Przemysłowa produkcja mydeł

Osobny nurt w dziejach wytwarzania środków higienicznych tworzy półprzemysłowa i przemysłowa produkcja mydeł. Jak wynika z dzieł Galena, umiejętność wytwarzania mydła posiadały ludy zamieszkujące południe Europy, tam gdzie łatwo było o oliwę. W VIII w. produkcja mydła twardego została zmonopolizowana przez wytwórnie mieszczące się na północnych wybrzeżach Morza Śródziemnego. Najsłynniejsi byli mydlarze marsylscy, weneccy, genueńscy, a także greccy i tureccy, którzy zakładali manufaktury i sprzedawali swoje towary w całej Europie. Słynna była, istniejąca od IX w., wytwórnia mydła w Savonie (północne Włochy). Dzięki modyfikacji technologii produkcji mydła wprowadzonej w XI w. przez arabskiego alchemika Gebera, sławę uzyskiwały także mydlarnie powstające w Hiszpanii, która dysponowała zarówno oliwą z oliwek, jak też sodą otrzymywaną z popiołu solirodu zielnego (Salicornia europeana). Od 1622 r. mydlarstwo rozwijało się w Anglii, gdzie powstał cech mydlarzy, którzy otrzymali monopol na wyrób mydła. Odpowiednie tłuszcze (masło, sadło i łój) zmydlali poprzez ogrzewanie z odpowiednią ilością ługu sodowego w otwartych kotłach, mieszając ustawicznie zawartość. Importowali natomiast mydło wyrabiane z oliwy z oliwek. Przełomowe znaczenie dla dalszego rozwoju mydlarstwa miało otrzymanie w 1790 r. z soli sody kaustycznej212

.

W Polsce pierwsze mydlarnie o charakterze warsztatów rzemieślniczych powstały w XIV w., a dwieście lat później były ich już setki. Mydło pozostawało jednak nadal towarem sprowadzanym z różnych miast Europy, bo Mikołaj Rej w jednej z fraszek wspomniał o zwyczaju nacierania się w łaźni mydłem barskim213. Do najstarszych śladów zorganizowanego wytwarzania mydeł w I Rzeczypospolitej należy statut poznańskiego bractwa mydlarskiego i potażniczego z 1495 r. Nauka wyrobu mydeł trwała rok. Warunkiem przyjęcia do bractwa było pochodzenie z uczciwych rodziców i wykazanie się umiejętnością wykonania dobrych mydeł z masła, sadła i łoju. Mydła sprzedawano w postaci tabliczek. W XVII w. bractwo przestało istnieć, a kilku pozostałych z niego mydlarzy przyłączyło się do bractwa mydlarskiego we Wschowie²¹⁴. W I Rzeczypospolitej mydlarze występowali do

212 S. Borkowski, Mydlarstwo. Pierwszy w języku polskim podręcznik do wyrobu wszystkich gatunków mydeł sposobem fabrycznym i domowym. Ułożony przystępnie lekcjami, Warszawa 1911, s. 9.

213 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 3, Warszawa 1900-1903, s. 246. 214

J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, T. I, Poznań 1998, s. 273-274.

49 końca XVIII w., np. w 1780 r. kilku z nich wniosło do Komisji Dobrego Porządku, aby pozwoliła im osiedlić się w Poznaniu. 215

.

Wyspecjalizowane manufaktury wytwarzające mydło powstały w Rzeczypospolitej dopiero w końcu XVIII w., a więc do tej pory było ono wytwarzane w aptekach i zamożnych gospodarstwach domowych (dworach szlacheckich) lub importowane²¹⁶. W 1845 r. drugą co do wielkości w Królestwie Polskim fabryką chemiczną była firma Edwarda Wasiutyńskiego, w której wytwarzano m.in. mydła pachnące217. W 1846 r. mydło produkowano także w Wytwórni Świec i Oleiny Epsteina i Levy’ego w Warszawie przy ul. Gęsiej. Była to wybudowana przed 1835 r., nowoczesna fabryka, w której do zmydlania tłuszczów stosowano kotły ogrzewane parą, a do wytłaczania olejów – prasy hydrauliczne. W tym samym czasie istniała w Warszawie jeszcze duża fabryka mydła i świec, należąca do Karola Scholtza, która po kilku latach ze względu na zanieczyszczenie powietrza spowodowane wytapianiem łojów została przeniesiona do Bud Niemieckich (obecny Mokotów). Dzienna produkcja tej fabryki wynosiła m.in. około 250 kg mydła oleinowego wysokiej jakości218

.

W 1857 r. w Królestwie istniało 41 mydlarni oraz zakładów zajmujących się wytopem łoju i produkcją świec, a w 1871 r. już 120, jednak wartość produkcji zmalała z 1.631.000 rubli do 1.543.000 rubli²¹⁹. W 1880 r. zakładów takich było już tylko 107220. Według innych danych, na początku lat 1880. w Królestwie Polskim było około 50 fabryk mydła z ogólną wartością produkcji 3,8 mln rubli221

. Zmniejszenie liczby fabryk dowodzić mogło ich konsolidacji i stabilizacji rynku.

Szczegółowe dzieje polskich fabryk mydła w zaborze rosyjskim można poznać na przykładzie wytwórni założonej w 1852 r. przez przemysłowca-drogistę, Fryderyka Jana Pulsa (1820-1905). Otworzył on w Warszawie, przy ul. Królewskiej 17a fabrykę pachnideł (z czasem w tym miejscu stanął gmach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych). Asortyment

215 Ibidem, s. 274.

216 St. B. Książkiewicz, Karty z historii polskiego przemysłu chemicznego. Przemysł chemiczny na ziemiach polskich w latach 1815-1918, Warszawa 1995, s. 83. - W XIX w. mydło było towarem deficytowym we wschodniej Rosji. Wykorzystał to Piotr Wysocki, przywódca powstania listopadowego zesłany na katorgę syberyjską. Na przełomie lat 1842 i 1843 został z niej zwolniony, ale zmuszony do pozostania na Syberii. Zamieszkał wtedy w Zakrajce koło Akatuji i założył tam wytwórnię, chętnie nabywanego przez zesłańców, mydła. Nazwa mydła - „P. W. Akatuja” - przypominała rozrzuconym po Syberii Polakom, że Wysocki jest z nimi. Mydlarnię założył też na Syberii inny zesłaniec, Konstanty Sawiczewski. Jeszcze w drugiej połowie XIX w. kawałek mydła był na Syberii atrakcyjnym prezentem ślubnym. Za: Antoni Kuczyński, 400 lat polskiej diaspory. Zesłania, martyrologia i sukces cywilizacyjny Polaków. Wrocław 2007, s. 486

217 S. B. Książkiewicz, Karty z historii…, s. 43. 218 „Świat” 1914 nr 48, s. 16-17.

219 S. B. Książkiewicz, Karty z historii…, s. 49. 220

Ibidem, s. 53.

50 wyrobów nowej wytwórni, jak na ówczesne czasy, był szeroki i obejmował mydła, kremy, pudry, wody kolońskie oraz perfumy o wyszukanych i trwałych zapachach. Pod względem jakości nie ustępowały one drogim kosmetykom zagranicznym, a znacznie przewyższały krajowe. „Puls” stał się synonimem wysokiej jakości i solidności rozwijającego się dopiero krajowego przemysłu chemiczno-drogeryjnego. Wzrost popytu spowodował konieczność powiększenia zakładu, który w 1868 r. został przeniesiony na ul. Marszałkowską 19, róg ul. Wilczej, do kamienicy Ignacego Perkowskiego. Wyroby „Pulsa” sprzedawały wszystkie niemal apteki i drogerie w Królestwie Polskim. Z bliżej nie wyjaśnionych przyczyn w 1892 r. Fryderyk Puls sprzedał jednak swoją fabrykę Klementynie z Adolphów Neprosowej (1848-1922), małżonce znanego w Warszawie kolekcjonera dzieł sztuki, Augusta Neprosa (1837-1893), i udzielił zgody na używanie swego nazwiska w nazwie firmy.

W 1902 r. Edward Nepros przekształcił firmę w spółkę akcyjną pod nazwą „Parowa Fabryka Mydeł Toaletowych, Perfum i Wyrobów Kosmetycznych Towarzystwa Akcyjnego Fryderyk Puls”. W skład zarządu, obok prezesa Neprosa, weszli bracia Drège, ewangelicy: Stefan (1860-1927), jako dyrektor zarządzający, wspomniany już Jan Antoni (1859-1917), z wykształcenia chemik, jako zastępca dyrektora, i Stanisław Tadeusz (1864-1918), jako przedstawiciel handlowy firmy na zagranicę; ponadto: Henryk Władysław Nepros (1880-1916), brat Edwarda, i Władysław Roszkowski. Biuro firmy mieściło się na parterze za sklepem przy ul Wierzbowej, a na drugim piętrze obszerne, wielopokojowe mieszkanie zajmował dyrektor Stefan Drège; natomiast Jan Drège, dyrektor techniczny, mieszkał wraz z rodziną na terenie fabryki przy ul. Daniłowiczowskiej. Fabryka dysponowała najnowocześniejszymi urządzeniami służącymi do produkcji, której trzy czwarte szło na eksport do Rosji i innych krajów europejskich, a także pozaeuropejskich.

Wyroby „Pulsa” otrzymywały medale i dyplomy, między innymi na wystawie przyrodniczej w Krakowie w 1894 r. dyplom honorowy, w tym samym roku złoty medal w Antwerpii, w 1900 r. dwa złote medale z wystaw w Paryżu, w 1901 r. w Glasgow, w 1903 r. w Rennes, a także kilka pomniejszych. W 1902 r. „Chemik Polski” donosił, iż jednym z najbardziej innowacyjnych urządzeń w Fabryce Pulsa była maszyna, która aromatyzowała mydła roślinnymi ekstraktami alkoholowymi. W nowatorski sposób wytwarzano też mydło na zimno. Dla nadania niepowtarzalnego zapachu kolejnych wyrobów, technolodzy pod kierownictwem Jana Drège mieszali składniki syntetyczne z naturalnymi, jednak receptury

51 pozostały tajemnicą zakładu222

. To bardzo ważna wzmianka, dowodząca istnienia polskich wytwórni chemicznych syntetyzujących związki zapachowe w końcu XIX w.

Na początku XX w. firma posiadała hurtownię (skład główny) w Warszawie przy Placu Teatralnym 11, a jej filię przy ul. Nowy Świat 41. Oferowała mydła glicerynowe i kwiatowe o zapachu irysa, jaśminu i fiołka. Oferowało także mydła toaletowe o nazwach „Moderne”, „Kosmos”, „Glicerynowe”, „Aux fleus des Lys”, „Starlight”, „Trefle blance des bells Persanes”, „Bijoux”, „Viola Nostra”, „Peau d’Espagne”223

.

W pobliżu jej magazynu głównego, także w centrum Warszawy, usytuowana była inna firma wytwarzająca mydła, Fabryka Parowa Mydeł Toaletowych i Perfum Ryszarda Wildt, która zajmowała posesję przy Placu Teatralnym 18224. Rzekomo niezawodne środki przeciw otyłości w postaci angielskich mydeł do odchudzania oferowało przedsiębiorstwo W. Paszkowskiego. Prawdopodobnie była to hurtownia²²⁵.

W zaborze austriackim ważnym producentem mydeł leczniczych była Lwowska Fabryka Chemiczna „Tlen”, a na mniejszą skalę także apteki mgra Jana Ihnatowicza we Lwowie i „Pod Białym Orłem” w Krakowie, a także wiele innych.226

Hurtownią oferującą mydła i inne środki higieniczne była spółka REIM i S-ka, która swoją siedzibę miała w Krakowie przy Rynku²²⁷.

W zaborze rosyjskim odrębną grupę wytwórców mydła tworzyły fabryki farmaceutyczne, dla których produkcja ta stanowiła jedynie część oferty. Wśród nich wyróżniała się firma „Ludwik Spiess i Syn”, ciesząca się renomą we wszystkich trzech zaborach. Ludwik Spiess otworzył swój pierwszy skład materiałów aptecznych dnia 6 lipca 1844 r. w domu kanoniczek przy Placu Teatralnym w Warszawie. W 1860 r. kupił od Ludwika Hirschmanna i Jana Chryzostoma Kijewskiego ich fabrykę w Tarchominie, a w 1866 r. powołał do życia filię składu materiałów aptecznych przy ul. Marszałkowskiej 140²²⁸. Z reklamy prasowej z 1869 r. można zorientować się, że mydła stanowiły niewielką część asortymentu towarów oferowanego przez tego typu składy, bo znajdowały się w nich: „materiały apteczne, specjalia angielskie i francuskie, artykuły w gospodarstwie i rolnictwie, perfumy, mydła, kadzidła, atramenty, woda kolońska, lawendowa, farba do bielizny, masa do

222 Wiadomości bieżące, „Chemik Polski” 1902 s. 1179. 223

Reklama „Kosmetyka” 1908, nr 10, s. 1. 224 Reklama „Kosmetyka” 1906, nr 3, s. 1. 225 Reklama „Kosmetyka” 1908, nr 3, s. 6.

226 T. Kikta, Przemysł farmaceutyczny…, s. 30-34. 227

Reklama „Kosmetyka” 1906 nr 4, s. 9. 228 T. Kikta, Przemysł farmaceutyczny…, s. 43.

52 podłóg i belgijska do osi, farby olejne i tarte, lakiery i wody mineralne świeżego czerpania”229

.

W końcu XIX w. powstawały w Królestwie Polskim pierwsze spółki akcyjne produkujące środki higieniczno-kosmetyczne, głównie mydła230. Jedną z nich było utworzone w 1896 r. w Warszawie Towarzystwo Akcyjne Produktów Chemicznych PRAGA, inną – Laboratorium Chemiczno-Farmaceutyczne Towarzystwa Akcyjnego „Fr. Karpiński w Warszawie”231

. W 1875 r. powstała pierwsza krajowa fabryka chemiczno-kosmetyczna Jana Ihnatowicza, założona we Lwowie przy ulicy Sykstuskiej 25. Produkty higieniczno-kosmetyczne były prezentowane na różnych wystawach przemysłowych i lekarsko-przyrodniczych. Istniały również firmowe sklepy tejże fabryki we Lwowie, Krakowie, Przemyślu i Stanisławowie232

. Z kolei na początku XX w. Warszawskie Laboratorium Chemicznewytwarzało mydło ogórkowe 233

.

Niewiele wiadomo o przemysłowym wytwarzaniu mydła w zaborze pruskim, ale musiało być intratnym zajęciem, skoro w 1839 r. aptekarz Fryderyk August Pielke sprzedał aptekę w Strzelnie, zamierzając zrezygnować z wykonywania zawodu i założyć mydlarnię234

. W 1846 r. w Wielkim Księstwie Poznańskim istniało 136 wytwórni mydła i świec, ale w kolejnych latach, nie wytrzymując konkurencji przemysłu niemieckiego, wiele z nich zbankrutowało. W 1861 r. było ich 88, w 1875 r. 32235

, w 1875 r. – 28, w 1895 r. – 20, a w 1907 r. tylko 14 (ponadto były 4 firmy określane jako pomocnicze)236

. Nie rozpoznano stanu przemysłu mydlarskiego w zaborze austriackim, z literatury wynika, że dominowały produkcje apteczne i import.

229

Firma L. Gradomski, ul. Długa 59a, Warszawa, „Kurier Warszawski” 1869 nr 59, s. 11. 230

T., Przemysł farmaceutyczny…, s. 12.

231Reklama Laboratorium Chemiczno-Farmaceutycznego Tow. Akc. „Fr. Karpiński w Warszawie”, „Wiadomości Farmaceutyczne” 1913 nr 7 s. 138.

232

Reklama Fabryki kosmetycznej Jana Ihnatowicza, J. Ihnatowicz, Poradnik higieniczno-kosmetyczny, Lwów 1909, s. 192.

233Reklama „Kosmetyka” 1906 nr 4, s. 2.

234 L. Kostrzeński, Materiały do historii aptek wielkopolskich, t. II, Warszawa 1936, s. 198. 235

S. B. Książkiewicz, Karty z historii…,s. 141 236 Ibidem, s.146.

53