Teoretyczne aspekty transferu i komercjalizacji technologii

Technologia to, zdaniem Stanisława Kubielasa, w największym uogólnieniu umiejętność lub sztuka polegająca na zastosowaniu wiedzy do rozwiązania praktycznych problemów i osiągnięcia użytecznych celów. W nieco węższym ujęciu technologia bywa też rozumiana jako zbiór metod i procedur pozwalających na pozyskanie i przekształcenie określonych zasobów w użyteczne produkty. Natomiast w najwęższym rozumieniu technologię stanowią uprzedmiotowione w narzędziach, maszynach i procesach wytwórczych sposoby produkcji dóbr i usług [Kubielas 2009, s. 21].

Bardzo interesującą koncepcję przedstawia Nawaz M. Sharif, który postrzega technologię jako oparte na inteligencji i tworzone przez człowieka zasoby, używane w roli mechanizmów napędzających różnorodne procesy transformacji a także jako środki do efektywnego i ekonomicznego zarządzania licznymi funkcjami organizacji. Autor ten wyróżnia cztery komponenty technologii [Sharif 2003, s. 81-83]:

narzędzia (technoware) – technologie ucieleśnione w fizycznych obiektach, takich jak maszyny i urządzenia;

umiejętności (humanware) – technologie ucieleśnione w ludziach: pomysłowość, talent, rzemiosło („sztuka wykonania czegoś”);

fakty (infoware) – technologia ucieleśniona w usystematyzowanych koncepcjach i profesjonalnych opisach, skodyfikowana wiedza odpowiadająca na pytania: „co?”, „dlaczego?”, „jak?”;

74

metody (organware) – technologie i procedury, stosowane w konkretnych instytucjach: usystematyzowana wiedza dotycząca logiki i metod integrowania i koordynowania czynności z zasobami, w celu osiągnięcia zamierzonych przez organizację celów.

Dodać należy, że wszystkie wymienione powyżej komponenty technologii pozostają we wzajemnych, dynamicznych relacjach a realizacja jakiegokolwiek zorganizowanego przedsięwzięcia gospodarczego wymaga ich jednoczesnego wykorzystania.

Z kolei Dominique Jolly uważa, że technologię wyznaczają trzy elementy: źródła, cele oraz obszary zastosowań (rysunek 2.12). Autor ten definiuje technologię jako oryginalne i chronione połączenie wiedzy naukowej, wiedzy technicznej oraz know-how – opanowane przez jedną firmę lub ograniczony krąg przedsiębiorstw – które jest włączane do produktów i usług, procesów produkcyjnych, systemów informatycznych lub nawet metod zarządzania. Rozwój wiedzy naukowej i technicznej podporządkowany jest realizacji celów społecznych i pozostaje najczęściej domeną instytucji publicznych, natomiast technologie zazwyczaj są tworzone w celach gospodarczych przez firmy prywatne. Istotną rolę odgrywa przy tym ograniczona dostępność technologii: pojęcie to nie obejmuje zatem rozwiązań powszechnie znanych i szeroko stosowanych [Jolly 2006, s. 227-228].

75

Rysunek 2.12. Technologia jako połączenie wiedzy i know-how

Źródło: [Jolly 2006, s. 227].

Wiele kontrowersji wzbudza też kwestia relacji zachodzących pomiędzy techniką a technologią. Niektórzy autorzy, odwołując się do tradycyjnego rozumienia technologii, utożsamiają ją z metodami wytwarzania, które stanowią ważny element techniki [zob. Sudoł 2002, s. 376]. W innym ujęciu, technologia traktowana jest jako pojęcie szersze niż technika, którą utożsamia się z rozwiązaniami ucieleśnionymi maszynach, urządzeniach i innych środkach materialnych. Technologia natomiast obejmuje zarówno elementy materialne, jak i niematerialne [por. Umiński 2000, s. 45]. Jeszcze inny pogląd prezentuje Stefan Marciniak, który traktuje technikę i technologię jako dwa odrębne, choć jednocześnie ściśle powiązane ze sobą zagadnienia [zob. Marciniak 2000, s. 11]. Obecnie coraz częściej terminy technika i technologia stosowane są zamiennie, jako synonimy. Zwolennikiem takiego podejścia jest m.in. Andrzej H. Jasiński [2007, s. 15].

Transfer technologii jest pojęciem definiowanym w literaturze przedmiotu na wiele różnych sposobów, w zależności od dyscypliny naukowej reprezentowanej przez poszczególnych autorów oraz celu prowadzonych badań [por. Bozeman 2000, s. 630]. Można zauważyć, że w rozważaniach dotyczących międzynarodowego transferu technologii [zob. np. Umiński 2000] akcentowany jest zazwyczaj przestrzenny wymiar tego procesu, natomiast w opracowaniach poświęconych powiązaniom sfery B+R z

76

sektorem przedsiębiorstw [zob. Jasiński 2006, Marciniec 2007] podkreśla się aspekt komercyjnego wykorzystania transferowanej technologii. W takim ujęciu transfer technologii (definiowany jako „przenoszenie technologii do rynku” lub „zasilanie rynku technologiami” [por. Jasiński 2006, s. 20]) bywa niekiedy utożsamiany z procesem komercjalizacji technologii. Najbardziej racjonalne wydaje się jednak aby oba te pojęcia traktować jako odrębne, choć bardzo często współwystępujące zjawiska.

Komercjalizacja technologii to całokształt działań związanych z przekształceniem wiedzy w rozwiązania ekonomicznie użyteczne, np. nowe produkty, usługi czy procesy technologiczne. Istotą procesu komercjalizacji jest transformacja wiedzy i nowych rozwiązań technologicznych w sukces rynkowy i związane z tym korzyści materialne. Chociaż narzuca się tutaj pewne podobieństwo do procesu wdrażania innowacji technologicznej to jednak koncepcja komercjalizacji technologii zachowuje swoją odmienność, głównie ze względu na fakt, że punktem odniesienia jest technologia, która może stanowić podstawę wielu różnych innowacji [Matusiak (red.) 2008, s. 171-172]. Transfer technologii może zatem stanowić jeden z etapów w procesie komercjalizacji. Nieco inny punkt widzenia prezentuje Wojciech Wiszniewski, który traktuje transfer technologii jako etap poprzedzający komercjalizację [Wiszniewski 1999, s. 107].

W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na duże zróżnicowanie form transferu technologii, wyróżniając jednocześnie szereg kryteriów klasyfikacyjnych transferu. Przykładowo Krystyna Poznańska przedstawia następujący podział [Poznańska 2001, s. 72-73]:

ze względu na źródło pochodzenia technologii - transfer ze źródeł zagranicznych, transfer ze źródeł krajowych, transfer mieszany;

ze względu na wielkości nakładów finansowych warunkujących transfer technologii - transfer inwestycyjny, transfer modernizacyjny;

ze względu na formę przepływu nowej wiedzy technologicznej - transfer technologii ucieleśnionej, transfer technologii nieucieleśnionej;

ze względu na kanał przepływu technologii - handlowy, licencyjny, konsultingowy, imitacyjny (rzeczowy lub dokumentowy), szkoleniowy.

Powyższe zestawienie wypada uzupełnić także o podział przeprowadzony w oparciu o kryterium sposobu finansowania transferu, który może mieć charakter

77

komercyjny lub niekomercyjny [zob. Stawasz 2007, s. 33]. Nieodpłatny transfer technologii dokonuje się m.in. poprzez: kopiowanie rozwiązań dostępnych na rynku, studiowanie literatury fachowej, udział w konferencjach i sympozjach, kontakty w ramach stowarzyszeń profesjonalnych oraz uczestnictwo w imprezach targowo-wystawienniczych [Weresa 2007, s. 36].

W literaturze przedmiotu najczęściej wymienia się dwa podstawowe typy transferu [Monkiewicz 1981 za: Pomykalski 2001, s. 32]:

transfer pionowy, który zachodzi pomiędzy sferą B+R oraz sektorem przedsiębiorstw (od badań podstawowych, poprzez prace rozwojowe aż do wdrożenia);

transfer poziomy, w ramach którego wyróżnia się: transfer przestrzenny (przepływ technologii z jednego układu gospodarczego do drugiego) oraz transfer sytuacyjny (wykorzystanie technologii w innym niż dotychczas zastosowaniu).

Przykładem transferu sytuacyjnego może być przenoszenie technologii wojskowych do zastosowań cywilnych (lub odwrotnie) [zob. te Kulve, Smit 2003; Harmoza 2005]. Natomiast transfer przestrzenny utożsamiany jest zazwyczaj z przepływem technologii w skali międzynarodowej. We wszystkich wymienionych powyżej przypadkach transfer technologii może następować bezpośrednio pomiędzy zainteresowanymi organizacjami bądź też za pośrednictwem wyspecjalizowanych podmiotów, określanych przez Andrzeja H. Jasińskiego mianem jednostek infrastruktury transferu technologii (JITT) [Jasiński 2006, s. 24].

W wymiarze międzynarodowym transfer technologii odbywa się trzema głównymi kanałami: poprzez wymianę handlową, obrót licencyjny oraz bezpośrednie inwestycje zagraniczne, które uważa się za najbardziej efektywną formę międzynarodowego transferu technologii [Damijan et al. 2003, s. 4-5].

Aktualnie rozważania dotyczące transferu technologii koncentrują się przede wszystkim na relacjach pomiędzy sferą B+R a sektorem przedsiębiorstw. Efektywne powiązania pomiędzy tymi środowiskami warunkują sprawną transmisję wyników badań naukowych do zastosowań praktycznych, co jest niezbędnym elementem gospodarki opartej na wiedzy.

W kontekście wzorcowego modelu komercjalizacji rezultatów badań naukowych bardzo często przywołuje się doświadczenia Stanów Zjednoczonych, w szczególności

78

zaś przyjętą w 1980 roku przez Kongres ustawę (znaną pod nazwą Bayh-Dole Act) przyznającą uczelniom prawo do patentowania i licencjonowania wynalazków powstałych w wyniku badań finansowanych ze środków publicznych. Uważa się to za jedną z głównych przyczyn gwałtownego wzrostu liczby patentów pochodzących z uczelni oraz ożywienia transferu technologii z uczelni do gospodarki. Wyniki niektórych badań empirycznych wskazują jednak na bardziej złożony charakter tego zjawiska [zob. Mowery et al. 2001, Sampat et al. 2003].

W rozważaniach dotyczących środowiska akademickiego w krajach wysoko rozwiniętych wskazuje się niekiedy także na potencjalne, negatywne skutki nadmiernego zaangażowania placówek naukowych w działania związane z komercjalizacją wyników prowadzonych badań – mogą one dotyczyć zarówno działalności dydaktycznej, jak i sfery badań podstawowych [zob. Stephan 2001; Tijssen 2004]. Z kolei Sheldon Krimsky, na przykładzie nauk biomedycznych ukazuje negatywne następstwa współfinansowania badań podstawowych przez przemysł farmaceutyczny. Taka sytuacja może rodzić liczne konflikty interesów, ograniczać wolność prowadzenia badań naukowych, a przede wszystkim wpływać na ich obiektywizm [zob. Krimsky 2006].

Transfer technologii pomiędzy środowiskami nauki i biznesu może dokonywać się za pośrednictwem wielu kanałów. Oprócz wspomnianych już wcześniej spółek typu spin-off w literaturze przedmiotu wymienia się także: publikacje naukowe, działalność konsultingową, obrót licencyjny, badania kontraktowe, kontakty nieformalne oraz przepływ personelu [Agrawal 2001, s. 267-269]. Szerzej na temat znaczenia poszczególnych kanałów [zob. Bekkers, Bodas Freitas 2008, s. 1838-1840].

Wiele miejsca poświęca się także problemom związanym z praktyczną realizacją omawianego procesu. Ograniczając się wyłącznie do najbardziej konwencjonalnego kanału, jakim jest obrót licencyjny należy przede wszystkim wskazać na kwestię różnic kulturowych pomiędzy środowiskami zaangażowanymi w proces transferu [Siegel et al. 2003, s. 42] oraz występującą asymetrię informacji: przedstawiciele biznesu nie są w stanie ocenić ex ante przydatności oferowanego rozwiązania, natomiast naukowcy mogą mieć problem z oszacowaniem jego potencjału komercyjnego [Macho-Stadler et al. 2007, s. 485]. Powodzenie całego przedsięwzięcia wymaga zaangażowania twórców transferowanego rozwiązania – stąd konieczność stworzenia motywacyjnego wynagradzania pracowników naukowych [zob. Jensen, Thusby 2001; Lach, Schankerman 2003]. Należy także podkreślić, że transfer technologii może być dla

79

placówki naukowej przedsięwzięciem nieopłacalnych. W wielu przypadkach koszty związane z ochroną patentową oraz funkcjonowaniem komórek transferu technologii przewyższają bowiem dochody z tytułu sprzedaży licencji [zob. Nelson 2001, s. 13-19].