Przemiany miêdzynarodowe (egzogeniczne)

Jak ju¿ wczeœniej pisa³em, przemiany w europejskich krajach postkomunistycz-nych po 1989 roku sz³y wielow¹tkowo i wielotorowo. Jednak¿e na potrzeby ni-niejszej pracy mo¿emy je podzieliæ na zmiany determinowane g³ównie czynni-kami o charakterze zewnêtrznym (miêdzynarodowym) i wewnêtrznym (wew-n¹trzkrajowym).

Do przemian determinowanych przez czynniki o charakterze zewnêtrznym nale¿¹ dwa procesy o znaczeniu globalnym oraz trzy o regionalnym¹. Do tych pierwszych nale¿¹:

1 Istnieje bardzo bogata literatura na ten temat; przy tworzeniu powy¿szej klasyfikacji procesów pos³u¿ono siê nastêpuj¹cymi publikacjami: A. Ágh, 1999; E. Cziomer, 2000; B. Kostrubiec, J. £obo-da, 1997; T. Michalski, 2006c; T. Palmowski, 2000; Z. Radics, 2006; E. Standtmüller, 1998;

J. Wendt, 2004; J. Wojnicki, 2003; J. Wróbel, 2005.

1) Rozpad instytucji o charakterze miêdzynarodowym, które by³y jednymi z narzêdzi kontroli by³ego Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) nad by³ymi krajami satelickimi. Chodzi tu o likwidacjê Uk³adu War-szawskiego oraz Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (oba w 1991 r.).

Za próbê ratowania dawnej mocarstwowej pozycji Rosji w regionie mo¿na uznaæ powo³anie przez ni¹ do ¿ycia dwóch nowych organizacji o charakte-rze miêdzynarodowym. Pierwsz¹ z nich jest powsta³a w 1991 r. Wspólnota Niepodleg³ych Pañstw (WNP), do której nale¿¹ kraje by³ego ZSRR poza Estoni¹, Litw¹, £otw¹ oraz Gruzj¹². Jej celami s¹: prowadzenie wspólnej po-lityki zagranicznej, rozwijanie wspó³pracy gospodarczej, rozbudowa wspól-nego systemu komunikacyjwspól-nego oraz ochrona œrodowiska, prowadzenie wspólnej polityki migracyjnej i zwalczenie przestêpczoœci. Drug¹ jest Pañ-stwo Zwi¹zkowe Bia³orusi i Rosji, potocznie okreœlane jako Zwi¹zek Bia³orusi i Rosji (ZBiR). W obecnej postaci powsta³o ono w 2000 r. w opar-ciu o wczeœniejsze umowy (najstarsza pochodzi z 1996 r.). Jest to pseudofe-deracja obu krajów, która w za³o¿eniu mia³a doprowadziæ w przysz³oœci do pe³nej integracji ekonomicznej (w tym walutowej) obu pañstw.

2) Wstêpowanie ju¿ suwerennych pañstw do Paktu Pó³nocnoatlantyckiego (NATO) oraz Unii Europejskiej (UE)³. Przystêpowanie do NATO odbywa³o siê w trzech etapach: w 1990 r., w wyniku zjednoczenia Niemiec, teryto-rium by³ej Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) sta³o siê czêœci¹ NATO; nastêpnie w 1999 r. przyjêto Czechy, Polskê i Wêgry, by piêæ lat póŸ-niej zrobiæ to samo z Bu³gari¹, Litw¹, £otw¹, Estoni¹, S³owacj¹, S³oweni¹ i Rumuni¹. Rozszerzenie UE na wschód równie¿ odby³o siê trójetapowo:

w 1990 r. objê³o by³e NRD; w 2004 r. Czechy, Estoniê, Litwê, £otwê, Pol-skê, S³owacjê, S³oweniê i Wêgry oraz nie bêd¹ce w przesz³oœci krajami komunistycznymi: Maltê i Cypr (a faktycznie tylko jego greck¹ czêœæ);

w 2007 r. przyjêto Bu³gariê i Rumuniê.

Do procesów o charakterze przede wszystkim regionalnym nale¿¹:

1) Rozpad wszystkich pañstw zwi¹zkowych: ZSRR, Czechos³owacji oraz Ju-gos³awii przy jednoczesnym zjednoczeniu Niemiec. Zwi¹zek Socjalistycz-nych Republik Radzieckich przesta³ formalnie istnieæ w 1991 r. Jego rozpad przebiega³ zarówno na drodze zbrojnej (Estonia, Litwa, £otwa), jak i poko-jowej (pozosta³e kraje). W jego efekcie niepodleg³oœæ uzyska³y wszystkie

2 Skomplikowana jest sytuacja Gruzji. W 1993 r. przyst¹pi³a ona do WNP, lecz w 2006 r.

wyst¹pi³a ze struktur wojskowych WNP, a 18 sierpnia 2008 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Gruzji poinformowa³o Sekretariat wykonawczy, ¿e Gruzja wystêpuje ca³kowicie z WNP; przy czym decyzja ta wejdzie w ¿ycie po roku, czyli oficjalnie Gruzja przestanie byæ cz³onkiem WNP z dniem 18 sierpnia 2009 r. (http://www.mfa.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=36&info_id=7526 i nastêpne strony).

3 Prowadzi to do zmian wp³ywów w tej czêœci Europy polegaj¹cych na kurczeniu siê sfery

bezpo-œredniego oddzia³ywania Rosji, czy to politycznego, czy militarnego (por. G.D. Muzlova, 2002;

K. Malak, 2002; J. Wendt, 1999).

republiki zwi¹zkowe, lecz proces ten nie jest jeszcze zakoñczony, o czym

œwiadczy istnienie pseudopañstw, jak Naddniestrze w Mo³dawii, Osetia Po³udniowa i Abchazja w Gruzji, czy walki w Czeczenii na terenie Federacji Rosyjskiej. Rozpad Jugos³awii rozpocz¹³ siê w 1991 r., a formalnie zakoñ-czy³ w 2003 r. W tym czasie wszystkie by³e republiki zwi¹zkowe uzyska³y niepodleg³oœæ, z czego wiêkszoœæ na drodze zbrojnej (wyj¹tek stanowi¹ Ma-cedonia i Czarnogóra). Niestety, proces ten nie uleg³ jeszcze zakoñczeniu, czego dowodem jest powstanie w 2008 r., z by³ego okrêgu autonomicznego w Serbii, niepodleg³ego Kosowa⁴, a tak¿e podzielona teoretycznie na dwa odrêbne organizmy pañstwowe Boœnia i Hercegowina oraz walki w zachod-niej Macedonii (por. A. Mungiu-Pippidi, 2006). Najbardziej spokojny by³ rozpad Czechos³owacji, który dokona³ siê w 1992 r. (por. M. Rusko-vá-Suèanská, 2006).

2) Wzrost nacjonalizmów, które przybieraj¹ ró¿ne formy⁵, przy czym du¿y wp³yw ma tu homogenicznoœæ etniczna pañstw. R. Siemieñska (2001) wy-ró¿nia piêæ grup krajów: (1) o niemal jednorodnym sk³adzie etnicznym:

Polska, Czechy, Wêgry, S³owenia; (2) kraje z du¿ymi mniejszoœciami etnicz-nymi, ¿yj¹cymi tam od wieków: Bu³garia, Rumunia, S³owacja; (3) kraje Rady Ba³tyckiej poddane silnej rusyfikacji po II wojnie œwiatowej; (4) pozo-sta³e europejskie by³e republiki Zwi¹zku Radzieckiego o silnym wp³ywie Rosjan i zorientowanej prorosyjsko ludnoœci rodzimej; (5) pañstwa na tere-nach by³ej Jugos³awii uwik³ane w tocz¹ce siê tam wojny.

3) Powstawanie ugrupowañ integracyjnych o charakterze regionalnym. Jest ich ca³a gama, a do najwa¿niejszych w okresie transformacji nale¿y zaliczyæ:

(1) Grupê Wyszehradzk¹, której najwiêkszym osi¹gniêciem by³o powstanie w 1992 r. Porozumienia Œrodkowoeuropejskiego o Wolnym Handlu; (2) Ini-cjatywa Œrodkowoeuropejska (korzeniami siêgaj¹ca lat siedemdziesi¹tych XX w., pod obecn¹ nazw¹ od 1991 r.), bêd¹ca swoistym forum konsultacji;

(3) Rada Pañstw Morza Ba³tyckiego za³o¿ona w 1992 r. oraz Rada Ba³tycka powsta³a dwa lata wczeœniej; (4) Organizacja Wspó³pracy Gospodarczej – BSEC (równie¿ powsta³a w 1992 r.), oraz (5) GUUAM⁶, które powo³ano do

4 Wed³ug serbskiej nomenklatury Kosowa i Metochii. Aczkolwiek nale¿y mieæ na uwadze, ¿e do tej pory nie ca³a spo³ecznoœæ miêdzynarodowa uzna³a jego niepodleg³oœæ.

5 Analizuj¹c mechanizmy generuj¹ce nacjonalizmy narodowe w Europie Œrodkowo-Wschodniej (g³ównie „stary nacjonalizm” w postaci XIX-wiecznej walki o przyznanie prawa do samookreœlenia zinstytucjonalizowanych, publicznoprawnych form bytu narodowego; zwrot ku fundamentalizmowi narodowemu lub religijnemu jako reakcja na upadek starego systemu wartoœci, zwi¹zanego z ko-munizmem, przy jednoczesnym jeszcze niewykszta³ceniu nowego œwiata znaczeñ i to¿samoœci poli-tycznych; du¿e wymieszanie narodowoœciowe jako efekt przesz³oœci regionu), T. Soko³owski (2001) wyró¿nia nacjonalizmy: (1) wynik³e z panuj¹cych stosunków miêdzy narodami niegdyœ uci-skanymi a narodami panuj¹cymi; (2) bêd¹ce pochodn¹ stosunków miêdzy narodami zasiedzia³ymi a póŸniejszymi osadnikami; (3) takie, u których korzeni tkwi istnienie tzw. pogranicza kulturowe-go; (4) wynik³e z nierównej pozycji narodów we wspólnym pañstwie.

¿ycia w 1997 r. i mog¹ byæ traktowane jako próba przeciwwagi dla Wspól-noty Niepodleg³ych Pañstw zdominowanej przez Rosjê.

Na wymienione powy¿ej procesy nak³adaj¹ siê jeszcze inne, z których naj-wyraŸniejsze s¹ d¹¿enia wynikaj¹ce z rewizjonizmu pañstwowego. Dotykaj¹ one wiêkszoœæ krajów analizowanego regionu (R. Czarkowski, 2001; T. So-ko³owski, 2001), aczkolwiek najgroŸniejszy spoœród nich jest powrót tendencji imperialistycznych w Rosji, tym razem budowanych na gruncie nacjonalizmu (por. A.J. Gregor, 1998; A. Ingram, 2001; H.I. £atkowski, 2001).

Ponadto opisane powy¿ej przemiany zewnêtrzne oraz czêœæ spoœród tych o charakterze wewnêtrznym spowodowa³y zmianê znaczenia granic. Ka¿da gra-nica polityczna w wiêkszym b¹dŸ mniejszym stopniu pe³ni rolê bariery, ograni-czaj¹c tym samym swobodne przemieszczanie towarów, us³ug i ludzi (por. W. Maik, J. Parysek, 1978). Zmiany te spowodowa³y silne zró¿nicowanie roli, dotychczas doœæ zunifikowanej, granic (por. J. Kitowski, 2003; T. Michal-ski, 2008). Chodzi tu przede wszystkim o wzrost mobilnoœci spo³eczeñstw i zwi¹zane z tym skutki demograficzne i zdrowotne (por. T. Michalski, 2000, 2003c, 2003d) oraz zwiêkszenie wymiany handlowej i zmiany w kierunkach przewozów (por. T. Komornicki, 2003; J. Wendt, 1999, 2001a).

Wiêkszoœæ pañstw regionu jest przedmiotem emigracji o charakterze eko-nomicznym. Osoby wyje¿d¿aj¹ce kieruj¹ siê g³ównie do bogatych pañstw Euro-py Zachodniej, rzadziej USA, Kanady, aczkolwiek w przypadku najbiedniejszych pañstw regionu daje siê zauwa¿yæ emigracjê zarobkow¹ tak¿e do s¹siednich

œredniozamo¿nych krajów. Na ten proces nak³adaj¹ siê czynniki o charakterze regionalnym. I tak w pierwszej po³owie lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku wystêpowa³a nasilona emigracja ludnoœci rosyjskojêzycznej z Republik Ba³tyc-kich (por. A. Gubrynowicz, 2005; P. de Rauglaudre, 1999), co mo¿na uznaæ za przyk³ad wyjazdów dawnych kolonizatorów z by³ych kolonii. Wojna w Boœni i Hercegowinie spowodowa³a ucieczkê jej obywateli do s¹siednich pañstw, zw³aszcza Chorwacji i Serbii. Z racji istnienia bardzo du¿ej mniejszoœci poza granicami Wêgier kraj ten odznacza siê dodatnim saldem migracji (por.

I.D. Molnár, 2006). Ponadto przed wejœciem do UE przysz³e kraje cz³onkowskie zaczê³y zaostrzaæ swoj¹ politykê imigracyjn¹⁷.

Ujêcie mezoregionalne dotyczy znaczenia nowej roli granic dla regionów przygranicznych. W tym zakresie, pomimo deklarowanej chêci wspó³pracy po-przez tworzenie chocia¿by euroregionów, widaæ wyraŸne ró¿nice na granicach pañstw, które mia³y wejœæ do UE w 2003 i 2007 r.⁸, a pozosta³ymi. Przy czym

6 Nazwa pochodzi od pierwszych liter pañstw cz³onkowskich: Gruzja, Ukraina, Uzbekistan, Azer-bejd¿an i Mo³dawia.

7 Dla przyk³adu w 1998 roku na 506 osób aplikuj¹cych o status uchodŸcy w S³owacji pozytywn¹ odpowiedŸ otrzyma³o 49 (9,7%), podczas gdy w 2003 roku na 7568 by³o to zaledwie 7 osób, czyli 0,1% (P. Vermeersch, 2005).

8 Por. S. Ciok, 2003, 2004; A. Faur, 2006; T. Kaczmarek, T. Stryjakiewicz, 2000; B. Stojkom, K. Stojkom-Sutilovic, 2000; T. Stryjakiewicz, 1998; I. Zainea, 2006.

szczególnie jest to wyraŸne w przypadku granic z krajami Wspólnoty Niepod-leg³ych Pañstw⁹.