n i a ja k b y modelu tam ty ch wojen prowa­ dzonych ja k zaw sze na m ia rę oddanych do d y s p o z y c ji i m ożliw ych do zaangażow ania s i ł i środków 2 9 ; n a le ż y w tym m ie js c u dodać, że wzmiankowane problem y u j ę t e w ro z d z . I I I p e ł n i ą ś c i ś l e fu n k c jo n a l­ ny c h a r a k t e r wobec n a s tę p n y c h ro z d z ia łó w ; r o z d z i a ł t e n j e s t wprawdzie w znacznym s to p n iu od tw ó rczy , a l e w ła ś n ie d z i ę k i n i e ­ mu w d a ls z y c h wywodach n i e b ę d z ie z a c h o d z ić p o tr z e b a om aw iania ogólnych k w e s t ii z z a k re s u w ojskow ości p r u s k i e j , p o l s k i e j , ru ­ s k i e j , l i t e w s k i e j , czy k r z y ż a c k ie j;

3 ) u k a z a n ie to c z o n y c h wojen na p o g ra n ic z u północno-w schodnim w o k r e s ie w czesnofeudalnym p ań stw a p o ls k ie g o g łó w n ie pod kątem ic h wpływu n a sposób obrony p o g ra n ic z a p rz e z o b ie w o ju ją c e s t r o n y , t z n . państw o p o l s k i e o ra z p lem io n a b a ł t y j s k i e .

D otychczasow a l i t e r a t u r a n a te m a t stosunków p o ls k o - p r u s k ic h j e s t b ard zo b o g a ta . Wśród ogrom nej l i c z b y p ra c s ą t a k ż e d z i e ł a znakom ity ch h is to ry k ó w . Omawianie c a ł e j t e j l i t e r a t u r y z a ję ło b y z b y t w ie le m ie js c a , ogran iczy m y s i ę p r z e t o ty l k o do z a s y g n a liz o ­ w ania ty c h p r a c , k t ó r e b y ły n a j b a r d z i e j pomocne w n a sz y c h rozwa­ ż a n ia c h .

Podstawową d z i s i a j j e s t n a d a l p r a c a H enryka Łowm iańskiego - " S tu d ia nad p o czątk am i s p o łe c z e ń s tw a i p ań stw a l i t e w s k i e g o " 3 0 . Ten z n a m ie n ity p o l s k i m e d ie w ista ma w swoim dorobku naukowym j e s z ­ c ze w ie le in n y ch p o z y c ji , l e k t u r a k tó ry c h d o s t a r c z a zaw sze w ie le m a te r ia łu poznawczego każdemu p arające m u s i ę t ą p ro b le m a ty k ą 3 1 . B ardzo w a rto śc io w ą rozpraw ą d l a p is z ą c e g o o k a z a ła s i ę ró w n ie ż p r a ­ c a J a n a P o w ie rsk ie g o - " S to s u n k i p o l s k o - p r u s k ie do 1230 r . ze szczególnym uw zględnieniem r o l i Pomorza G d a ń sk ieg o "3 2 .

B ardzo p rz y d a tn e o k a z a ły s i ę rów nież p r a c e A le k sa n d ra Kamiń- s k ie g o , w śród k tó ry c h na p ie rw s z y p la n w y b ija s i ę " J a ć w ie ż . T ery­ to riu m , lu d n o ś ć , s to s u n k i g o sp o d a rc z e i s p o łe c z n e " . Ową ja k i in n e rozpraw y te g o uczonego c e c h u je ogromna s k r u p u la tn o ś ć w z a k re ­ s i e z b i e r a n i a w s z e lk ic h m a te ria łó w a rc h e o lo g ic z n y c h d o ty c z ą c y c h

30 H. Ł o w m i a ń s к i , S tu d ia nad po czątk am i s p o łe c z e ń ­ stw a i p a ń stw a l i te w s k ie g o , t . 1 -2 , Wilno 1931-1932.

31

H. Ł o w m i a ń s k i , Uwagi w sp ra w ie p o d ło ż a s p o łe c z ­ nego i g o sp o d arcze g o U n ii J a g i e l l o ń s k i e j , [ws] K sięg a p am iątk o ­ wa ku u c z c z e n iu c z te r e c h s e t n e j ro c z n ic y w ydania p ie rw sz e g o s t a t u ­ t u l i te w s k i e g o , r e d . S. E h r e n k r e u t z , Wilno 1935; m> P ru sy p o g a ń s k ie , [w:] D z ie je P ru s W schodnich, Toruń 1935; i d e m, Dotychczasow y s t a n badań d z ie jó w dawnych Prusów , O lsz ty n 1947; i d e m , S to s u n k i p o ls k o - p r u s k ie za p ie rw sz y c h P ia stó w , PH, 1950, t . 45 ; i d e m , A g re s ja zakonu k r z y ż a c k ie ­ go na L itw ę w w iekach X III-X V ; ib id em , 1954, R. 45, n r 1; i d e m , Uwagi o g e n e z ie p a ń stw a l i te w s k ie g o , ib id e m , 1961, R. 52, n r 1; i d e m , Z a g a d n ie n ie s ło w ia ń s k ic h i b a ł t y j s k i c h nazw p lem iennych w S a rm a c ji E u r o p e js k ie j P to le m e u sz a , AB-S, 1964, t . 1 i in n e .

32

J . P o w i e r s к i , S to s u n k i p o l s k o - p r u s k ie do 1230 r . ze szczególnym uw zględnieniem r o l i Pomorza G dańskieg o, T oruń 1968. Ten sam a u t o r o p u b lik o w ał p o n a d to k i l k a w a rto ścio w y ch a r ty k u łó w , z !Cnt ? r ?°,h s z c z e g ó ln ie p rz y d a tn e d la n i n i e j s z e j rozpraw y o k a z a ły s i ę j Układ k a m ień sk i (1264) n a t l e stosunków m iędzy k s ią ż ę ta m i pomoi>- s k im i, Krzyżakam i i P rusam i w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h X II I w ieku, RO, 1968, t . 8 ; P rzy czy n y i p o c z ą te k s o ju s z u pom orsko- —p ru s k ie g o w X III w ieku, AB—S , 1969, t . 6 ; P rze k az D usburga o n a ja z d a c h p r u s k ic h i p r z e jś c io w e j o k u p a c ji z ie m i c h e łm iń s k ie j KM-W, 1971, n r 4.

ziem z a m ie sz k a ły c h o n g iś p rz e z p o g a ń sk ie p lem io n a p r u s k i e o ra z d o g łęb n a a n a l i z a zachowanych przekazów źród łow ych '5'*.

Stosunkow e ubóstw o ź r ó d e ł h is to r y c z n y c h w pewnym s to p n iu r a t u ­ j ą b a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e , k tó ry c h w yniki u z u p e ł n i a j ą w sposób i s t o t n y n a s z ą w iedzę o d z ie j a c h p o g a ń sk ic h Prusów . D la te g o t e ż w szerokim s to p n iu k o rz y s ta n o z te g o w arto ścio w eg o ź r ó d ła in fo rm a ­ c j i p o s i ł k u ją c s i ę p ra cam i t a k i c h au to ró w , ja k s J . O k u lic z , J . An­ to n ie w ic z , W. H e n se l, R. K ie rsn o w s k i, J . J a s k a n i s , J . K o strzew - s k i , J . W iśniew ski, A. N a d o ls k i, Ł. O k u lic z , k tó r y c h s z c z e g ó l­ n i e c z ę s to cytujem y w n i n i e j s z e j ro z p ra w ie . Z ty c h t e ż względów n i e zam ieszczam y t u t a j p e łn y c h zapisów b i b l i o g r a f i c z n y c h .

Z k o l e i p o s z c z e g ó ln e kam panie w ojenne to c z o n e p r z e z s t r o n ę p o ls k ą i p ru s k ą om ów ili m. i n . : J . B ie n ia k - "Państw o M ie c ła - wa. Studium a n a l i t y c z n e " , S. K rakow ski - "O brona p o g r a n ic z a w schodniego M a ło p o lsk i z a L eszk a C zarn eg o ", te g o ż - "R egion k i e ­ l e c k i ja k o t e r e n najazdów w d r u g ie j p o ło w ie X II I w iek u ", R. Odoj - " D z ie je Prusów do czasów k r z y ż a c k ic h " , H. P a sz k ie w ic z - "Z ży­ c i a p o lity c z n e g o Mazowsza w X I I I wieku (Rządy Z iem ow ita K onradow i- c z a ) " , J . P o w ie rsk i - " P rz e k a z D usburga o n a ja z d a c h p r u s k ic h i p r z e jś c io w e j o k u p a c ji ziem i c h e łm i ń s k i e j " , te g o ż - "P rz y czy n y i p o c z ą te k s o ju s z u p o m o rsk o -p ru sk ie g o w X II I w iek u ", K. Ś lą s k i "Problem z a j ę c i a ziem i c h e łm iń s k ie j p rz e z P rusów ", ,B. W ło darsk i - " R y w a liz a c ja o z ie m ie p r u s k i e w p o ło w ie X I I I w ieku ".

N a to m ia st w a lk i zakonu k rz y ż a c k ie g o i kaw alerów mieczowych z plem ionam i p ru sk im i i l ite w s k im i p l a s t y c z n i e - choć czasem z b y t je d n o s tr o n n ie - p r z e d s t a w i l i : J . A n to niew icz - "W alki wyzwoleń­ cze Prusów z zakonem krzyżowym", K. A ścik - "0 szyku bojowym B ałtów " i te g o ż - "0 w ojskow ości Prusów w V -X III w iek u ", K. F o r s t r e u t e r - " P re u s s e n und R u ssla n d von den Anfängen d es D eut­ schen O rdens b i s zu P e t e r dem GroBen", M. G im butas - "The B a i t s " , K. G ó rsk i - "Państw o k r z y ż a c k ie w P ru s a c h " , te g o ż - " U s tr ó j p ań­ stw a i zakonu k r z y ż a c k ie g o " , J . L atkow ski - "Mendog k r ó l l i t e w ­ s k i " , W. O g ro d z iń sk i - " P o c z ą tk i zakonu k rz y ż a c k ie g o " , W. T. ^ A. K a m i ń s k i , J a ć w ie ż . T e ry to riu m , lu d n o ś ć , s t o ­ su n k i g o sp o d a rc z e i s p o łe c z n e , Łódź 1953» i d e m , M a t e r ia ł y do b i b l i o g r a f i i . . . ; i d e m , Z badań nad p o g r a n ic z e m ...; i d e m , Wizna na t l e p o g ra n ic z a p o ls k o - r u s k o - ja ć w ie s k ie g o , RB, 1961, t . 1; i d e m , P o g ra n ic z e p o ls k o - r u s k o - ja ć w ie s k ie m iędzy B ie b rz ą i Nar­ w ią, ib id e m , 1963, t . 4 .

P a sz u to - "O brazo w an ije lito w s k o g o g o s u d a r s tw a " , M. P ollaków na - "Z anik lu d n o ś c i p r u s k i e j " , B. Schum acher - " G e s c h ic h te O s t- und W estpreuB ens", S . Z ajączk o w sk i - "Podbój P ru s i ic h k o l o n i z a c ja p rz e z K rzyżaków ", te g o ż - " S tu d ia nad d z ie ja m i Żmudzi w ieku X III" i i n n i .

We wczesnym śre d n io w ie c z u poważną r o l ę in s tru m e n tu zamaskowa­ nego u z a l e ż n i e n i a s ą s ie d n ie g o p ań stw a p o g a ń sk ieg o odgryw ały m. i n . m is je c h r y s t i a n i z a c y j n e , k t ó r e p o n ad to n a d o ra źn y u ż y te k o r g a n i­ z a to r a p e ł n i ł y c z ę s to k ro ć fu n k c ję a p a r a tu wywiadowczego. Państwo p o l s k i e j u ż 'o d czasów B o lesław a C hrobrego podejm owało s y s te m a ty c z ­ n i e a k c je m isy jn e wobec p lem io n p r u s k ic h . Ten s p e c y fic z n y ro z ­ d z i a ł stosunków p o ls k o - p r u s k ic h r o z p a t r u j ą : J . B ie n ia k - "Wyprawa m isy jn a B runona z Q u e rfu rtu a problem S e l e n c j i " , T. M a n te u ffe l - "P a p ie stw o i c y s t e r s i ze szczególnym u w zględ nieniem ic h r o l i w P o ls c e na p rz e ło m ie X II i X II I w ieku", S. M ie lc z a r s k i - "M isja p ru s k a św ię te g o W ojciech a", S . S z a c h e rsk a - "Opactwo c y s t e r s k i e w S z p e ta lu a m is ja p r u s k a " , t e j ż e - " P ie r w s i p r o t e k t o r z y b i ­ skupa P ru s C h r y s tia n a " .

Obrona p o ls k ie g o p o g r a n ic z a półn o cn o -w sch o d n ieg o w w iekach X -X III z n a l a z ł a t e ż pewne o d b ic ie w s y n te z a c h h is to r y c z n y c h i pod­ rę c z n ik a c h o g ó ln y ch , t a k i c h j a k : W. Abraham - "P o w stan ie o r g a n i­ z a c j i k o ś c i o ł a ł a c i ń s k ie g o n a R u s i" , 0. B a lz e r - "K ró lestw o P o l­ s k i e 1295-1370", H i s t o r i a p ań stw a i praw a P o ls k i , pod r e d . J . B ard a ch a, J . Dowiat - " P o ls k a - państwem ś re d n io w ie c z n e j E uropy", A. F. G ra b sk i - " P o lsk a s z tu k a w ojenna w o k r e s ie wczesnofeudalnym ", R. G ró d e c k i, S. Z achorow ski, J . Dąbrowski - " D z ie je P o ls k i ś r e d ­ n io w ie c z n e j" , " H i s t o r ia Pom orza", t . 1 do rok u 1466 pod r e d . G. Labudy, S. Krakowski - " P o ls k a s z tu k a w ojenna w o k r e s ie ro z d ro b ­ n i e n i a fe u d a ln e g o ( X I I - X I I I w .) " , te g o ż - " P o ls k a w w alce z na­ jazdam i t a t a r s k i m i w X I I I w iek u ", S. K u jo t - " D z ie je P ru s k ró lew ­ s k i c h " , H. Łowmiański - " P o c z ą tk i P o ls k i . Z d z ie jó w S ło w ian w I t y s i ą c l e c i u n . e . " , J . N a ta n so n -L e sk i - "Z ary s g r a n ic i p o d ziałó w P o ls k i n a j s t a r s z e j " , J . Ochmański - " H i s t o r i a L itw y ", G. Rhode - "D ie O stg re n z e P o le n s . P o l i t i s c h e E n tw ick lu n g , k u l t u r e l l e Be­ d eu tu n g und g e i s t i g e A usw irkung", J . S ik o r s k i - "Z ary s h i s t o r i i w ojskow ości pow szechnej do końca wieku XIX", S. Smolka - "M ieszko S ta r y i je g o w iek ", M. Toeppen - " H is to r is c h - c o m p a r a tiv e G eograp­ h i e von P re u s s e n " , Z. W ojciechow ski - "'Państwo p o l s k i e w w iekach ś r e d n ic h . D z ie je u s t r o j u " , "Z ary s d z ie jó w w ojskow ości p o l s k i e j

do roku 1864", В. Z i e n t a r a - " H i s t o r i a pow szechna śre d n io w ie c z a " i in n e .

W t r a k c i e opracow yw ania n i n i e j s z e j rozpraw y n i e p o m in ię to rów­ n ie ż p ra c t r a k t u j ą c y c h o : d z ie ja c h o s a d n ic tw a p o ls k ie g o i k rz y ż a ­ c k ie g o na z ie m ia c h p r u s k ic h , k a r t o g r a f i i , d e m o g ra fii, toponom a­ s t y c e , e t n o g r a f i i , h i s t o r i i praw a, h i s t o r i i h i s t o r i o g r a f i i , ge­ o g r a f i i f i z y c z n e j , k l i m a t o l o g i i , h y d r o g r a f i i , g le b o z n a w stw ie , l e ś n i c t w i e , g e o g r a f i i h i s t o r y c z n e j o ra z d z i e ł d o ty c z ą c y c h w ie­ r z e ń p o g a ń sk ic h p lem io n p r u s k ic h i l i t e w s k i c h . Uwzględniono ta k ż e w l i t e r a t u r z e p rz e d m io tu s t u d i a nad l a t o - p is a m i, k ro n ik am i i ro c z n ik a m i, p r a c e za г а к ге зи h i s t o r i i g o s­ p o d a r c z e j o ra z c a ły s z e re g rozpraw z h i s t o r i i w ojskow ości u jm u ją ­ cych p ro b le m a ty k ę u z b r o je n i a , t a k t y k i , s t r a t e g i i , h i s t o r i i s z t u ­ k i w o je n n e j, f o r t y f i k a c j i , obowiązków wojskowych lu d n o ś c i i t p .

Ł ąc zn ie w yk orzystano ponad 700 p o z y c ji l i t e r a t u r y p rz e d m io tu , co w sposób w alny pomogło a u to ro w i w z ro z u m ie n iu w ie lu spraw n i e ­ ja s n o lu b f r a g m e n ta ry c z n ie u ję t y c h w p rz e k a z a c h źródłow ych.

Wśród zachowanych ź r ó d e ł h is to r y c z n y c h p rz y n o sz ą c y c h wiadomoś­ c i o n asz y ch p ó łn o cn o -w sch o d n ich s ą s ia d a c h w o k r e s ie X -X III w. t y l ­ ko n i e k t ó r e d o s t a r c z a j ą p e ł n i e j s z y c h in f o r m a c j i. Wśród ty c h ź ró ­ d e ł na pierw szym m ie js c u n a le ż y u m ie ś c ić k ro n ik ę P i o t r a D usburga, k t ó r a w praw dzie p r z e n i k n i ę t a j e s t duchem a p o l o g i i wobec zakonu k rz y ż a c k ie g o , a l e ró w n o c ześn ie p o s ia d a b a rd z o b o g a tą f a k t o g r a f i ę i d la te g o t e ż b ę d z ie na k a r ta c h t e j rozpraw y . w y k o rzy stan a ze s z c z e g ó ln ą s k r u p u la t n o ś c ią . A utor - k a p ła n k rz y ż a c k i - z a m ie ś c ił bowiem w s w p je j o b s z e rn e j k r o n ic e o po d b o ju p lem io n p r u s k ic h i o prow adzonych w alkach z innym i ludam i b a ł t y j s k i m i ogrom faktó w i opisów z d a rz e ń , n ie k ie d y z u p e łn ie n ie w ia ry g o d n y c h , a l e d l a czasów w spółczesn y ch a u to ro w i (o d 1288 r.) z a s a d n ic z o d ok ład n y ch i r z e t e l ­ nych . Z aw arte w n i e j in fo rm a c je o p a r te s ą c z ę s to na dokum entach, na u s t n i e z e b ran y c h in fo rm a c ja c h i m ożliw e, że na z a g in io n y c h k ro n ik a c h . J e s t t o w łaśc iw o ść tym b a r d z i e j w a rto ścio w a d l a d z i ­

34

H. Ł o w m i a ń s k i , Z z a g a d n ie ń sp o rn y ch s p o łe c z e ń ­ stw a li te w s k ie g o w w iekach ś r e d n ic h , PH, 1949, t . 4 0 , s . 102;

K. T y m i e n i e c k i , P o ls k a w ś re d n io w ie c z u , Warszawa 1962, s ' ^ L 0^ ' P o l l a k ó w n a , K ron ik a P i o t r a z D usburga, Wro­ cław 1968, s . 207-208; i d e m , Sprawa ocenzu ro w an ia k r o n ik i P i o t r a z D usburga, [wsj E uropa - S ło w ia ń szcz y zn a - P o ls k a . S tu d ia ku u c z c z e n iu p r o f . К. T y m ien ieck ie g o , Poznań 1970, s . 128-133.

s i e j s z e g o b a d a c z a , gdy uwzględnim y ró w n o c ześn ie f a k t wszechogarn­ i a j ą c e g o d z i e ł o D usburga n a s t r o j u r e lig ijn o - w o je n n e g o , p r z e ja w ia ­ ją c e g o s i ę s t a l e w s tw ie r d z e n ia c h ty p u : w ojna z L itw ą-p le m ien ie m d ia b e ls k im j e s t wojną ś w ię tą , i s p ra w ie d liw ą , p rz y n o s z ą c ą Bogu c z e ś ć a K o ścio ło w i chw ałę3^ .

P o z o s t a l i , w a ż n ie js i h i s t o r i o g r a f o w i e n ie m ie c c y : Henryk Ło­ t y s z , anonimowy a u t o r " S t a r s z e j K ro n ik i Rymowanej", Hermann W art- b e rg , Szymon Grunau lu b J e r o s c h in - w wym iarze w ręcz m arg in e so ­ wym i b a rd z o c z ę s to p rz y tym w sposób b ałam u tny t r a k t u j ą i n t e r e ­

s u ją c y n a s te m a t stosunków p o ls k o - p r u s k ic h w X -X III w .37

0 n a jd a w n ie js z y c h d z i e j a c h p lem ion p r u s k ic h i l i t e w s k i c h p r z e ­ k a z u ją nam pewne w iadom ości ( podajem y według wagi ź r ó d ła d l a na­ szych b a d a ń ): Anonim G a ll , "C h ro n ic a t e r r a e P r u s s i a e " , "Helm olda k ro n ik a S ło w ia n ", l a t o p i s N e s to r a , "W ielk ieg o K sięstw a L ite w s k ie ­ go i Żmudzkiego k r o n ik a " , Kosmas o ra z i n n i , k tó ry c h z a s ł u g i o - p i s z e a u t o r w odpow iednich p a r t i a c h n i n i e j s z e j p ra c y .

N ie sposób pominąć t u f a k t u , że p ie rw s z e w iadom ości p is a n e o B a łta c h , ja k i o p o sz c z e g ó ln y c h p lem io n ach wchodzących w i c h s k ła d 3® znajd u jem y ju ż w z a p is k a c h h is to ry k ó w i geo grafów ś w ia ta s ta r o ż y tn e g o , a ta k ż e ic h b e z p o ś re d n ic h n a stę p c ó w . Są t o z zasad y w iadom ości b a rd z o sk ą p e , a p r z y tym c z ę s to b a ła m u tn e , a l e można odnotować j e w k o le jn o ś c i u : P li n i u s z a S ta r s z e g o 3 9 , Tacyta^® , a l i a que a u d iv i ab h i s , q u i v id e r u n t e t i n t e r f u e r u n t , c e t e ­ r a de r e l a c i o n e v e r i d i c a i n t e l l e x i " D u s b u r g , ( i l , 7, s. 2 k \ P o r. A. S e m k o w i c z , K ry ty czn y r o z b ió r d z i e w ią t e j k s i ę g i J a n a D ług osza " H i s t o r i i P o l s k i e j " , Kraków 1887, s . 5.

37 _{J . D w o r z a c z k o w a , K ro n ik a p ru s k a Szymona G ru-} n aua ja k o ź r ó d ło h i s t o r y c z n e , SZ, 1958, t . 2 , s . 119-1 28 ; S. V a h r t e , K ro n ik i b a ł t y c k i e ( i n f l a n c k i e ) X III-X V III wieku ja k o ź r ó d ła h i s t o r y c z n e , ZH, 1969, t . 34, s . 662-668.

38 Można u znać za s łu s z n ą z p u n k tu w id z e n ia lin g w is ty c z n e g o uwagę J . T y s z k i e w i c z a ( T e ry to riu m Jać w ieży w s t a r ­

s z e j h i s t o r i o g r a f i i , PIHUW, 1975, n r 1, s . 1 0 4 ), że stoso w an a po w szech n ie p iso w n ia - p lem io n a b a ł t y j s k i e - j e s t niew ątpliw ym rusycyzmem, a l e proppnowana p rz e z e ń form a plem io n a b a ł t y c k i e j e s t z k o l e i e w id e n tn ą i b ie ż ą c ą nazwą g e o g r a f ic z n ą k o ja r z ą c ą s i ę je d n o z n a c z n ie z aktualnym zwrotem państw o w o -geo graficzny m - k r a ­ j e n a d b a łt y c k ie . D la te g o opowiadamy s i ę za pierw szym o k re ś ln ik ie m , z r e s z t ą utrw alonym w n au c e h i s t o r y c z n e j .

39 _{P o r. d a l e j ro z d z . I , p o d ro z d z . 8 .}

^ T а с y t , G erm ania, [w:] D z ie ła , tłu m . S. H a m ­ m e r , t . 2, Warszawa 1957, s . 289; p o r . ta k ż e W. К ę - t r z y ń s k i , 0 lu d n o ś c i p o l s k i e j w P r u s ie c h , n ie g d y ś k r z y

-41 42 K la u d iu sz a P to le m e u sza , J o r d a n e s a , a n a s t ę p n i e u C a s s io d o ra ,

43 44

E in h a rd a , W u lfstan a i O th e ra , G e o g rafa b a w a rsk ie g o , Ib ra h im a 4 5

ib n Ja k u b a i w dokum encie "Dagome iu d e x " .

Zaś o k o le jn y c h e ta p a c h wojen p o ls k o - p r u s k ic h i p o l s k o - l i t e w ­ s k ic h można z n a le ź ć n ie k ie d y o b sz e rn e lu b d l a odmiany b ard zo skró to w e z a p i s k i w: n i e z a s t ą p i o n e j i w tym z a k r e s i e k r o n ic e J a ­ n a D łu g o sza , M is tr z a W incentego, " K ro n ic e P o l s k i e j " , "K ro n ice W ie lk o p o ls k ie j" , "C h ro n ico n seu a n n a le s Wigandi M arb u rg e n sis equ- i t i s e t f r a t r i s o r d i n i s t e u t o n i c i " , " K ro n ic e ' p o l s k i e j , l i t e w s k i e j , żm udzkiej i w s z y s tk ie j R usi M a c ie ja S tr y jk o w s k ie g o " , "T o p o g rap h ia s i v e M asoviae d e s c r i p t o a u th o r e A ndrea Ś w ię c i c k i " , a ta k ż e w w ie lu p o ls k ic h ro c z n ik a c h 4^ i t r z e c h r u s k ic h l a t o p i s a c h 4 7 . ż a c k ic h , Lwów 1882, s . 3 ; E. R o m e r , Z iem ia i p ań stw o . K ilk a z a g a d n ie ń g e o p o lity c z n y c h , Lwów 1939, s . 6 9 -7 0 ; V. M a - £ i u 1 i s , P ru su k a lb o s p a m in k la i, V iln i u s 1966, s . 18 i n . 41 _{P o r. L. N i e d e r l e , S ta r o ż y tn o ś c i s ło w ia ń s k ie , t . 1,} Warszawa 19Ю , s . 4 1 8 -4 9 5 ; B. O l s z e w i c z , P o ls k a k a r t o ­ g r a f i a w ojskowa. Z ary s h is t o r y c z n y , Warszawa 1921, s . 7 ; M. R u d n i c k i , P ra s ło w ia ń s z c z y z n a . L e c h ia , P o ls k a , t . 2 , Poznań

1 9 6 1, s . 18 i п . ; К. В u с z e k , D z ie je k a r t o g r a f i i p o l s k i e j od XV do X V III w ieku, Wrocław 1963, s . 12; Ł o w m i a ń s k i , Z a g a d n ie n ie s ł o w i a ń s k i c h . . . , s . 3 9 -4 7 ; i d e m , P o g ra n ic z e s ł o ­ w iań sk o - ja ć w ie s k i e , AB-S, 1966, t . 3 , s . 8 9 ; J a ż d ż e w ­ s k i , Z p ro b le m a ty k i p o c z ą t k ó w ..., s . 98. 42 RL, s . 1 -3 . 44

.

E i n h a r d , Z y cie K a ro la W ie lk ie g o , tłu m . J . P a - r a n d o w s k i , Wrocław 1960, s . 29 ; G. L a b u d a , S ło ­ w iań szczy zn a p ie rw o tn a , Wybór te k s tó w , Warszawa 1954, s . 31, 56, 62, 66.

44 G. L a b u d a , Ź ró d ła , s a g i i le g e n d y do n a jd a w n ie j­ szy ch d z ie jó w P o ls k i , Warszawa 1961, s . 24, 8 9 ; i d e m , Źród­ ł a skandynaw skie i a n g lo s a s k ie do d z ie jó w S ło w ia ń sz c z y z n y , War­ szawa 1 9 6 1, s . 7 -1 1 1 ; p o r . t e ż SRP, Bd. 1, L e ip z ig 1861, s .7 3 3 .

45 _{B. S c h u m a c h e r , G e s c h ic h te O s t- und W estpreu ßen ,} K önig sb erg 1937, s . 1 4 -1 5 ; Z. W o j c i e c h o w s k i , Uwa­

g i o nazwach i l o k a l i z a c j i p lem io n p o l s k i c h n a t l e s ą s ie d z tw a s ł o ­ w ia ń sk ie g o , [w:] S tu d ia h i s t o r y c z n e , Warszawa 1955, s . 312; M. G i m b u t a s , The B a l t s , London 1963, s. 2 1 -2 4 ; J . S t r z e l ­ c z y k , Odkrywanie P o ls k i p rz e z E uropę, [w:] P o ls k a d z ie ln ic o w a i z je d n o c z o n a , r e d . A. G i e y s z t o r , Warszawa 1972, s . 3 9 -4 9 . 46 _{W szystkie f i l i a c j e i z a le ż n o ś c i w y s tę p u ją c e w śród p o l s k i c h} roczników p r z e j r z y ś c i e z o s t a ł y ukazane w a r t y k u l e G. L a b u d y , Główne l i n i e rozw oju ro c z n ik a r s tw a p o ls k ie g o w w iekach ś r e d n ic h , KH, 1971, n r 4 , s . 804-839 o ra z częściow o B. K i i r b i s ó w - n a w p r a c y : D z ie jo p is a r s tw o w ie lk o p o ls k ie X I I I i XIV w ieku, Warszawa 1959, s . 58 i n .

Wiadomości cenne d la omawianego tem atu d o s t a r c z a j ą t e ż kodeksy d y p lo m aty czn e, j a k : m azow iecki, w a rm iń sk i, p o m o rsk i, ch e łm iń ­ s k i , s a m b ij s k i, p r u s k i , pom ezań sk i, o ra z ło te w s k o - e s to ń s k o - k u r la n d z k i.

Z k o l e i t ł o stosunków sp o łe c z n y c h i g o sp o d arczy c h w śród t r z y ­ n a sto w ie c z n y c h plem io n p r u s k ic h w y r a z iś c ie n a ś w i e t l a j ą : " I u r a P ru - tenorum ", "Monumenta P o lo n ia e V a tic a n a " , " N a js ta r s z y zwód praw a p o ls k ie g o " , " S k a rb ie c diplom atów p a p ie z k ic h , c e s a r s k i c h , k ró lew ­

s k ic h , k s ią ż ę c y c h , uchw ał narodow ych, p o sta n o w ie ń ró ż n y ch w ładz i urzędów p o s łu g u ją c y c h do k ry ty c z n e g o w y ja ś n ie n ia d z ie jó w L itw y , R usi l i t e w s k i e j i o ś c ie n n y c h im k ra jó w ".

B ardzo pomocnym źródłem o k a z a ły s i ę rów n ież w s z e lk ie r e g e s tr y , k t ó r e wydane w fo rm ie c h r o n o lo g ic z n e j i s k ró to w e j, u m o ż liw iły p i ­ szącemu z a p o z n a n ie s i ę z in te r e s u ją c y m i z a p isa m i w t a k i c h ź ró d ła c h , k t ó r e c z ę s to k r o ć s ą n i e o s i ą g a ln e w k r a j u . Do n a jw a rto śc io w sz y c h n a le ż y z a l i c z y ć r e g e s t r y , k t ó r e o p ra c o w a li W. H ub atsch i H. P asz­ k ie w ic z o ra z M. P e r lb a c h .

W t r a k c i e p i s a n i a p ra c y w y korzystano p o n a d to o p raco w an ia ty p u źródłow ego d o ty c z ą c e zabytków ik o n o g ra f ic z n y c h i językow ych.

P r z e d k ła d a ją c o b e c n ie r e z u l t a t sw oich w i e l o l e t n i c h d o c ie k a ń naukowych s ą d z ę , że t e n m a t e r i a ł um ożliw i w pewnym s to p n iu pozna­ n i e k o le jn e g o , m n iej znanego tem atu z n a s z e j o j c z y s t e j p r z e s z ł o ś ­ c i . Z d a ję s o b ie d o b rz e Z te g o spraw ę, że w opracowanym p rz e z e mnie te m a c ie z n a jd u ją s i ę k w e s tie , k tó r y c h n i e u d a ło mi s i ę może rozw in ąć w sposób z a d o w a la ją c y . Podejmą j e zapewne i n n i b ad a cze i j e ś l i d o jd ą o n i do w niosku, że moje s p o s t r z e ż e n i a , w n io sk i i u o g ó ln ie n ia pomogły im w p ra c y - sta n o w ić t o b ę d z ie d l a mnie n a jw ię k s z ą s a t y s f a k c j ę .

z a j ą ł b y dużo m ie js c a , a c z ę s to bez w ięk szeg o p o ż y tk u , d la te g o n i e zam ierzam y ic h t u t a j w y lic z a ć . Wymienione w t e k ś c i e l a t o p i s y t o g łó w n ie : ła w r e n tie w s k i, s u z d a ls k i i i p a t ie w s k i (PSRL, t . 1 -2 , Mo­ skwa 1 962).

WARUNKI GEO- I FIZJOGRAFICZNE POGRANICZA PRUSKO-POLSKIEGO JAKO CZYNNIK OBRONY I ATAKU

P ow szechnie wiadomo, ż e w arunki g e o f iz j o g r a f i c z n e m ają i s t o t n y wpływ n a p r z e b ie g d z i a ł a ń w ojennych. D la te g o t e ż c z y n n ik t e n - d aw n iej i o b e c n ie - s z c z e g ó ln ie w n ik liw ie j e s t u w z g lę d n ia n y p rz y w s z e lk ic h planow anych form ach a ta k u i o b ro n y . Jed n a k w o k r e s ie ś re d n io w ie c z a p o s i a d a ł on o w ie le w ię k sz ą ra n g ę z r a c j i c h o c ia ż b y s ła b e g o w y posażenia w o ju jący c h a r m ii w s p r z ę t te c h n ic z n y .

R ów nocześnie n i e n a le ż y je d n a k nadawać czynnikom g e o g raficz n y m głó w n ej r o l i w p ro c e s a c h h is to r y c z n y c h , poniew aż r o l a ś ro d o w isk a g e o g r a fic z n e g o j e s t w praw dzie d u ża, a l e n i e d e c y d u ją c a . W szy stk ie bowiem c z y n n ik i g e o g r a f ic z n e " . . . p o z o s t a j ą z so b ą w sta ły m zw ią­ zku i na w s z y s tk ie o d d z i a ł u j e cz ło w ie k o ra z w s z y s tk ie o d d z i a ł u j ą n a c z ło w ie k a " 1 .

Ś rodow isko g e o g r a f ic z n e rozum iane ja k o o t a c z a j ą c a c z ło w ie k a 2

p rz y ro d a może je d y n ie u ła t w i a ć lu b u tr u d n ia ć p rz e p ro w a d z e n ie d z ia ła ń w ojennych, a l e n i e może ic h z u p e łn ie w yk luczyć. 0 powo­ d z e n iu m ilita r n y m d e c y d u je n i e ty l k o p rz y ro d a , a l e w w ię k s z e j chy­

■1

J . T o p o l s k i , C zynnik g e o g r a fic z n y w w y ja ś n ia n iu h i ­ sto ry cz n y m , [w:] S tu d ia h i s t o r y c z n e . K się g a ju b ile u s z o w a z oka­ z j i 70 r o c z n ic y u ro d z in p r o f . d r S t . A rn o ld a , Warszawa 1965, s.365i

2

S k ła d n ik am i śro d o w isk a g e o g ra fic z n e g o s ą : sk o ru p a ziem sk a ( l i t o s f e r a ) , wody, a tm o s f e r a , r o ś l i n n o ś ć , ś w ia t z w ie rz ę c y , g l e ­ ba, k li m a t, bogactw a k o p a ln e , a ta k ż e zm iany wprowadzone p rz e z c z ło w ie k a - u r z ą d z e n ia kom un ik acy jn e, o s i e d l a , z a k ła d y , bu­ dowle i in n e d z i e ł a rą k lu d z k ic h . Por. J. K o s t r o w i c k i , Środow isko g e o g r a f ic z n e P o l s k i , Warszawa 1961, s . 17-18} К. В u - c z e k , Z iem ie p o l s k i e p r z e d ty sią c e m l a t , Wrocław 1960, s . 5. W n in ie js z y m r o z d z i a l e omówione będą ty l k o t e s k ł a d n i k i , k t ó r e w sposób zn a czą cy o d d z ia ły w a ły w p r z e s z ł o ś c i n a k s z t a ł t o w a n ie s i ę p o g ra n ic z a p o ls k o - p r u s k ie g o .

b a m ie rz e s to s u n e k s i ł i środków s t r o n w a lc ząc y ch , u m ie ję tn o ś c i dowódców, c h a r a k t e r wojny i in n e c z y n n ik i n a k ła d a ją c e s i ę n a p o j ę c i e s z t u k i i w iedzy o g ó ln o w o jsk o w ej.

T rz e b a t u r a z j e s z c z e s i l n i e p o d k r e ś l i ć , że d o b re z a p o z n a n ie s i ę ze środ o w isk iem n a tu ra ln y m , w łaściw e o c e n ie n ie i w y k o rz y sta ­ n i e je g o elem entów składow ych, a z w ła sz c z a budowy g e o l o g i c z n e j , u k s z ta łto w a n ia p o w ie rz c h n i, k lim a tu , g le b y , h y d r o g r a f i i , św ia­ t a z w ie rz ę c e g o o ra z r o ś lin n e g o - j e s t w ręcz niezbędnym c z y n n i­ kiem praw idłow ego p la n o w a n ia w ojen i b ite w . Bez dobrego ro zp o ­ z n a n ia ty c h elem entów śro d o w isk a g e o g ra fic z n e g o w ysoki dowódca s z c z e b la o p e ra c y jn e g o n i e b y łb y w s t a n i e u m i e j ę t n i e w y k o rz y sta ć e - lem en tu c z a su i p r z e s t r z e n i , co j e s t p r z e c i e ż jednym z kanonów s z t u k i w o je n n e j^ . D la te g o w ła ś n ie rozpoczniem y n a s z e ro z w a ż a n ia w n a s t ę p u j ą c e j k o l e j n o ś c i : r z e k i , j e z i o r a i b ag n a , w zg órza, l a s y , k li m a t, g le b y , ty p y k ra jo b ra z ó w o ra z dodatkowo wytwory lu d z k ie w p o s t a c i d ró g i p r z e j ś ć g ra n ic z n y c h .

A t e r a z przejd źm y do skrótow ego om ówienia wpływu ty c h czyn­ ników , ja k i w sk a z a n ia i c h o b ie k ty w n e j r o l i ( n i e z a l e ż n i e od m o żliw o ści ówczesnego c z ło w ie k a ) we w czesn o śre d n io w ie czn y c h zma­ g a n ia c h m i li t a r n y c h p o ls k o - p r u s k ic h . Zdajemy s o b ie p r z y tym oczy­ w iś c ie spraw ę z te g o , że ró ż n a b y ła ra n g a owych czynników , bowiem n p . g le b a , fa u n a , k lim a t odgryw ały z n a c z n ie m n ie js z ą r o l ę od po­ z o s t a ły c h sk ład n ik ó w śro d o w isk a g e o g r a fic z n e g o .

1. R zeki

Ja k wiadomo, r z e k i w d z ie j a c h lu d z k o ś c i p e ł n i ł y zaw sze t r z y podstawowe f u n k c je : b y ły z z a sa d y li n i a m i g ra n ic zn y m i p o s z c z e g ó l­ nych w sp ó ln o t t e r y t o r i a l n y c h cz y p ó ź n ie j p ań stw , s ta n o w iły n a tu ­ r a l n e s z l a k i k om unikacyjne, a ic h d o lin y b y ły wygodnym tere n em d l a o sa d n ic tw a ludzkiego^*. Z. P a r u c k i , Z ary s g e o g r a f i i w o je n n e j, Warszawa 1967, s . 1 8 -2 1 , 3 1 , 51} H i s t o r i a k u l t u r y m a t e r i a l n e j P o ls k i w z a r y s i e , t . 1, od V II do X II w ., r e d . M. D e m b i ń s k a , Z. P o d ­ w i ń s к a , Wrocław 1978, s . 17 i n . ^ R. U m i a s t o w s k i , G ra n ic e p o l i t y c z n e , n a t u r a l n e i obronne w c z a s a c h p o k o ju i w ojny, Kraków 1925, s . 67 i n . ; K. P a s z k o w s k a - J e ż o w a , G e o g ra fia r u i n w P o ls c e ,