Pojęcie i rodzaje przemocy
Przemoc w rodzinie (albo inaczej domowa) odnosi się do tych form zachowania,
które są wy konywane z intencją zadania bólu lub obrażeń członkowi rodziny20.
Inaczej: przemoc w rodzinie to słowna lub fizyczna agresja względem partnera lub członka rodziny. Inne określenie zwraca uwagę na wykorzystywanie przewagi nad
słabszym członkiem rodziny21. Przemoc w rodzinie to zamierzone,
wykorzystu-jące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny, naruszawykorzystu-jące prawa i dobra osobiste, powodujące, cierpienia i szkody. W tej relacji jedna ze stron ma przewa-gę nad drugą22.
Ogólnie przyjmuje się, że przemoc w rodzinie to działanie:
• zamierzone świadome, skierowane przeciw innym członkom rodziny, • naruszające prawa i dobra osobiste osób doświadczających przemocy, • w którym sprawca jest silniejszy, a osoba doświadczająca przemocy słabsza, • powoduje ból i cierpienie.
Formy, jakie może przybierać przemoc: • przemoc fizyczna,
• przemoc seksualna, • przemoc psychiczna, • przemoc ekonomiczna,
Zapisy kodeksu karnego, kodeksu rodzinnego czy kodeksu wykroczeń przewi-dują wysokie kary z tytułu różnych form stosowania przemocy w rodzinie. Pro-blem polega na skuteczności stosowania prawa: w jakim stopniu jest dolegliwe dla sprawców i zabezpiecza ich ofiary.
19 T.M. Domżał, Ból i zespoły bólowe wieku podeszłego, „Terapia” 2006, nr 11, s. 27.
20 B. Krahe, Agresja, Gdańsk 2006, s. 141.
21 R.J. Crisp, R.N. Turner, Psychologia społeczna, Warszawa 2009, s. 246.
22 Zespół interdyscyplinarny do rozwiązywania przemocy w rodzinie, Przemoc w rodzinie, http://www.wsparcie.sosnowiec.pl, 17.10.2013.
111
Problemy bólu we współczesnej rodzinie Przemoc wobec członków rodziny
Ciepło rodzinne osiąga niekiedy temperaturę ognia piekielnego23. Stwierdzenie to
dość jed noznacznie mówi o sile niszczącej to, co jest najbardziej oczekiwane przez członków rodziny: bezpieczeństwo, zrozumienie i pomoc.
Przemoc w rodzinie (albo inaczej domowa) odnosi się do tych form zachowa-nia, które wykonywane są z intencją zadania bólu lub obrażeń członkowi rodziny24. Rzadko takie zdarzenia są jednostkowymi działaniami. Na ogół powtarzają się one przez długi czas. Po pewnym okresie dotknięci przemocą sami próbują podobnych zachowań w stosunku do innych osób ze swego otoczenia. Przeradza się to nieraz w międzypokoleniowy cykl przemocy, który może długo trwać.
Krzywdzone dzieci rzadko mówią osobom postronnym o swoich przejściach, często z obawy, żeby po czyjejś interwencji nie było jeszcze gorzej. Bite kobiety wstydzą się mówić o swoich przejściach, aby ktoś nie pomyślał, że to zła rodzina. Krzywdzone osoby starsze mogą się obawiać umieszczenia ich w przytułku, jeżeli będą opowiadać o swoich trudnych przeżyciach i bólu.
W większości rodzin akceptowanym środkiem dyscypliny są kary cielesne, zazwy-czaj klaps. Tutaj łatwo przekroczyć granice zawstydzenia czy bólu. W wyniku przemo-cy fizycznej możemy zauważyć siniaki, ślady uderzeń, skaleczeń w różnych częściach ciała. Powszechnie stwierdzonymi skutkami krzywdzenia fizycznego w dzieciństwie jest niskie poczucie własnej wartości, lęk, nieufność wobec innych osób.
Przemoc seksualna jest nadużyciem przewagi fizycznej lub emocjonalnej wo-bec dziecka w celach seksualnych, co ma zapewnić uzyskanie przyjemności seksu-alnej przez osoby dorosłe i starsze. Obejmuje kazirodztwo, gwałt, uwiedzenie, wy-korzystanie dzieci do celów pornografii lub prostytucji.
Wykorzystywanie seksualne powoduje okaleczenie psychiczne, obejmujące okres od dzieciństwa poprzez czas dorosłości. Sprawcy tej formy przemocy używa-ją podstępu, siły, przekupstwa, zastraszania.
Przemoc wobec kobiet
W literaturze psychologicznej i socjologicznej używa się zazwyczaj zamiennie róż-nych określeń: nadużycie wobec kobiet (woman abuse), nadużycia w małżeństwie (marital abuse), przemoc w domu (domestic violence). W języku polskim najczę-ściej używa się terminów: kobieta maltretowana, kobieta krzywdzona, kobieta zniewolona itp.
23 R.J. Gelles, Family Violence, Sage Publications, London 1979.
112 Stanisław Szumpich Przemoc wobec kobiet to „przemoc przeciwko kobiecie ze względu na fakt
by-cia kobietą lub przemoc, która dotyka kobiety w szczególnym stopniu”25.
W przedstawionych określeniach przemocy występują pewne wspólne ele-menty:
• przy przemocy wobec osób bliskich agresor wykorzystuje szczególnie swoją przewagę fizyczną,
• słabsza strona traktowana jest przedmiotowo,
• mężczyzna, wykorzystując lęk kobiety, chce osiągnąć swój cel, nie licząc się z po-trzebami i pragnieniami kobiety.
W przypadkach przemocy wobec kobiet podobnie jak w innych przypadkach przemocy w rodzinie wyróżnia się przemoc: fizyczną, psychiczną, ekonomiczną i seksualną. Każda z tych form jest przykra i upokarzająca.
W wyniku przemocy wobec kobiet odczuwają one niejednokrotnie ujemne skutki zdrowotne takie jak: złamania, bolesne potłuczenia, komplikacje w przebie-gu ciąży, depresje i inne zaburzenia psychiczne.
Skutki przemocy mogą występować także w postaci zespołu stresu pourazo-wego. Wśród owych symptomów najbardziej charakterystyczne to: stany nad-miernego pobudzenia emocjonalnego (napady płaczu, paniki, gwałtowne re-akcje na każdy dźwięk), stany zahamowania (bierność, kłopoty z koncentracją i pamięcią, brak inicjatywy). Nagłe, napadowe (niezależne od swej woli) pojawia-nie się wspompojawia-nień związanych z traumatyczną sytuacją. Pojawiają się skłonno-ści autodestrukcyjne (alkoholizm, sięganie po narkotyki, samookaleczanie, my-śli samobójcze). Towarzyszy temu poczucie niskiej własnej wartości i nieufności wobec ludzi26.
Wiele osób znęcających się nad dziećmi, kobietami lub osobami starszymi w ro-dzinie było ofiarami przemocy w dzieciństwie, doświadczając krzywdy poniżenia i braku szacunku ze strony swoich opiekunów. Skutki przemocy w rodzinie prze-noszone są przez nich na następne pokolenie27.
Ponad jedna trzecia kobiet pada ofiarą przemocy fizycznej lub seksualnej, przez co stało się to problemem zdrowotnym niemal na skalę epidemii, jak oce-nia Światowa Organizacja Zdrowia. Omawiany raport oparto głównie na bada-niach z lat 1983–2010. Według ONZ ponad 600 mln kobiet żyje w krajach, w któ-rych przemoc w rodzinie nie jest uważana za przestępstwo. Najwyższy wskaźnik przemocy w rodzinie notuje się w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Azji Połu-dniowo-Wschodniej, gdzie 37% kobiet doświadczyło przemocy ze strony part-nera. W krajach Ameryki Łacińskiej i Południowej wskaźnik ten wynosi 30%,
25 Na podstawie: Making rights a reality. The duty of states to address Violence against women, „A1 Publications” 2004, s. 17.
26 Zob. A. Jaworska, Leksykon resocjalizacji, Kraków 2012.
113
Problemy bólu we współczesnej rodzinie
a w Ameryce Północnej 23%. W Europie i Azji sięga 25%28. W Polsce przemoc
rodzinna w małżeństwie jest zjawiskiem dobrze rozpoznanym, a jej faktyczne
rozmiary są trudne do oszacowania29.
Przemoc wobec osób starszych
Pojęcie starszego człowieka jest pojęciem zmieniającym się w czasie. Wydłużający się okres przeciętnego życia człowieka przy zachowaniu podstawowej sprawności funkcjonowania w życiu codziennym przyczynił się do przesunięcia granicy poję-cia człowieka starszego powyżej 60 lat30. Coraz większy odsetek populacji (np. osób bardzo starych, tj. powyżej 80. roku życia lub długowiecznych, powyżej 90. roku życia) ma szansę przeżyć cały cykl życia, który w przeszłości udawało się dożyć tyl-ko nielicznym jednosttyl-kom31.
Z wiekiem rośnie poczucie bezradności, zależności i strach przed odrzuceniem. Pojawiają się choroby, niesprawność i niedołęstwo. Osoby starsze boją się ujawnia-nia związanych z do znawaniem przemocy ze strony osób bliskich ponieważ: • obwiniają się za doznawaną przemoc,
• mają wyrzuty sumienia i poczucie bycia złym rodzicem, • mają poczucie, że niezręcznie o tym mówić,
• mają nadzieję, że stosowane wobec nich nadużycia są incydentalne i wkrótce się skończą,
• są zawstydzone, zwłaszcza gdy doświadczają przemocy ze strony członka rodzi-ny,
• obawiają się, że jeśli komuś powiedzą, to pogorszy ich sytuację, • boją się zabrania do „domu starców”,
• mają problemy z pamięcią i wysławianiem się.
Osoby starsze, które doznają przemocy w rodzinie, cechuje szereg zachowań wskazujących na występowanie lęku czy obawy przed opiekunem. Okazują agresję, gdy je ktoś dotyka. Wykazują niepokój, gdy ktoś wchodzi do pokoju. Odmawiają przyjęcia opieki medycznej32.
Podobnie jak w przypadku dzieci i kobiet występują tutaj różne formy przemo-cy: fizycznej, psychicznej i emocjonalnej, seksualnej. Dodatkowo dochodzi wyko-rzystanie finansowe i za niedbanie.
28 WHO: poważne skutki zdrowotne wynikające z przemocy wobec kobiet, PAP/Rynek Zdro-wia, 20.06.2013.
29 I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994, s. 20.
30 Szerzej na ten temat: S. Szumpich, op. cit., s. 77 i n.
31 Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych: poradnik dla pracowników pierw-szego kontaktu, red. D. Jaszczak-Kuźmińska, K. Michalska, PARPA, s. 33.
114 Stanisław Szumpich Wykorzystanie finansowe polega na bezprawnym i niewłaściwym używaniu własności i zasobów osoby starszej, która jest skazana „na zaufanie” wobec swo-ich opiekunów.
Zaniedbanie polega na powstrzymaniu się od odpowiedniej opieki, która za-spokajałaby fizyczne, medyczne i psychiczne potrzeby osoby starszej. O ile po-przednie formy krzywdzenia odnosiły się do czynów, o tyle zaniedbanie jest formą opartą na zaniechaniu33.