Przedsiębiorstwa zaawansowanej technologii – problemy definicyjne

W literaturze przedmiotu brak jednoznacznej definicji sektora wysokiej technologii. Pojęcie to ma charakter relatywny: stosuje się je w odniesieniu do branż lub produktów, które w określonym czasie i miejscu spełniają przyjęte kryteria ilościowe i jakościowe [Piekarec et al. 2000, s. 9]. Wysoka technologia bywa postrzegana przez pryzmat wykorzystania najnowszych osiągnięć nauki w takich obszarach jak: biotechnologia, inżynieria materiałowa, mikroelektronika, technologie informatyczne i telekomunikacyjne, optyka i fotonika, nanotechnologia [zob. Grudzewski, Hejduk 2008, s. 31-32]. Wykaz dziedzin i produktów zasługujących na miano wysokiej technologii ma jednak w pewnym sensie charakter arbitralny i wraz z postępem technicznym będzie ulegał zmianom. W literaturze przedmiotu spotkać można też pogląd, że nie ma jednoznacznej i „domkniętej” definicji przemysłów wysokiej technologii [Popławski 1995, s. 45].

Dziedziny zaliczane do wysokiej techniki charakteryzują się przede wszystkim wysoką naukochłonnością (wyrażaną najczęściej intensywnością nakładów na działalność B+R), krótkim cyklem życia wyrobów i procesów, wzrastającym zapotrzebowaniem na wysoko kwalifikowany personel, znacznymi nakładami kapitałowymi i wysokim poziomem ryzyka inwestycyjnego, ścisłą współpracą naukowo-techniczną pomiędzy przedsiębiorstwami i instytutami badawczymi, wzrastającą konkurencją w handlu międzynarodowym [GUS 2009, s. 186].

W praktyce najbardziej rozpowszechniona jest metodologia opracowana dla potrzeb OECD, w ramach której wyróżnia się dwa zasadnicze podejścia [GUS 2009, s. 187]:

według dziedzin (the industry approach) – bazujące na pomiarze intensywności B+R poszczególnych branż przemysłu;

według wyrobów (the product approach) – oparte na pomiarze intensywności B+R w ramach poszczególnych grup wyrobów.

Metoda dziedzinowa uwzględnia podział na 4 kategorie: wysoką technikę, średnio-wysoką technikę, średnio-niską technikę oraz niską technikę. Wysoka technika

37

obejmuje dziedziny, w których nakłady na B+R stanowią ponad 4% wartości sprzedaży [GUS 2009, s. 187]. Aktualnie obowiązujące zaszeregowanie branż przemysłu do powyższych kategorii przedstawiono w tabeli 2.1. Zestawienie to opracowano na podstawie danych statystycznych dla kilkunastu najbardziej rozwiniętych państw OECD (Stanów Zjednoczonych, Japonii, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Kanady, Włoch, Holandii, Australii i Danii).

Tabela 2.1. Klasyfikacja sekcji Przetwórstwo przemysłowe według poziomów techniki według metodologii OECD

Symbol

EKD Opis branży

Wysoka technika

35.3 Produkcja statków powietrznych i kosmicznych 24.4 Produkcja wyrobów farmaceutycznych

30 Produkcja maszyn biurowych i komputerów

32 Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i komunikacyjnych 33 Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów

i zegarków

Średnio-wysoka technika

31 Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, gdzie indziej nie sklasyfikowana 34 Produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep

24 (bez 24.4)

Produkcja wyrobów chemicznych (bez produkcji wyrobów farmaceutycznych) 35.2 +

35.4 + 35.5

Produkcja lokomotyw kolejowych i tramwajowych oraz taboru kolejowego i tramwajowego; produkcja motocykli i rowerów; produkcja pozostałego sprzętu transportowego, gdzie indziej nie sklasyfikowana

29 Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej nie sklasyfikowana

Średnio-niska technika

35.1 Produkcja i naprawa statków i łodzi

23 Wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych 25 Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych

26 Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych 27 Produkcja metali

28 Produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyjątkiem maszyn i urządzeń

Niska technika

15-16 Produkcja artykułów spożywczych i napojów Produkcja wyrobów tytoniowych

17-19 Włókiennictwo

Produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich

Produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór wyprawionych 20 Produkcja drewna i wyrobów z drewna

21 Produkcja masy celulozowej, papieru oraz wyrobów z papieru

22 Działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji

36-37 Produkcja mebli działalność produkcyjna gdzie indziej nie sklasyfikowana Zagospodarowanie odpadów

38

Na podstawie metody produktowej do wysokiej techniki zalicza się natomiast wybrane wyroby z działów: sprzęt lotniczy, komputery i maszyny biurowe, elektronika i telekomunikacja, farmaceutyki, chemia, aparatura naukowo-badawcza, maszyny elektryczne, maszyny nieelektryczne, uzbrojenie [szerzej na ten temat zob. GUS 2009, s. 201-202].

W odniesieniu do wyrobów wysokiej techniki wprowadza się zazwyczaj podział na dwie dalsze kategorie [GUS 2009, s. 190-191]:

ultrawysoką technikę (technikę „brzegową” – ang. leading-edge technology) – wyroby odznaczające się najwyższą intensywnością B+R (powyżej 8,5% wartości sprzedaży), w dużym stopniu podlegające różnym formom interwencjonizmu i protekcjonizmu ze strony państwa (np. aeronautyka, przemysł nuklearny, uzbrojenie);

technikę wysokiego poziomu (ang. high-level technology) – wyroby o bardziej masowym charakterze, których produkcja i handel w skali międzynarodowej odbywa się na ogół zgodnie z zasadami wolnego rynku.

W analizach dotyczących handlu zagranicznego spotyka się także nieco inną klasyfikację zaawansowania technologicznego produktów. W zależności od intensywności zaangażowania poszczególnych czynników wytwórczych wyróżnia się tam produkty: surowcochłonne, pracochłonne, kapitałochłonne, technologicznie intensywne łatwe do imitowania, technologicznie intensywne trudne do imitowania [zob. Wysokińska 2001].

Przedstawione powyżej metody nie są pozbawione licznych wad, jednak względy praktyczne przemawiają na korzyść podejścia dziedzinowego, stanowiącego podstawę gromadzenia większości danych statystycznych. Umożliwia to także identyfikację przedsiębiorstw wysokiej techniki (np. na podstawie bazy firm Teleadreson), co jest niezbędne z punktu widzenia prowadzonych badań empirycznych.

Dla potrzeb niniejszej pracy przyjęto szerokie rozumienie pojęcia „zaawansowana technologia”, traktując je jako wspólne określenie dla dziedzin przemysłu, zaliczanych wg OECD do wysokiej i średnio-wysokiej techniki. Podobne podejście spotykać można w pracach Andrzeja H. Jasińskiego [2006, s.72] oraz Marzenny A. Weresy [2008a, s. 154]. Istnieje szereg argumentów przemawiających za takim rozwiązaniem. W pierwszej kolejności wskazać należy przestarzałą strukturę polskiego przemysłu oraz lukę technologiczną dzielącą Polskę i kraje wysoko

39

rozwinięte. W działalności przedsiębiorstw wysokiej i średnio-wysokiej techniki dostrzec można także wiele podobnych mechanizmów, zjawisk i problemów. Co więcej, w przypadku polskiej gospodarki niektóre branże średnio-wysokiej techniki wyprzedzają pod względem intensywności B+R branże zaliczane do wysokiej techniki [por. Wojnicka et al. 2006, s. 8].

Należy zauważyć, że nie wszystkie przedsiębiorstwa prowadzące działalność klasyfikowaną jako wysoka lub średnio-wysoka technika prezentują w rzeczywistości wysoki poziom intensywności B+R. Przykładowo w przemyśle farmaceutycznym można wskazać przypadki przedsiębiorstw zajmujących się wyłącznie konfekcjonowaniem gotowych preparatów leczniczych, natomiast w przemyśle elektronicznym – przedsiębiorstwa zajmujące się prostym montażem wyrobów finalnych (np. komputerów) z podzespołów wytwarzanych przez inne podmioty. Podejście dziedzinowe OECD nie odnosi się bowiem do intensywności B+R poszczególnych przedsiębiorstw, lecz uwzględnia wyniki zagregowane dla całych branż. Z tego też powodu dla potrzeb badań empirycznych postanowiono przyjąć dodatkowe kryterium identyfikujące firmy zaawansowane technologicznie – jest nim prowadzenie własnych prac B+R.

Uprawnione wydaje się stwierdzenie, iż zaangażowanie w wewnętrzną działalność B+R stanowi jedną z cech przedsiębiorstw zaawansowanej techniki. Wskazuje na to endogeniczny charakter źródeł pochodzenia znacznej części wdrażanych przez nie innowacji [Mamica 2007, s. 73]. Każde przedsiębiorstwo może oczywiście stosować różne strategie pozyskiwania nowych rozwiązań technologicznych: podejmując wewnętrzną działalność B+R bądź też wykorzystując liczne źródła zewnętrzne [zob. Grudzewski, Hejduk 2008, s. 166-169]. Przegląd literatury przedmiotu ukazuje także rosnące znaczenie pozyskiwania technologii ze źródeł zewnętrznych [zob. Narula 2004, s. 159-160; Huang et al. 2009, s. 155-156], które jednak nie stanowią prostej alternatywy wobec wewnętrznej działalności B+R przedsiębiorstw. Oba te źródła mają względem siebie charakter komplementarny [Chen, Yuan 2007, s. 147]. Prowadzenie własnych prac B+R służy bowiem nie tylko generowaniu innowacji, ale także zwiększa zdolność przedsiębiorstwa do absorpcji rozwiązań już istniejących [Cohen, Levinthal 1989 za: Bougrain, Haudeville 2002, s. 745]. W przypadku przedsiębiorstw zaawansowanej techniki u podstaw zaangażowania w wewnętrzną działalność B+R leży także inna przyczyna: jest nią konieczność utrzymania w poufności szczegółów technicznych opracowywanych rozwiązań.

40

W niniejszej pracy zrezygnowano natomiast z określania minimalnego poziomu nakładów na działalność B+R (wyrażonego w relacji do przychodów ze sprzedaży), który kwalifikowałby dane przedsiębiorstwo do udziału w prowadzonych badaniach. Takie kryterium jest co prawda często stosowane przez innych autorów (np. w pracy [Balkin et al. 2000] przyjęto próg na poziomie 5% przychodów ze sprzedaży), jednak w odniesieniu do polskich realiów nie wydaje się to celowe. Odsetek małych i średnich przedsiębiorstw prowadzących własne prace B+R jest na tyle niewielki, że dalsze zaostrzanie kryteriów mogłoby spowodować problemy ze skompletowaniem odpowiednio licznej próby badawczej.