a) upadek systemu kadencyjnego i ustanowienie dożywotnich miejsc w ra-dzie i ławie
Ustanowiony przez Fryderyka III książęcy nadzór nad wyborami do rady miał jeszcze jeden uboczny skutek. Oznaczał w praktyce odizolowanie od sie-bie obu kolegiów i ostateczny upadek istniejącego od XIV w. systemu rota-cji i swobodnego przechodzenia z ławy do rady i z powrotem. Pozostała tyl-ko droga w jedną stronę, możliwość awansu z ławy do rady. Analiza spisów wskazuje, że stało się to ostatecznie faktem w latach 60. XVI w. Od tego czasu widzimy tylko dwa wyjątki od tej zasady: Hans Dorffer, którego jeszcze w la-tach 70. i 80. widzimy raz jako ławnika, a raz jako wójta, oraz Valten Fiebig, który trzydzieści lat spędził w ławie, ale jedną kadencję (1581/1582) był raj-cą, po czym wrócił do ławy.
Właściwie zatem już od roku 1582 mogliśmy zaprzestać podawania składów ławy w tradycyjny, kadencyjny sposób i zacząć podawać okres zasia-dania poszczególnych jej członków w kolegium. O tym, że postanowiliśmy z tym zaczekać do końca XVI w., zadecydowały dwie kwestie. Po pierw- sze spisy rajców i ławników z lat 80. i 90. są bardzo fragmentaryczne, co wy-nika ze słabego zachowania źródeł. Po drugie tam, gdzie te źródła są zacho-wane, widać wyraźnie, że utrzymywano jednak przez pewien czas (właśnie do końca wieku) fikcję corocznego wyboru ławników przez nową radę, na-wet jeśli oznaczało to zatwierdzanie tych samych ludzi z ewentualnym uzupełnieniem składu kolegium w przypadku śmierci lub awansu do rady któregoś z ławników.
Zatem od lat 80. XVI w. funkcja ławnika stała się w praktyce dożywotnią, początkowo z zachowaniem pozorów corocznych wyborów. Podobnie, choć ze sporym opóźnieniem, stało się też z radą. Także i tu wiele tracimy przez bolesną niekompletność źródeł z ostatnich dwóch dekad XVI w., ale nawet te zachowane spisy wskazują, że aż do drugiej dekady XVII w. następowała choćby minimalna rotacja osób w radzie. Widzimy też jednak, że powo-li dążono do ustanowienia nowego porządku – rotacja ta była niewielka, a począwszy od 1602 r. wybory odbywały się już nie co roku, a co drugi rok. W tej ostatniej sprawie główną rolę przypisać trzeba władzy książęcej – naj- lepszy tego przykład mamy w roku 1607, kiedy to znajdujemy w księgach
lakoniczną wzmiankę o wyborach urządzonych przez książęcego starostę, który zadecydował o pozostawieniu wszystkich rajców na swoich dotychcza-sowych miejscach117.
Ostatnimi wyborami rady, podczas których doszło do przynajmniej częściowej rotacji kadr, były – jak się wydaje – te z 1614 r. Następna elekcja z 17 lutego 1616 r. (w obecności komisarzy książęcych, w tym starosty Wolf-ganga von Rothkirch)118 nie przyniosła żadnych zmian w składzie i hierarchii rajców, a w kolejnych dwóch latach wybory wcale się nie odbyły119.
O następnych wyborach znane nam źródła mówią dopiero pod dniem 10 listopada 1622 r., ale – jak się wydaje – około roku 1620 odbyła się jeszcze jedna elekcja, której akt nie znamy – wskazuje na to uważna lektura większo-ści list rajców. Brak tych akt sprawia jednak, że – znając nawet wynik elekcji z roku 1622 – nie potrafimy ich w pełni zinterpretować i określić, którzy raj-cy wówczas awansowali, a którzy pojawili się w radzie po raz pierwszy. Pew-ny jest jedynie awans Caspara Krebsa z trzeciego na drugie miejsce w radzie (stąd obecność siedmiu komisarzy książęcych, w tym starosty Adama Stan-ge) i powołanie na zwolnione w ten sposób trzecie miejsce ławnika Hansa Weigla120.
Źródła nic nie mówią o powodach, dla których burmistrz Caspar Scholtz na początku 1628 r. zrezygnował z urzędu. Być może powodem był wiek i stan zdrowia, choć o jego śmierci czytamy w aktach dopiero w czerwcu na-stępnego roku. W każdym razie 22 stycznia 1628 r. książę Jerzy Rudolf poza procedurą wyborczą mianował burmistrzem drugiego rajcę Caspara Kreb-sa121. Ponieważ już w czerwcu 1625 r. zmarł czwarty rajca J. L. Knobloch, do obsadzenia były dwa miejsca. Wybory odbyły się more usitato 6 wrze-śnia 1628 r. w obecności komisarzy książęcych i zakończyły się zatwierdze-niem C. Krebsa na stanowisku burmistrza, mianowazatwierdze-niem Fabiana Schubarta na drugie miejsce, awansowaniem rajców piątego i szóstego o jedno miejsce w górę i powołaniem podwójciego Abrahama Urbana na zwolnione miejsce
117 A168 166.
118 A137 1:17 feb. 1616.
119 A137 5:1617 (Anno 1617 ist die Rathskhür nicht gehalten worden), 9:1618 (hoc Anno ist die Rathskuehr nichts gehalten worden).
120 A137 17:10 nov. 1622. 121 A137 30:22 ian. 1628.
szóste. Obaj nowi rajcy (Schubart i Urban) udali się do Prochowic, aby oso-biście złożyć księciu przysięgę wierności122.
Niebawem pojawiła się potrzeba kolejnych wyborów. W lutym 1630 r. zmarł wójt Hans Weigel, a w marcu następnego roku piąty rajca Johann Wit-tich. Tymczasem już 4 marca 1630 r. książę Jerzy Rudolf powierzył urząd wójta na rok (w praktyce na ponad dwa lata) w zarząd czwartemu rajcy Ca-sparowi Thilo123. W dniu 19 lipca 1632 r. książę zgodził się na wybory i wy-znaczył swoich komisarzy, samej elekcji dokonano zaś 29 i 30 lipca. Caspar Thilo zatwierdzony został na urzędzie wójta, na zwolnione przez niego czwar-te miejsce mianowano syndyka Michaela Hene, na piączwar-te miejsce awansował szósty rajca A. Urban, szóstym rajcą został ławnik Daniel Hertwig124.
Śmierć wójta C. Thilo w październiku 1633 r. (w trakcie zarazy) wy-musiła kolejne wybory. Doszło do nich 15 sierpnia roku następnego, tak-że w obecności komisarzy książęcych, i oznaczały one awans o jedno miejsce w hierarchii dla trzech ostatnich rajców. Na zwolnione w ten sposób ostatnie miejsce mianowano ławnika Israela Pauli125.
Potrzeba kolejnych wyborów pojawiła się pod koniec 1635 r. – w kwiet-niu zmarł czwarty rajca A. Urban, w lipcu drugi rajca F. Schubert126, w do-datku wójt M. Hene już od roku był jednocześnie pisarzem miejskim i było raczej oczywiste, że nie może długo łączyć obu funkcji. Wybory przy udzia-le książęcych komisarzy odbyły się 6 listopada i miały dość zaskakujący efekt. Przede wszystkim z urzędu burmistrza zrezygnował Caspar Krebs von Rom-nitz i zajął na powrót wakujące drugie miejsce (zmarł niedługo później, w po-czątkach 1636 r.). To jedyny znany przykład takiej dobrowolnej degradacji. Pierwszym rangą rajcą był w tej sytuacji zajmujący piąte miejsce Daniel Her-twig i to on objął, na następne 19 lat, zwolniony w ten sposób urząd burmi-strza. Szósty rajca I. Pauli najwyraźniej nie czuł się na siłach, aby obejmować wyższe urzędy, stąd trzecie, czwarte i piąte miejsce obsadzono nowymi ludźmi (Andreas Früauff, Leonard Baudis, Caspar Heinrich), którzy tydzień później (13 listopada) na ręce komisarzy złożyli księciu przysięgę wierności127.
122 A137 31:6 sep. 1628 / A 170 152:6 sep. 1628. 123 A137 37:4 mar. 1630.
124 A137 41:19 iul. 1632 / A170 165:30 iul. 1632 / C8 5:29 iul. 1632. 125 A137 51:15 aug. 1634 / C8 14:15 aug. 1634.
126 A170 232:16 iul. 1635.
Minęły niewiele ponad dwa lata, a znowu śmierć zabrała połowę składu rady: w styczniu 1635 r. zmarł drugi rajca (były burmistrz) C. Krebs, w mar-cu 1637 r. I. Pauli (szósty), a w listopadzie L. Baudis (czwarty). Wybory odbyły się 26 stycznia 1638 r. i oznaczały awans dla dwóch rajców – trzeci raj- ca (wójt) A. Früauff otrzymał miejsce drugie, rajca piąty C. Heinrich został wójtem. Miejsca czwarte, piąte i szóste zostały tym razem obsadzone przez ławników (Heinrich Bachman, Tobias Günther, Balthasar Schaff)128.
Dnia 23 kwietnia 1640 r. urządzono wybory, ponieważ od września po-przedniego roku, kiedy to zmarł B. Schaff, wakowało szóste miejsce w radzie. Powołano na ten urząd Martina Leuschnera129.
Po kilkunastu latach przerwy kolejne wybory odbyły się dopiero 29 stycz-nia 1654 roku. Na obsadzenie od dawna czekały dwa miejsca w radzie – dru-gie (A. Früauff zmarł w 1644 r.) i czwarte (H. Bachman zmarł w 1649 r.130) – ale obsadzono tylko to ostatnie, zapewne ze względu na nieobecność księcia lub jego przedstawicieli. W wyniku elekcji T. Günther awansował w radzie z piątego na czwarte miejsce, a na zwolnione przez niego miejsce piąte mia- nowano Tobiasa Francke131.
W dniu 31 grudnia 1654 r. zmarł nagle burmistrz Daniel Hartwig132, być może po raz pierwszy w historii pozostawiając miasto i radę w sytuacji braku i burmistrza (konsula), i prokonsula. Być może, ponieważ wydaje się, że pod koniec 1654 r. odbyły się jeszcze jedne wybory, podczas których pro-konsulem został dotychczasowy wójt C. Heinrich, a wójtem Georg Wittich – nie mamy na to wprawdzie dowodów źródłowych, ale zdaje się na to wska-zywać analiza wykazów drugich i trzecich rajców. Na pewno doszło natomiast do wyborów 12 kwietnia 1655 r. i uczestniczył w nich książę Ludwik IV – re-lacja z wyborów mówi wręcz, że to książę osobiście „wybierał rajców”. Bur-mistrzem został dopiero co wspomniany C. Heinrich, prokonsulem G. Wit-tich, czwartym rajcą – dotychczasowy piąty: T. Francke, wszyscy z awansu wewnątrz rady. Trzecim rajcą (wójtem) mianowany został Georg Schultes. Nie została natomiast rozstrzygnięta wówczas obsada piątego miejsca
w ra-128 A137 68:26 ian. 1638 / A170 331:26 ian. 1638 / C8 16–25:26 ian. 1638. 129 C8 26:23 apr. 1640.
130 C21:29 nov. 1649 (rada do księcia, Henryk Bachman weinherr zmarł unter der mittags predigt, mając 75 lat).
131 A137 68:29 ian. 1654 / A171 187:29 ian. 1654. 132 A171 300:31 dec. 1654.
dzie, które zostało przez księcia powierzone całej radzie w zarząd133. Problem został najwyraźniej szybko rozwiązany i 31 maja tego samego 1655 r., przy okazji instalacji nowych rajców okazało się, że piątym rajcą został M. Leusch-ner, dotychczasowy szósty, a na zwolnione w ten sposób szóste miejsce mia-nowano Gottfrieda Grossa134.
Dnia 18 marca 1661 r. rajcy zebrali się, aby uzupełnić skład swojego ko-legium po śmierci prokonsula G. Witticha (zmarł 24 lutego 1661 r.). Na wa-kujący urząd awansowano dotychczasowego wójta G. Schultesa, a wójtem z kolei mianowano ławnika Johanna Roseneckera. Czwarty rajca T. Francke ze względu na swoje zaangażowanie w sprawy wojskowe (był dowódcą straży) poprosił o zatwierdzenie na urzędzie rajcowskim i zatwierdzenie takie otrzy-mał135.
Nieco ponad miesiąc później (27 kwietnia 1661 r.) rada uzupełniła skład ławy z uwagi na fakt, że wakowało miejsce po awansowanym do rady J. Ro-seneckerze. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie jeden szczegół. Do tej pory bardzo problematyczną była kwestia istnienia w nowożytnej ła-wie systemu stałych miejsc, hierarchii i awansów analogicznego do tego funk-cjonującego w radzie. Z tych w sumie nielicznych (na tle całości) źródeł, gdy ława występuje in gremio, zdaje się wynikać, że hierarchia ławników (poza mistrzem) była pochodną stażu w kolegium. Protokół z 1661 r. jest jedynym źródłem, które wydaje się przeczyć takiemu obrazowi – rada uzupełniając skład ławy, przekazała Augustinowi Frühauffowi (ławnikowi od 1650 r.) dru-gie miejsce w kolegium, a nowo powołany Johann Friedrich Scharfe otrzymał miejsce piąte, zatem nie ostatnie (ławników było wszak siedmiu)136. Trudno orzec, czy jest to unikalny ślad utrwalonej praktyki, czy może próba wpro-wadzenia nowej. Warto jednak podkreślić, że zachowane dość licznie w ak-tach radzieckich wcześniejsze i późniejsze wpisy dotyczące uzupełnienia skła-du ławy o żadnych stałych miejscach w tym kolegium nie wspominają.
W maju 1666 r. zmarł piąty rajca Martin Leuschner. Do wyborów jego następcy przystąpiono dopiero po roku – daty elekcji wprawdzie nie znamy, ale 30 kwietnia 1667 r. rada zwróciła się do księcia o zatwierdzenie na
wa-133 A171 192:12 apr. 1655. 134 A171 192:31 mai. 1655. 135 A173 86:18 mar. 1661. 136 A265 5:27 apr. 1661.
kującym stanowisku dotychczasowego rajcy szóstego G. Grossa137. Do za-twierdzenia zapewne doszło, potwierdzają to znane nam źródła, choć trudno zrozumieć, dlaczego 16 lipca tego samego roku dokonano reasumpcji wybo-rów138 (być może chodziło jedynie o braki proceduralne). W tym samym cza-sie – choć o tym rajcy do księcia nie pisali – na zwolnione przez G. Grossa ostatnie miejsce w radzie powołany został Georg Thebesius.
Nie wiemy, niestety, dlaczego musiały upłynąć aż trzy lata od śmierci burmistrza Caspara Heinricha (zmarł w 1669 r.), aby mogło dojść do mia- nowania jego następcy – czasy były wszak stosunkowo spokojne, a władza książęca stabilna. Wybory odbyły się dopiero 27 lipca 1672 r. i do obsadze-nia były aż trzy miejsca w radzie, ponieważ dwóch rajców postanowiło złożyć rezygnację. Wójt Johann Rosenecker uczynił to zapewne z uwagi na wiek i stan zdrowia (zmarł przed końcem roku), a Georg Thebesius nie chciał naj-widoczniej łączyć w jednym ręku trzech urzędów – był wówczas jednocześnie szóstym rajcą, syndykiem i pisarzem miejskim. W tej sytuacji burmistrzem został dotychczasowy czwarty rajca T. Francke (wkrótce potemzostanie nobi-litowany jako von Franck und Franckenburg), wójtem – piąty rajca G. Gross, a na wakujące trzy ostatnie miejsca powołano kolejno Adama Gregora Bern-hardi, Michaela Grimma (dotąd mistrza ławniczego) i Theophila Milicha (ławnika)139.
W grudniu 1672 r. zmarł wójt Gottfried Gross. Sprawą następstwa po nim zajęto się dopiero po pół roku i podczas wyborów 21 czerwca 1673 r. na wakujące miejsce awansował czwarty rajca A. G. Bernhardi, na miejsce czwarte – piąty rajca Michael Grimm, a na miejsce piąte powołano Samu- ela Alberti z Brzegu. Rajca szósty T. Milich odmówił propozycji awansu i do śmierci pozostał na swoim miejscu w radzie140.
Ostatnie wybory w czasach piastowskich odbyły się w 7 października 1675 r. w obecności księcia Jerzego Wilhelma. Ponieważ zmarł wójt A. G. Bern- hardi, na wakujące miejsce awansował czwarty rajca M. Grimm, a na jego z kolei miejsce mianowano Heinricha Hübnera, dotąd prokonsula w Choj-nowie141.
137 A198 s.p. 30 apr. 1667. 138 A173 342 16 iul. 1667. 139 C8 30–32:27 iul. 1672.
140 A4 533:1673 / A173 588:21 iun. 1673 / C8 33–35:21 iun. 1673. 141 A211 s.p. 1675 / C8 36:7 oct. 1675.
O ile nie mamy wątpliwości, że pod koniec XVI (ława) i na począt-ku XVII w. (rada) oba kolegia ostatecznie odeszły od corocznych wybo-rów, o tyle odpowiedź na pytanie o prawne podstawy tej fundamentalnej wszak zmiany jest bardzo problematyczna. Georg Thebesius zapisał w swo-jej kronice, że wcześniej, zgodnie z przywilejem księcia Wacława z 1353 r., rada zmieniała się co roku, ale z racji niedogodności tej praktyki (tu od-syła autor do rozdziału o wydarzeniach z połowy XV w.) elekcję zastąpio-no prezentacją. Co prawda powołuje się autor na wydane w 1676 r. ce-sarskie zatwierdzenie przywilejów miejskich, ale żaden z tych przywilejów (prócz tego z 1353 r.) nic w interesującej nas sprawie nie mówi142. Wyda-je się, że bardziej szczera w tym zakresie była sama rada. Upominając się w 1690 r. u władz cesarskich o ius eligendi vel potius praesentandi senatores rajcy przywołali wprawdzie przywilej księcia Wacława i jego potwierdze-nia wydane przez kolejnych władców, cytowali też przywilej księcia Fryde-ryka III z 1548 r. (choć akurat on nie był dla rady korzystny), by na koń-cu przyznać, że prezentacja jako metoda uzupełniania składu rady zaistniała w mieście de facto, ale nigdy de iure143.
b) ławnicy w składzie rady w latach 1643–1656
Na kolejną specyfikę ustrojową Legnicy natrafiamy w księgach miejskich z lat 1643–1656. Konieczność uzyskania zgody władcy na każdą nomina-cję w radzie, w warunkach wojennych i wobec trwałej nieobecności księ-cia Jerzego Rudolfa oznaczała w praktyce brak możliwości uzupełnienia składu kolegium, co paraliżowało jego prace. W tej sytuacji ex speciali
commissione do składu rady dobierani byli doraźnie inni urzędnicy,
głów-nie ławnicy, którzy procedowali na równych prawach z rajcami mianowa-nymi:
144
142 G. Thebesius, op.cit., s. 30 (Cap. IV 18). 143 C8 80–84.
144 A241 54:30 apr. 1643, 115:27 oct. 1543 / A243 40:15 mar. 1645, 273:26 mar. 1646, 276:7 apr. 1646 / A245 38:24 apr. 1647 do 223:12 sep. 1648 / A246 17:31 mai. 1649, 142:12 feb. 1650, 254:16 sep. 1650 / A251 5:27 ian. 1652, 18:1 mar. 1652 / A254 56: 23 iul. 1654 / A258 2:7 ian. 1656.
Caspar Hallgans mistrz ławniczy 1643, 1645–1650, 1652, 1654, 1656144
Georg Wittich ławnik 1645–1648145
Christian Assmann ? 1645146
Georg Weis ? 1647–1648147
Andreas Heinze ławnik 1648, 1654, 1656148
Benjamin Herttwig ławnik 1650, 1654149
Augustin Fruaff ławnik 1654, 1656150
145146147148149150
c) Litterati i Honorati. Czwarty ordynek?
Począwszy od 1672 r. (zatem pod sam koniec czasów piastowskich) w podob-nym kontekście praww podob-nym co Zwölfer (podpisywanie rachunków miejskich oraz zatwierdzanie nowych urzędników i duchownych) pojawia się nowa, dość tajemnicza grupa (a z czasem dwie grupy) przedstawicielska – Litterati i Honorati. O ile Zwölfer wydają się w większości przedstawicielami cechów, o tyle wśród Wykształconych znajdujemy doktorów nauk (głównie medyków) i dyplomowanych adwokatów. Występowali zazwyczaj parami, niekiedy po-jedynczo, rzadziej w większych grupach. Także w tym przypadku nie wiemy nic o prawnym umocowaniu tej grupy, sposobie jej wyłaniania lub mianowa-nia i długości kadencji. Niezwykłe jest jednak ich umiejscowienie w hierar-chii (precedencji) władz miejskich. Litterati wpisywani byli do ksiąg (lub sami się wpisywali przy zatwierdzaniu rachunków) zaraz po rajcach i ewentualnie syndyku a przed ławnikami, usuwając tym samym tych ostatnich, po ponad trzech wiekach od przywileju księcia Wacława I, z drugiego miejsca w hierar-chii. Nie miało to jednak większego wpływu na możliwości awansu w struk-turach władzy. Spośród znanych nam Litterati żaden nie awansował do rady, ławnikami zostało tylko dwóch.
145 A243 112:18 sep. 1645 do 285:27 sep. 1646 / A245 25:23 mar. 1647 do 292:11 nov. 1648.
146 A243 81:11 iul. 1645.
147 A245 43:8 mai. 1647, 121:2 ian. 1648.
148 A245 293:12 nov. 1648 / A254 56: 23 iul. 1654 / A258 2:7 ian. 1656. 149 A246 254:16 sep. 1650 / A254 56: 23 iul. 1654.
d) kwestia konfesyjna po 1675 r. a skład rady i ławy
Śmierć ostatniego piastowskiego księcia Jerzego Wilhelma jesienią 1675 r. i w konsekwencji przejście księstwa legnickiego pod bezpośrednie panowa-nie habsburskie oznaczało poddapanowa-nie wszystkich, luterańskich dotąd, miesz-kańców i instytucji księstwa szeroko zakrojonej akcji rekatolizacyjnej. Nowy władca uszanował wprawdzie integralność zastanej rady, w czym niewątpli-wie pomogła utrwalona w mieście zasada dożywotniego sprawowania urzę-dów, a 23 lipca 1676 r. zatwierdził nawet 55 przywilejów miejskich (wśród nich ten księcia Wacława z 1353 r.)151, ale obie strony niewątpliwie nie mia-ły większych złudzeń co do tego, że jest to jedynie odsunięcie nieuchronne-go konfliktu w czasie.
Pierwsza okazja do testowania skłonności do ustępstw po obu stronach pojawiła się realnie dopiero po pięciu latach – 9 marca 1680 r. zmarł pro-konsul Georg Schultes, w podobnym czasie dymisję ze względu na wiek zło-żył wójt Michael Grimme. Już 13 marca rada miejska pisała do cesarza i po-wołując się na przywileje zaproponowała na stanowisko prokonsula Andreasa Franza di Conti (katolika i dotychczasowego zarządcę szkolnej Fundacji św. Jana), na wójta Samuela Alberti (luteranina, dotąd edyla), a na opróżnione w ten sposób stanowisko edyla – ławnika Daniela Eberharda Hertwiga (lu-teranina i syna nieżyjącego już burmistrza)152. Był to – jak się wydaje – roz-sądny kompromis, być może zresztą przed formalnym złożeniem propozycji już wynegocjowany, został zatem zaakceptowany przez cesarza i 29 lipca te-goż roku starosta księstwa legnickiego hrabia Christoff Wenzel von Nostitz instalował nowych rajców153. Był to jednocześnie ostatni przypadek miano-wania do rady luteranina.
Władze cesarskie kontynuowały odtąd politykę powolnego zmieniania konfesyjnego oblicza rady. Gdy w grudniu 1686 r. zmarł burmistrz Tobias Francke, rada wybrała jego następcą prokonsula A. F. di Conti, a na jego miejsce edyla D. E. Hertwiga i w podobny sposób starała się o zatwierdze-nie tej decyzji154. Tym razem jednak władze cesarskie nie zaakceptowały
wy-151 C8 85–86; G. Thebesius, op.cit., s. 30; A. H. Kraffert, op.cit., t. III, s. 14–15. 152 A203 246: 13 mar. 1680 / C12:13 mar. 1680.
153 A4 534:1680 / A175 292:29 iul. 1680 / A297 2:29 iul. 1680 / B436 1322 / C8 48– –60:29 iul. 1680.
niku elekcji – raczej dla zasady niż ze względu na jej wynik – i burmistrzem mianowany został pochodzący z Wrocławia katolik Christian Wolffgeil (in-stalowany 5 stycznia 1688 r. przez starostę ziemskiego barona Schiroffsky’e-go)155, a po jego śmierci w 1693 r. – Caspar Joseph Schwartz, także katolik, który pozostał na stanowisku ponad trzydzieści lat (zmarł w 1725 r.). W po-dobny sposób wykorzystano również śmierć czwartego rajcy Heinricha Hüb-nera w 1690 r. i szóstego, Theophila Milicha, rok później. Dopiero wów-czas – 16 lat po śmierci księcia Jerzego Wilhelma – katolicy zyskali w radzie większość. Na pełną rekatolicyzację wypadło czekać jeszcze dziewięć lat – wspomniani wyżej S. Alberti i D. E. Hertwig (zmarli w lutym i maju 1700 r.) byli ostatnimi luteranami w tym kolegium.
Niepowodzenie wyborów z 1686 r. sprawiło też, że rajcy nie próbowa-li już dokonywać dalszych elekcji. Nie widzimy już w źródłach śladów for-malnych wyborów ani w okresie „przejmowania” rady przez katolików (kie-dy było oczywiste, że władza cesarska i tak narzuci swoich kan(kie-dydatów), ani po roku 1700, kiedy w radzie byli już wyłącznie lojalni wobec władzy nomi-naci cesarscy. Wybory zastąpione zostały przez nominacje cesarskie, zachowa-no natomiast zasadniczo system awansów – przy wakacie zwolnione miejsce otrzymywał zazwyczaj następny w kolejności rajca, jego miejsce jeszcze na-stępny i tak dalej, a nowy człowiek otrzymywał miejsce ostatnie.
Podział religijny w radzie niewątpliwie niósł ze sobą konsekwencje dla jej funkcjonowania, ale ewentualne konflikty są trudno uchwytne w źródłach urzędowych. Na ślad wyraźnej kontrowersji natrafiamy jedynie w roku 1694 – 20 marca tego roku pisała rada miejska do cesarza w sprawie mianowania nowego pisarza miejskiego (poprzedni, C. J. Schwarz, został właśnie burmi-strzem). Burmistrz, prokonsul i dwóch rajców katolickich prezentowało cesa-rzowi na to stanowisko Johanna Franza Stenzla, adwokata przy miejscowym Urzędzie Królewskim (zapewne katolika), z kolei dwóch rajców luterańskich zaproponowało mistrza ławniczego Andreasa Mordebiera (luteranina)156. Ostatecznie jednak żaden z zaproponowanych nie uzyskał nominacji, a wła-dze cesarskie narzuciły własnego kandydata w osobie G. F. Baumana.
Cesarska polityka twardej rekatolicyzacji dotyczyła jednak tylko rady. Mianowana przez radę ława pozostała w dużej części, być może
na-155 A4 538:5 ian. 1688.
wet w większości, konfesyjnie luterańska – przy okazji uzupełniania jej składu o nowych ławników sprawa ich wyznania nie była w ogóle (przynaj- mniej oficjalnie) poruszana, a wiemy o niej jedynie z obecności ich nazwisk w kościelnych księgach metrykalnych. Spośród 29 ławników mianowanych po 1675 r. dwudziestu było bez wątpienia luteranami (Assman, Baudis, Cir-le, Dewerdeck, Dove, dwóch Gärtnerów, Grun, Hillebrandt, Hilliger, dwóch Leuschnerów, Milich, Pitiscus, Pusch, Schwebel, Sellge, Thebesius, Thilo, Zornitius), siedmiu katolikami (Kobisch, Miccara, Öhl, czterech Schwar- tzów), dla dwóch (Hildebrandi, Kayser) nie udało się ustalić konfesji. Zwraca uwagę fakt, że pierwszego katolika (J. G. Schwartz) mianowano do ławy do-piero w roku 1698 i było to dziesiąte mianowanie ławnika od roku 1675, ale pierwsze od czasu, gdy w 1691 r. katolicy zdobyli większość w radzie. W tym samym 1698 r. rada mianowała jeszcze mistrzem ławniczym luteranina G. Baudisa, ale już po jego śmierci w roku 1702 stanowisko to otrzymał ka-tolik J. F. Kobisch, który nie miał wcześniej żadnego doświadczenia w ławie,