Przestrzenne zróżnicowanie wybranych zmian demograficznych

Na większości obszarów wiejskich przygranicza występuje zjawisko defeminizacji. Jest ono szczególnie niekorzystne, jeśli dotyczy również wieku matrymonialnego (20–29 lat). Obszary, na których jest równowaga w tym zakresie, są na przygraniczu nieliczne i występują jedy-nie wyspowo, przede wszystkim w otoczeniu największych miast badanego regionu: Jelejedy-niej Góry, Wałbrzycha i Żagania. Równowaga ta jest efektem dodatniego salda migracji ludności na tych obszarach.

Niezależnie od zjawiska defeminizacji problemem o charakterze ogólnokrajowym jest niska dzietność kobiet. Na rycinach 1 i 2 zaprezentowano przestrzenne zróżnicowanie dziet-ności kobiet na przygraniczu oraz zmian w tym zakresie.

spadek (poniżej 0,0) mały wzrost (0,0 do 1,24) wzrost (1,25 do 2,49) duży wzrost (2,5 i więcej) [% osób w wieku produkcyjnym]

[% of people of working age]

decrease (less than 0,0) small increase (0,0 to 1,24) increase (1,25 to 2,49) large increase (2,5 and more)

Rycina 3. Zmiana stopy bezrobocia rejestrowanego w latach 2008-2011

Figure 3. The change of unemployment rate in 2008-2011 Źródło: obliczenia własne na podstawie BDL GUS Source: authors’ calculationon on the base of Regional Data Bank of Central Statistical Office

poniżej 1,2 1,2 do 1,34 1,35 do 1,49 1,5 i więcej

[urodzenia żywe x 25 / liczba kobiet w wieku 20-44 lat] [live births x 25 / number of women aged 20-44]

less than 1,2 1,2 to 1,34 1,35 to 1,49 1,5 and more

Ryc. 1. Współczynnik dzietności (2011 r.) Fig. 1. The fertility rate (2011 year)

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS Source: authors’ calculation on the base of Regional Data

Bank of Central Statistical Office

[urodzenia żywe × 25 / liczba kobiet w wieku 20–44 lat]

[live births × 25 / number of women aged

20–44] _{poniżej 1,2} less than 1.2 1,2–1,34 1,35–1,49 1,5 i więcej 1.5 and more

54

duży spadek (poniżej -0,5) spadek (-0,5 do -0,24) mały spadek (-0,25 do -0,01) stab. lub wzrost (0,0 i więcej)

[urodzenia żywe x 25 / liczba kobiet w wieku 20-44 lat]

[2011 - 1995]

[live births x 25 / number of women aged 20-44]

large decrease (less than -0,5) decrease (-0,5 to -0,24) small decrease (-0,25 to -0,01) stab. or increase (0,0 and more)

Rycina 2. Zmiana współczynnika dzietności w latach 1995-2011r

Figure 2. Change of fertility rate in 1995-2011

Źródło: obliczenia własne na podstawie BDL GUS Source: authors’ calculationon on the base of Regional Data Bank of Central Statistical Office

poniżej -2,5 -2,5 do -0,1 0,0 do 2,4 2,5 i więcej [na 1000 ludności] [per 1000 people] less than -2,5 -2,5 to -0,1 0,0 to 2,4 2,5 and more

Z rycin wynika, że na przeważającej części przygranicza w latach 1995–2011 nastąpiło zmniejszenie przeciętnej wartości wskaźnika liczby dzieci urodzonych przez kobietę w ciągu całego jej życia o więcej niż 0,5. Jest to poważny problem w kontekście przyszłej dynamiki ludności na badanym obszarze, w szczególności dotyczy to przygranicza z Niemcami. Ob-szary o stosunkowo małym spadku dzietności to środkowa i wschodnia część Sudetów. Za-wdzięczać to należy stosunkowo słabej dostępności komunikacyjnej, utrudniającej kobietom podejmowanie zatrudnienia poza miejscem zamieszkania. Natomiast silny spadek dzietno-ści następował w pobliżu granicy z Niemcami oraz w południowej czędzietno-ści Kotliny Kłodzkiej. W pierwszym przypadku przyczyn należy upatrywać w stosunkowo wysokiej aktywności za-wodowej kobiet, które bardzo często pracują w usługach skierowanych do naszych zachodnich sąsiadów [Łabędzki 2012]. Natomiast w południowej części Kotliny Kłodzkiej część kobiet tradycyjnie od kilku już dekad dojeżdża do pracy w Czechach. Uciążliwości związane z tego typu pracą nie sprzyjają macierzyństwu. Na niekorzystny wpływ migracji wahadłowych na dzietność wskazują „korytarze” wysokiego spadku dzietności wzdłuż ciągów komunikacyj-nych; od granicy z Niemcami w kierunku Żar i Żagania oraz od Zgorzelca w kierunku Luba-nia i Bolesławca. Podobnie dzieje się w przypadku części gmin bezpośrednio przylegających do granicy z Czechami (ryc. 2).

Ryc. 2. Zmiana współczynnika dzietności w latach 1995–2011

Fig. 2. Change of fertility rate in 1995–2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS Source: authors’ calculation on the base of Regional

Data Bank of Central Statistical Office

[urodzenia żywe × 25 / liczba kobiet w wieku 20–44 lat]

[live births × 25 / number of women aged 20–44] [2011–1995]

duży spadek (poniżej -0,5) large decrease (less than -0.5) spadek (od 0,5 do -0,24) decrease (from 0.5 to -0.24) mały spadek (od 0,25 do -0,01) small decrease (from 0.25 to -0.01) stab. lub wzrost (0,0 i więcej) stab. or increase (0.0 and more)

Następstwem defeminizacji i niskiej dzietności kobiet jest zbyt mały udział dzieci w strukturze ludności. Szczególnie udział dzieci w wieku do lat 10 jest na przygraniczu bardzo niski. Najgorsza sytuacja występuje w środkowej części Sudetów (pomimo niezbyt głębokiej defeminizacji) oraz w Kotlinie Kłodzkiej. W latach 1995–2011 na całym przygraniczu nastąpił spadek udziału dzieci, szczególnie głęboki na przygraniczu z Niemcami, gdzie w większości gmin przekroczył 5 punktów procentowych. Można więc mówić o stopniowym wyrównywa-niu się udziału dzieci do lat 10 (na bardzo niskim poziomie) na przygranicznych obszarach wiejskich.

Kolejnym wyznacznikiem procesów społeczno-gospodarczych jest aktywność migra-cyjna. Najwyższą jej wartość stwierdzono na przygraniczu z Niemcami, z wyjątkiem gmin bezpośrednio przylegających do granicy państwowej. W tym przypadku są większe możli-wości podejmowania pracy w pobliżu miejsca zamieszkania, głównie związanej z handlem lub usługami skierowanymi do sąsiadów przyjeżdżających zza zachodniej granicy lub też co-dziennych dojazdów do pracy po drugiej stronie granicy bez konieczności zmiany miejsca pobytu stałego. Stwierdzono, że zaledwie kilka procent aktywności migracyjnej (na pobyt stały) to migracje zagraniczne.

Jednym ze wskaźników pośrednich, silnie związanym z rozwojem regionu, jest sal-do migracji ludności. Sytuacja w tym zakresie na przygraniczu jest bardzo zróżnicowana (ryc. 3).

duży spadek (poniżej -0,5) spadek (-0,5 do -0,24) mały spadek (-0,25 do -0,01) stab. lub wzrost (0,0 i więcej)

[urodzenia żywe x 25 / liczba kobiet w wieku 20-44 lat]

[2011 - 1995]

[live births x 25 / number of women aged 20-44]

large decrease (less than -0,5) decrease (-0,5 to -0,24) small decrease (-0,25 to -0,01) stab. or increase (0,0 and more)

Rycina 2. Zmiana współczynnika dzietności w latach 1995-2011r

Figure 2. Change of fertility rate in 1995-2011

Źródło: obliczenia własne na podstawie BDL GUS Source: authors’ calculationon on the base of Regional Data Bank of Central Statistical Office

poniżej -2,5 -2,5 do -0,1 0,0 do 2,4 2,5 i więcej [na 1000 ludności] [per 1000 people] less than -2,5 -2,5 to -0,1 0,0 to 2,4 2,5 and more

Ryc. 3. Saldo migracji ogółem w 2010 r. (średnia trzyletnia) Fig. 3. Total net migration in 2010 (three-year average)

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS Source: authors’ calculation on the base of Regional Data

Bank of Central Statistical Office

[na 1000 ludności] [per 1000 people] poniżej -2,5 less than -2.5 od -2,5 do -0,1 from -2.5 to -0.1 od 0,0 do 2,4 from 0.0 to 2.4 2,5 i więcej 2.5 and more

Obszary przygranicza na których pod koniec pierwszej dekady XXI w. następował napływ netto ludności, to:

większość gmin w środkowej części Sudetów otaczających dwa największe miasta –

badanego regionu (Jelenią Górę i Wałbrzych),

gminy położone wzdłuż korytarza transportowego Zgorzelec–Bolesławiec, –

większość gmin otaczających miasta Żary i Żagań. –

Z kolei obszary z odpływem netto ludności to:

zdecydowana większość miast przygranicza, –

większość gmin na przygraniczu z Niemcami, –

Sudety Zachodnie i Wschodnie. –

Tak więc większość obszarów wiejskich na przygraniczu wykazuje słabą atrakcyjność migracyjną. Wyjątkiem są niektóre obszary o dobrej dostępności komunikacyjnej oraz oto-czenie dużych i średnich miast; takich jak Jelenia Góra, Żary, Żagań, Bolesławiec i w mniej-szym stopniu Wałbrzych. W przypadku gminy otaczającej Bolesławiec należy jednakże mówić o incydentalnym napływie ludności w latach 1998–2001, wynikającym z zasiedlania miejsco-wości opuszczonych w latach 90. przez jednostki armii rosyjskiej.

Najbardziej korzystna sytuacja ma miejsce na obszarach otaczających Jelenią Górę, gdzie dzięki walorom krajobrazowym i turystycznym zarówno we wsiach, jak i w większości małych miast następował napływ ludności. Z kolei wokół Wałbrzycha, który jest największym miastem badanego regionu, nie zaznacza się wyraźna strefa napływu ludności. Jest to jedyne spośród byłych miast wojewódzkich w południowo-zachodniej części kraju bez wyraźnie za-znaczonych podmiejskich obszarów napływowych, co jest następstwem procesów restruktu-ryzacji gospodarki w tym mieście.

Kolejny istotny aspekt zmian demograficznych zachodzących na przygraniczu to zmia-ny jego atrakcyjności migracyjnej w okresie transformacji. W tym przypadku należy stwier-dzić, że na większości obszarów wiejskich przygranicza nastąpił wzrost salda migracji. To korzystne zjawisko występowało przede wszystkim w południowej części badanego obszaru. Główną tego przyczyną jest nie tyle napływ ludności spoza regionu, ile dalszy wzrost napływu ludności z tutejszych miast na otaczające obszary wiejskie, czemu sprzyja stosunkowo gęsta sieć miast na tym obszarze, ale jednocześnie obserwowany w Polsce od dwóch dekad wzrost barier odpływu ludności wiejskiej do miast.