Jak przytoczono wcześniej, wraz z wiekiem dochodzi do zmian w funkcjonowa-niu komórek, tkanek, narządów i układów. Wśród zmian zachodzących w organi-zmie, związanych z jego starzeniem się, wyróżnia się:
– zmiany w układzie immunologicznym: upośledzenie funkcji układu immuno-logicznego prowadzące do spadku odporności oraz mniej skutecznego zwal-czania zakażeń;
– zmiany w układzie wydzielania wewnętrznego: stopniowe zmniejszanie się poziomów hormonów tj. insulina, androgeny, testosteron, estrogen, aldoste-ron, hormon tarczycy i hormon wzrostu, powodujące zaburzenia gospodarki hormonalnej i większą podatność osób starszych na choroby;
– zmiany w układzie krążenia: następuje zgrubienie wsierdzia, zesztywnienie zastawek serca, pogrubienie błony wewnętrznej ścian tętnic i utrata ich sprę-żystości – prowadzi to do upośledzenia sprawności i wydolności serca, które musi ciężej pracować, aby przetoczyć tą samą ilość krwi co dawniej. Nie nie-sie to zmian wydolności serca w spoczynku, natomiast przy podejmowaniu cięższej niż zwykle pracy fizycznej zmniejsza się rezerwa czynnościowa serca i naczyń (ograniczenie zdolności przystosowania się do obciążeń fizycznych) [Jarosz 2008: 35; Hayflick 1998: 173; Creagan (red.) 2008: 67];
– zmiany w przewodzie pokarmowym: w wyniku słabszego odczuwania smaku i zapachów zmniejsza się łaknienie, ilość wydzielanej śliny i zawartość enzy-mów trawiennych, soku żołądkowego, żółci, insuliny, soku trzustkowego, co powoduje spowolnienie procesu trawienia i wchłaniania wielu składników po-karmowych (mogą powstać niedobory witaminy B12, żelaza, wapnia), dodatko-wo zmniejszona elastyczność ścian żołądka pododatko-woduje, że nie może on groma-dzić już tyle pokarmu co dawniej, trawiony pokarm wolniej przesuwa się przez jelita (zmniejszenie perystaltyki jelitowej), których zmniejszona powierzchnia trawienna słabiej wchłania substancje odżywcze. Mogą pojawiać się
dolegliwo-Katarzyna Mazur-Kajta, Elżbieta Janosik
ści dyspeptyczne, choroba refleksowa żołądkowo-przełykowa, kamica pęche-rzyka żółciowego, zapalenie jelita grubego, zapalenie błony śluzowej żołądka;
– zmiany czynności dróg moczowych: zmniejsza się liczba czynnych kłębusz-ków i kanalikłębusz-ków nerkowych, pogarsza się zdolność do oczyszczania krwi z produktów przemiany białek. Osłabienie czynności nerek może oznaczać, że łatwiej dochodzi do odwodnienia organizmu lub na odwrót – do zatrzy-mywania wody w organizmie. Ściany pęcherza tracą elastyczność, słabną też mięśnie pęcherza (mocz może zalegać i wywoływać zakażenia) i miednicy, przez co dochodzi do zjawiska nietrzymania moczu;
– zmiany wydolności układu oddechowego: z czasem słabną mięśnie uczest-niczące w procesie oddychania, zmniejsza się elastyczność tkanki płucnej na skutek osłabienia sprężystości tkanki łącznej zawartej w płucach, stąd pogar-sza się wentylacja płuc, dodatkowo miażdżyca naczyń płucnych oraz zmiany w pęcherzykach płucnych doprowadzają do zmniejszenia się w nich ilości krwi, co zmniejsza przemianę oddechową w płucach i powoduje niedotle-nienie i duszności. Następuje spadek maksymalnego zużycia tlenu ze 100%
u człowieka młodego do 65% u 70-latka [Hayflick 1998: 173, Coni 1994:
60]. Ocenia się, że u 60-letniego mężczyzny wydatek energetyczny związany z oddychaniem jest o 20% większy niż u 20-latka [Klimuk 2011: 7];
– zmiany w układzie ruchu: następuje spadek masy kośćca (postępujący szyb-ciej u kobiet, 17% u mężczyzn i 30% u kobiet), tkanki łącznej, masy mię-śniowej i wody, zmniejsza się wysokość ciała (0,2 cm rocznie poczynając od trzydziestego roku życia, m.in. w wyniku zaniku krążków międzykręgowych kręgosłupa), następuje utrata siły i giętkości mięśni, ścięgien (ubywa kola-genu i elastyny, tworzą się twarde zwapnienia) i stawów, dochodzi do zmian zwyrodnieniowych w stawach prowadzące do ograniczenia ruchów, pojawia się spadek siły mięśni (m.in. postępująca utrata masy mięśni szkieletowych nawet 1% rocznie [Kaźmierczak 2015: 58]) i wytrzymałości fizycznej oraz obniżenie zdolności do wykazywania wysiłku fizycznego, obniża się zdolność do wykonywania ruchów złożonych [Sidorowicz 1974: 86];
– zmiany w układzie nerwowym: zmniejsza się liczba komórek nerwowych i połączeń międzykomórkowych, m.in. mózg traci część swoich aksonów, któ-rymi łączą się neurony, część neuronów ginie a pozostałe wytwarzają nowe połączenia (pomiędzy 20. a 90. rokiem życia ciężar mózgu maleje o 5-10%).
W ścianach tętnic dostarczających krew do mózgu mogą się osadzać substancje tłuszczowe, co prowadzi do arteriosklerozy (miażdżycy). Złogi tych substancji zwężają światło naczyń tętniczych, co prowadzi do niedotlenienia oraz stwarza ryzyko udaru mózgu. U większości dorosłych sprawność umysłowa pozostaje właściwie niezmieniona [Creagan (red.) 2008: 66], jednak zauważa się z
wie-114
kiem spowolnienie procesów myślowych (wydłużenie czasu reakcji powodo-wany spadkiem szybkości przewodzenia w komórkach – ze 100% w wieku 40.
lat, do 85% powyżej 80. roku życia), trudności w przyswajaniu sobie nowych wiadomości i koncentracji uwagi, wolniejsze przywoływanie informacji, pogor-szenie się krótkoterminowej pamięci, szybsze męczenie się i łatwość występo-wania znużenia przy pracy umysłowej [Sidorowicz 1974: 72];
– zmiany w układzie wzrokowym: dochodzi do zmian struktury soczewki, spadku zdolności akomodacji, najczęściej pojawia się dalekowzroczność, zmniejsza się ostrość wzroku, zdolność odróżniania barw oraz upośledza wi-dzenie zmierzchowe;
– zmiany w układzie słuchowym: dochodzi do upośledzenia słuchu w wyniku uszkodzenia składowych części ucha wewnętrznego i nerwów przewodzących impulsy w obrębie ucha lub w kierunku mózgu, następuje spadek zdolności słyszenia dźwięków (dotyczy to zwłaszcza tonów o wysokiej częstotliwości), wydłuża się czas reakcji na dźwięk;
– zmiany w układzie smakowym: w wyniku zmniejszania się liczby kubków smakowych na języku obniża się zdolność rozróżniania smaku gorzkiego i słonego (znaczniejsze pogorszenie smaku występuje u ludzi palących, z cho-robami zębów i dziąseł, zażywających leki);
– zmiany w powonieniu (postępujące najszybciej ze wszystkich zmysłów [Hay-flick 1998: 169]): występuje spadek zdolności wyczuwania i rozpoznawania zapachów (m.in. trudności ze zidentyfikowaniem gazu, dymu);
– zmiany w wyglądzie i strukturze skóry: najbardziej widocznymi zmianami skórnymi są: wysuszenie, nadmierne rogowacenie, wiotkość, zmarszczki, fał-dy, bruzfał-dy, plamy i wypustki skórne spowodowane zmniejszeniem się grubości naskórka i skóry właściwej, zmniejszaniem się wydzielania naturalnego łoju skórnego, zanikaniem i unieczynnieniem gruczołów potowych (osoby starsze są bardziej narażone na udary cieplne, ponieważ mniej się pocą [Hayflick 1998:
164]) oraz komórek barwnikowych (cechuje je skłonność do skupiania się, w następstwie występuje upośledzenie skóry do jednolitego wysycenia kiem pod wpływem działania promieni słonecznych – powstają plamy barwni-kowe), a w skórze właściwej – włókien kolagenowych i elastynowych. Zanika też tkanka podskórna, zawierająca zapasy tkanki tłuszczowej, chroniącej przed uderzeniami oraz zapewniającej termoregulację, zanikają komórki nerwowe w skórze, co pociąga za sobą pogorszenie się zmysłu dotyku i zmniejszenie reak-cji na bodźce zewnętrzne. Pogarsza się krążenie krwi w skórze (ogranicza to dopływ tlenu i dopływ substancji odżywczych, dotkliwiej odczuwa się zimno, spada temperatura twarzy, wzrasta niebezpieczeństwo wychłodzenia w wyniku upośledzonej termoregulacji [Hayflick 1998: 165]), wolniej goją się rany.
Do-Katarzyna Mazur-Kajta, Elżbieta Janosik
chodzi do ścieńczenia i siwienia włosów (w wyniku zaniku melanocytów pro-dukujących melaninę), występuje łysienie, nadmierne owłosienie przewodów nosowych i słuchowych. Przekształcenie budowy i czynności skóry prowadzi do osłabienia jej roli, jako bariery ochronnej organizmu;
– zmiany w sferze psychicznej (pojawiające się zazwyczaj później niż ograni-czenia fizyczne): w wyniku zmniejszania się elastyczności struktur poznaw-czych i adaptacyjnych oraz możliwości kontaktowania się z otoczeniem, może dochodzić do wzrostu poczucia izolacji społecznej, kryzysów psychicznych (m.in. lęku przed przyszłością), przyjmowania postaw obronnych.
Dodatkowo, wraz z wiekiem, stopniowym upośledzeniem wielu funkcji fizjologicz-nych organizmu, w tym funkcjonowania układu immunologicznego, zwiększa się ryzy-ko pojawienia się u człowieka pewnych chorób i niepełnosprawności [Jarosz 2008: 41, Hayflick 1998: 147]. Choroby związane z wiekiem nie są częścią normalnego procesu starzenia się, natomiast przyczyniają się do przyspieszenia i pogłębiania objawów tego procesu. Z uwagi na postępujący proces starzenia się społeczeństwa ważnym wskaźni-kiem, w kontekście tego tematu, jest długość życia w zdrowiu – wskaźnik zrównoważo-nego rozwoju. W 2013 r. przeciętna długość życia w zdrowiu wynosiła w Polsce wśród mężczyzn 59,2 lata, a wśród kobiet 62,7 lat i różniła się od przeciętnej długości życia w zdrowiu w krajach Unii Europejskiej – była krótsza wśród mężczyzn (EU28: 64,1 lat) i dłuższa wśród kobiet (EU28: 61,5 lat) [GUS 2016: 4-7]. Przyglądając się opracowa-niom Głównego Urzędu Statystycznego zauważyć można, iż w okresie 2004-2009 obni-żyła się samoocena stanu zdrowia seniorów w Polsce. W grupie osób w wieku 50-59 lat o 10% (2004: 65%, 2009: 55%), pośród osób w wieku 60-69 o 7% (2004: 79%, 2009:
72%), a w grupie osób powyżej 70. roku życia o 2% (2004: 87%, 2009: 85%). W 2009 roku 51% Polaków cierpiało na choroby/dolegliwości przewlekłe, w stosunku do 46% z roku 2004. W 2009 r. w grupie osób w wieku 50-59 lat 64,4% osób deklarowało długo-trwałe problemy zdrowotne, w grupie wiekowej 60-69 lat – 78,95%, w grupie – 70-79 lat – 90,1%, a powyżej 80. roku życia – 93,7%. [GUS 2011: 45, 49, 117].
Istnieją choroby dominujące w wieku starszym. Do chorób tych zalicza się:
– miażdżycę (choroba polegająca na odkładaniu się w wewnętrznej wyściółce tętnic złogów cholesterolu i wapnia, które zawężając światło tętnicy zmniejszają przepływ krwi. Do rozwoju choroby przyczyniają się: sposób żywienia, cukrzyca, otyłość, nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, stres, pośpiech, brak wysiłku fizycznego. Największą liczbę zachorowań obserwuje się u mężczyzn po 40. roku życia. U kobiet, do okresu przekwitania miażdżycę stwierdza się rzadko, później liczba zachorowań rośnie, aby po 60. roku życia zrównać się z ilością zachorowań wśród mężczyzn. Wynikiem działania miażdżycy może być choroba wieńcowa, zawał serca, udar mózgu, chromanie przystankowe);
– osteoporozę (choroba metaboliczna charakteryzująca się zmniejszeniem ilości
116
masy kostnej, w tym zawartości wapnia w tkance kostnej, porowatością i zrze-szotnieniem kości, a w konsekwencji obniżoną wytrzymałością mechaniczną, ze zwiększonym ryzykiem złamań. Po 50-tym roku życia stwierdza się ją u co trzeciej kobiety. Na rozwinięcie się osteoporozy wpływają: spadek stęże-nia estrogenów w okresie menopauzy, brak ekspozycji na światło słoneczne, niedobór wapnia, niski wskaźnik Body Mass Index, nieaktywny tryb życia);
– chorobę zwyrodnieniową stawów i kręgosłupa (choroba niezapalna, charak-teryzująca się zwyrodnieniem i utratą elastyczności chrząstki stawowej, poja-wieniem się torbieli podchrząstkowych, tworzeniem kości na powierzchniach stawowych. Występujący czasem stan zapalny jest skutkiem drażnienia tkanek miękkich przez narośla tzw. osteofity. Do rozwoju zmian zwyrodnieniowych predysponuje wiek, ale także nierównomierne obciążenie stawu, osłabienie wiązadeł oraz przymusowa/wymuszona pozycja związana z wykonywanym zawodem. Na chorobę tą częściej zapadają kobiety – po 60. roku życia noto-wana jest ona u 25% płci żeńskiej i 15% mężczyzn);
– reumatoidalne zapalenie stawów (schorzenie autoimmunologiczne, do obja-wów którego należą: bolesność, zniekształcenia i zesztywnienia symetrycz-nych stawów, stany podgorączkowe, guzki reumatyczne. Pojawia się głównie u kobiet w okresie przekwitania, stopniowo prowadzi do znacznych znie-kształceń drobnych stawów rąk i nóg oraz całych dłoni, których palce ulegają wykrzywieniu i przykurczeniu, utrudniając m.in. wykonywanie nawet pro-stych czynności manualnych);
– zaćmę (umiejscowione lub uogólnione zmętnienie soczewki, stanowiące przeszkodę dla światła przedostającego się do siatkówki oka i utrudniające widzenie. Rozwija się powoli pod wpływem stopniowej denaturacji i koagu-lacji białka soczewki. Nieleczona zaćma może prowadzić nawet do ślepoty, współcześnie jednak znane są i powszechnie wykorzystywane przez okulisty-kę metody niwelowania zaćmy);
– jaskrę (charakteryzuje się zwiększeniem ciśnienia śródocznego, zaburze-niami w krążeniu krwi w oku, postępującym upośledzeniem funkcji wzroku w związku z zanikiem i degeneracją nerwu wzrokowego oraz ograniczeniem pola widzenia. U części osób z jaskrą występują okresowe bóle oczu, wymio-ty, widzenie tęczowych kół wokół obserwowanych obiektów. Jaskra nieleczo-na prowadzi do ślepoty);
– głuchotę przewodową lub starcze przytępienie słuchu (przyczyną głuchoty prze-wodowej jest blokada lub upośledzenie funkcjonowania ucha zewnętrznego lub środkowego. Stan taki może być spowodowany przez nadmiar woskowiny lub płynu w uszach, rozrost kosteczek w uchu, infekcję, uraz. W starczym przytę-pieniu słuchu występują trudności w rozumieniu mowy wskutek zmian zacho-Katarzyna Mazur-Kajta, Elżbieta Janosik
dzących najczęściej w uchu wewnętrznym – np. wskutek zniszczenia lub zaniku komórek nerwowych ślimaka. Charakterystyczne jest upośledzenie słyszalności tonów wysokich – o częstotliwościach powyżej 4000 Hz, przy zachowanym słyszeniu tonów niskich. Często zdarza się nietolerowanie głośnych dźwięków.
Schorzenie występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet);
– choroby układu nerwowego (trwające latami stresy i problemy wpływają niekorzystnie na psychikę osób starszych, czego wynikiem mogą być silne stany lękowe np. fobie, zaburzenia psychogenne tj. hipochondria, konwer-sja lub zaburzenia czynnościowe. Poznawcze i behawioralne nieprzystoso-wanie wynikające z zaburzeń czynności mózgowych nazywane jest tzw. ze-społem organicznym mózgu. Przykładem tej choroby są demencje/otępienie.
Demencje mogą być odwracalne (delirium) oraz nieodwracalne, tj.: choroba Picka, anatomicznie wyrażająca się zanikami mózgowymi, głównie okolic czołowych i skroniowych i charakteryzująca się postępującym otępieniem, występowaniem niedowładów, zaburzeń mowy, choroba Parkinsona objawia-jąca się wzmożonym napięciem mięśniowym i sztywnością, drżeniem spo-czynkowym, spowolnieniem i ubóstwem ruchowym, niestabilnością postawy ciała oraz zaburzeniami odruchów podstawowych, choroba Alzheimera – po-stępująca i wyniszczająca, redukująca zdolność człowieka do samodzielnego funkcjonowania, dokonująca upośledzenia funkcji poznawczych, zaburzeń percepcji wzrokowej, zaburzeń oceny, myślenia, mowy;
– nowotwory – przede wszystkim jelita grubego, sutka, prostaty.
Konsekwencją zaistnienia charakterystycznych dla wieku starszego ww. schorzeń przewlekłych, jest nie tylko spadek kondycji psychofizycznej człowieka, ale bardzo często też niepełnosprawność, co ogranicza możliwość utrzymania aktywności za-wodowej.
Na szczęście jednak, u osoby starszej, ale zdrowej dochodzi zazwyczaj tylko do pewnego stopnia spadku wydolności siłowo-oddechowej i sprawności zmysłów (w różnym stopniu u różnych osób), co nie oznacza niezdolności do wykonywania pracy zawodowej. Ważnym jest natomiast aby uwzględniać fakt, że ze względu na obniżo-ną wydolność układu krążenia i oddechowego, spadek możliwości siłowych, a także spadek masy kośćca i utratę gibkości ścięgien u osób starszych, prace które osoby starsze wykonują nie powinny wymuszać na nich rozwijania dużych sił mięśniowych czy długotrwałych obciążeń statycznych. Ponadto, ponieważ osoby starsze, ze wzglę-du na obniżenie sprawności procesów termoregulacyjnych, gorzej będą tolerować pracę w gorącym lub zbyt zimnym mikroklimacie, należałoby unikać takiego śro-dowiska pracy lub ewentualnie podjąć możliwe działania zapobiegawcze (krótszy czas pracy, odzież, gorące/zimne napoje). Praktyka życia codziennego pokazuje, że u prawie każdej starszej osoby stwierdza się upośledzenie akomodacji (i
wynikają-118
cą z tego faktu konieczność korekcji starczowzroczności), obniżoną ostrość wzroku i zdolność odróżniania barw (przynajmniej „niskonasyconych” odcieni). W związku z tym, istotne stają się m.in. – opieka okulistyczna oraz odpowiednie warunki oświe-tleniowe w miejscu przebywania/pracy osoby starszej.