Psychologiczne problemy paraplegii

H. Heflich-Piątkowska i J. Walicka (1975) twierdzą, że dotyohczasowe badania nad stanem psychicznym chorych z uszko­

dzeniem rdzenia kręgowego dają możność określenia przebiegu reakcji pod wpływem szoku psychicznego spowodowanego nagłym powstaniem ciężkiego kalectwa oraz pozwalają prześledzić dzia­

łanie mechanizmów psychicznych w procesie adaptacji do nowych warunków fizycznych. Zdecydowana większość badaczy zajmujących

- 42

s i ę paraplegią stany po urazie rdzenia kręgowego dzieli klini­

cznie na poszczególne okresy, charakteryzując i określając je czasowo. D. McEver (1972 ) np. twierdzi, że istnieje teoretycz­

ny model, który prezentuje człowiek ucząc się walki z kryzysa­

mi. Model ten składa się z kilku następujących po sobie faz.

Podobnie podchodzą do tego zagadnienia: A. Meuller i C. Thomp­

son (1950 ), S. Pink (1967) oraz H. Heflich-Piątkowska i J. W a ­ licka (1975 )• P. Shontz (1965) natomiast przedstawia proces radzenia sobie w sytuaoji doznania nagłego kalectwa jako k o ­ lejne stadia postępowania - uhlkania, słabnące i malejące pod względem intensywności i częstotliwości, aż do momentu, w któ­

rym ten cykliczny charakter stanie się niezauważalny. S.Tucker ( 1 980) uważa, że cykl ten charakteryzuje się przechodzeniem od ostrej depresji, przez gniew, chaos, usuwanie się do wystąpie­

nia wyraźnej akceptacji prowadzącej do stopniowego, ponownego włączania się w życie. Występuje tutaj silne poczucie oderwa­

nia się od własnego "ja" 1 jest dominujące aż do chwili jego reintegracji, chociaż wydaje się - jak sądzi P. Shontz (1965) - że prooes ten nie kończy się pełną akceptacją, ponieważ istnie­

je nadal szereg trudności i kłopotów, związanych z faktem nie­

pełnej sprawności.

Interesujących obserwacji nad psychicznym stanem pacjen­

tów z uszkodzonym rdzeniem kręgowym dokonały także D. Weller i P. Miller (1977). W wyniku tych badań zidentyfikowały i opi­

sały etapy tzw. progresywnej reakcji (progressive reaction) na uraz, składającej się z szoku, zaparcia się, gniewu oraz dep­

resji. Zdaniem autorek etapy te mogą występować w innej kolej­

ności, ulegać wahaniom, zachodzić na siebie lub nie występować w ogóle. Mogą one również kończyć się takim etapem, jakim jest przystosowanie się do zmienionego fizjologicznego stanu, wys­

tępującego zazwyczaj dwa do trzech lat od urazu. Do podobnych wniosków doszedł M. Gunther (1971, 1977), zdaniem którego pa­

cjent z uszkodzeniem rdzenia kręgowego przechodzi od etapu po­

czątkowego, tzw. chaotycznego zniszozenia (chaotic disruption), trwającego od 1 do 3 dni po uszkodzeniu, przez etap pasywnego przystosowania się do roli "dobrego pacjenta" (good p atient) prowadzący do defensywnego zaparcia się, w którym to okresie następuje skonfrontowanie (unaocznienie) konsekwencji uszko­

dzenia. Wynikiem tego, z powodu rozpaczy, zaniechane zostają

43

-środki obronne, co z kolei prowadzi do typowego kryzysu depre­

syjnego - do etapu, kiedy stopniowe oddziaływanie kryzysu zle­

wa się z nabywaniem i stabilizacją nowego "ja", przy stopnio­

wej przemianie obrazu siebie oraz identyfikacji.

Stanowiska D. Weller 1 F. Miller oraz M. Gunthera są zbliżone do ujęoia zaproponowanego przez M. Brackena

i M. Shepard (1980). Autorzy ci dokonali syntezy poglądów wie­

lu badaczy z obserwacji zachowania pacjentów z ostrym przebie­

giem urśzu rdzenia kręgowego, z perspektywy walki i adaptacji.

Doszli oni do wniosku, że psychiczny stan chorych po urazie można scharakteryzować przez następujące reakcje: wyparcie, represja, regresja, projekcja, zaprzeczenie i izolacja;

wściekłość i gniew; targowanie się; depresja; akceptacja.

M. Bracken i M. Shepard nie wyznaczają poszczególnych faz, stadiów oraz okresów i nie określają ich czasowo, lecz koncent­

rują się na analizowaniu zaistniałych (zaobserwowanych) reak­

cji psychologicznych.

Wyparcie, represja, regresja, projekcja, zaprzeczenie i izolacja należą do klasycznych mechanizmów obronnych, które mogą być uruchamiane w pierwszym ostrym okresie i które wespół

z wściekłością, gniewem, targowaniem się i depresją zostały zakwalifikowane przez autorów do komponentu obrony (defence) w walce z ostrym urazem rdzenia, w przeciwieństwie do akcepta­

cji, zaliczonej do komponentu innych zwalczających reakcji (other coping reactions). L. Guttmann (1976) uważa, że niektó­

re z tych klasycznych mechanizmów mogą być wywołane przez czynniki fizyczne, takie jak np. niedobór tlenu u pacjentów bezpośrednio po urazie rdzenia.

Wyparcie jest reakcją częściej dyskutowaną. Określenie to używane jest jednak do opisu tych samych obserwacji przez wszystkich badaczy. Choć wielu z nich zgodnie stwierdza, że wyparcie we wczesnym stadium urazu odgrywa pozytywną rolę jako mechanizm obronny, to niektórzy jednak zauważają, że w później­

szym okresie staje się ono przeszkodą w procesie rehabilitacji pacjenta z paraplegią (Lipp i in., 1968; Siller, 1969; Murphy, 1974; Vincent, 1975; Guttmann, 1976). Zaobserwowano też, że podstawowe w mechanizmie wyparcia staje się uświadomienie so­

bie przez pacjenta (mężczyznę) utraty cech męskich (Winston i in., 1969). Wielu autorów zwraca również uwagę, że gdy reak­

44

cja wyparcia przedłuża się na okres rehabilitacji, to prawie zawsze prowadzi do pojawienia się ostrej depresji ( Roberts, 1972; Stern, Slattery, 1975; Vincent, 1975). W następnym okre­

sie, kiedy rzeczywistość urazu zaczyna docierać do świadomości pacjenta, pojawiają się bardzo silne reakcje emocjonalne

o charakterze protestu przeciwko swojej sytuacji. Mogą wystą­

pić: wściekłość, gniew, a także reakcje histeryczne. Przedmio­

tem złości staje się najczęściej osoba lub sytuacja, którą pa­

cjent uważa za odpowiedzialną bądź za przyczynę swego kalectwa.

Złość może wyrażać się otwarcie, ale może także przejawiać się przez bunt (Kerr, Thompson, 1972), pogardę i przebiegłość

(Siller, 1969). Zdaniem tegoż J. Sillera okres złości jest niezbędny. Zauważa on również, że pacjent trudny do zniesienia w początkach choroby ma lepszą prognozę co do wyników rehabi­

litacji niż taki, który nie przeżywał buntu. Reakcja targowa­

nia się, wymieniona przez M. Brackena i M. Shepard (1980), nie była opisywana i charakteryzowana. Z tego chyba względu, że jak twierdzi E. Kubler-Ross (1975) występuje ona tylko w sy­

tuacjach poprzedzających zgon i trwa bardzo krótko.

Po okresie złości i (rzadko) targowania się następuje przejście do stanu depresji. S. Tucker (1980) oraz D. Weller i P. Miller (1977) uważają, że problem depresji jest kluczowym problemem psychologicznym w uszkodzeniach rdzenia, gdyż fizy­

czne konsekwencje, jakie niesie z sobą to schorzenie, powodują natychmiastową i przytłaczającą utratę funkcji mobilności, kontroli i niezależności. Ponadto stanowi ewentualne zagroże­

nie życia i zapowiada wiele symbolicznych strat w przyszłości pod względem pozycji społecznej, pracy i związków uczuciowych.

J. Siller (1969; por. Neff, Weiss, 1965) zauważył, że okresy depresji w tym stadium są tak powszechne, iż powinny być uwa­

żane za normalne dla wszystkich pacjentów, a powodem troski powinni być raczej ci, którzy nie doświadczają tej reakcji.

G. Hohmann (1975), N. Lawson (1978), N. Wilcox i E. Stauffer (1972 ), V. Katz i in. (1978) natomiast sugerują, iż depresyjne epizody zmniejszają możliwość powrotu do zdrowia, co w pewnych przypadkach prowadzi do wcześniejszej śmierci przez samobójst­

wo lub z innych możliwych do uniknięcia przyczyn. Z drugiej jednak strony A. Mueller (1962) i E. Becker-Friedman (1976) wskazują, że depresyjne reakcje u osób z paraplegią mają cha­

45

rakter przejściowy i sytuacyjny, rzadko kiedy długotrwały i przesadny. Innego zdania jest M. Stachowska (1973), która twierdzi, że depresja nie opuszcza pacjentów z urazem rdzenia, a różni się tylko stopniem nasilenia. Gdyby tak faktycznie by ­ ło to - według L. Guttmanna (1976) - prowadziłoby to do zak­

łócenia procesu adaptacji i - co więcej - mogłoby doprowadzić do samobójstwa. Wszelkie bowiem przedłużanie się tej reakcji na okres rehabilitacji - zdaniem Ł. Guttmanna - oraz pojawie­

nie się jej ozęściej niż epizodycznie tylko w ten sposób może się skończyć. Wyniki badań prowadzone przez J. Malca i R. Nei- meyera (1903) potwierdzają te opinie, podkreślając wagę mini­

malizowania depresji u pacjentów z uszkodzeniem rdzenia kręgo­

wego, czym m.in. wspierają twierdzenie N. Lawsona (1970) m ó ­ wiące, że jest bezwzględnie konieczne, aby zrobić wszystko, co jest możliwe, w celu,ochrony pacjentów przed depresją. Świad­

czy to o niebagatelnej roli depresji w sytuacji osoby z para- plegią.

Inną reakcją emocjonalną, będącą przedmiotem opisu wielu badaczy, jest - jak twierdzą M. Bracken i M. Shepard (1900) - nadmierna zależność. Brak redukcji tej zależności u wielu pa­

cjentów z paraplegią uznawany jest za środek hamujący proces przystosowania. Pokrewne reakcje, obserwowane u chorych z pa­

raplegią, to: agresja i kompensacja ( Siller, 1969), uczucie obojętności (Guttmann, 1976) i zupełnej beznadziejności

(Mueller, Thompson, 1950) oraz myślenie autystyczne, które wy ­ raża się między innymi nierealistycznym nastawieniem do przy- szłyoh zamierzeń (Thorn, 1946).

Po początkowych reakcjach obronnych przychodzi okres ak ­ ceptacji. Powoływani już wielokrotnie M. Bracken i M. Shepard stwierdzają, że nie zawsze jest ona oznajmiana, stąd towarzy­

szy jej zastrzeżenie: "ewentualnie" (1980, a.84), lecz zaraz dodają, iż konieczna jest dla pomyślnego leczenia i rehabili­

tacji (przystosowania) tych osób. Akceptacja w takim wypadku sprowadza się do twórczej fazy rzeczywistej walki z przypadko­

wością życia i fizycznymi ograniczeniami z powodu inwalidztwa.

D. Mechanic (za: Bracken, Shepard, 1900) uważa, że są trzy podstawowe elementy konieczne do pomyślnego przystosowania:

walka o własne zdolności, motywacja do sprostania żądaniom otoczenia oraz odzyskanie równowagi psychicznej. Zagadnienia

46

-te dotyczą problemu przystosowania osób z paraplegią i stano­

wią przedmiot analizy, zamieszczonej w rozdziale II, § 2 i § 3 niniejszej pracy.

S. Tucker (1980), dokonując oceny psychologicznych sta­

diów i faz, a w nich określonych reakcji emocjonalnych, jakie występują u osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, zauważa, że tylko niektóre jednostki z urazem są w stanie przejść przez te wszystkie stadia, by osiągnąć etap akceptacji 1 przystosowania.

Większość zatrzymuje się na początkowych okresach depresji i gniewu. U jednostek tych, nawet po kilku latach, wypadek i związane z tym uszkodzenie lub początek niepełnej sprawnoś­

ci, a nawet lata pełnego zdrowia są bardziej "żywe" niż ich obecna sytuacja. Zdaniem autorki przyczyną zróżnicowania osób z paraplegią na te, które potrafią wzrastać psychologicznie, i te, które zatrzymują się w miejscu, jest prawdopodobnie od­

działywanie czynników osobowościowych i sytuacyjnych. Wydaje się, że jednostki, które czynią postępy, mają zazwyczaj silne uwewnętrznione - aczkolwiek elastyczne - poczucie własnego

"ja", cenią interpersonalne stosunki i wartości intelektualne, odznaczają się wystarczającą kreatywnością, aby wyobrazić so­

bie alternatywne związki, potrafią wyładowywać złość w sposób efektywny a zarazem kontrolowany oraz posiadają psychologiczną energię, aby wytrzymać. Do korzystnych czynników sytuacyjnych należą tutaj: pomocni przyjaciele i krewni, dobra sytuacja m a ­ terialna, możliwość zdobycia wykształcenia oraz możliwość uzy­

skania takiej pracy - w wykonywaniu której ograniczenia funk­

cjonalne nie będą przyczyną utrudnień. Natomiast jednostki, które zatrzymują się np. na etapie gniewu i rozpaczy, nie mają wymienionych czynników sytuacyjnych. Wykazują przy tym trudnoś­

ci w radzeniu sobie z frustracją oraz mają nieadekwatne poczu­

cie własnego "Ja", co w wysokim stopniu uzależnione jest od wpływu otoczenia zewnętrznego. Spostrzeżenia dokonane przez S. Tucker są bardzo trafne, w dużej mierze pewnie dlatego, iż autorka sama jest osobą z paraplegią. W wysokim stopniu pod­

kreślają one znajomość mechanizmu występowania i działania psychologicznych reakcji, ich wpływu i związków w procesie przystosowania się jednostek z uszkodzonym rdzeniem kręgowym do nowej sytuacji życiowej. Jak stwierdzają G. Hohmann (1975) i R. Triesohmann (1979), liczne reakcje psychologiczne, jakie

47

daje się zaobserwować u osób z paraplegią, są niczym innym jak normalnymi reakcjami na nienormalną sytuację. Stąd poznanie ich i uświadomienie sobie w odmiennych relacjach jest konie­

czne, celem zapobieżenia poważnym psychologicznym i fizycznym następstwom.

Zaprezentowany tutaj przegląd poglądów na psychologiczne następstwa paraplegii, w aspekcie psychicznych stadiów i reak­

cji, nie może być utożsamiany z obiegowo - niekiedy - funkcjo­

nującym poglądem jakoby uszkodzenie rdzenia kręgowego pociąga­

ło za sobą specyficzne zmiany psychiczne, a reakcje na kalec­

two wiązały się tylko z cechami osobowości. J. Siller (1969) kategorycznie odrzuca ten pogląd, twierdząc, iż nie ma żadnych dowodów na istnienie specyficznej osobowości człowieka dotknię­

tego paraplegią.