Ptaki

Badany obszar wykorzystywany jest przez ptaki zarówno w okresie lęgowym, jak i podczas migracji i zimowania. W granicach składających się na obszar sześciu fragmentów strefy „A” Kieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, obejmujących dolinę Lubrzanki i jej dopływów, w latach 2001-2020 obserwowano łącznie 175 gatunków ptaków, w tym 102 gatunki lęgowe. Spośród gatunków lęgowych na badanym obszarze, 43 to taksony rzadkie lub średnio liczne w Regionie Świętokrzyskim (tab. 7). Najliczniej występowały gatunki związane z ciekami i zbiornikami wodnymi, łąkami oraz zakrzaczeniami i zadrzewieniami. Niewielki udział procentowy siedlisk leśnych i polnych na badanym obszarze decydował o mniejszej różnorodności gatunkowej awifauny tych biotopów. Gatunki synantropijne skupiały się głównie przy zabudowie rekreacyjnej na terenie ogrodów działkowych im. S. Żeromskiego oraz zabudowie jednorodzinnej przy ul. Zielnej nad Lubrzanką i w rejonie ul. Kleckiej na os.

Bukówka.

Tab. 7. Średnio liczne i rzadkie gatunki ptaków lęgowych w obszarze „Dolina Lubrzanki i jej dopływów”

Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska Liczba

par/samców*

1. Jastrząb Accipiter gentili (Linneaus, 1758) 1

2. Krogulec Accipiter nisus (Linneaus, 1758) 1

3. Trzciniak Acrocephalus arundinaceus (Linneaus, 1758) 11

4. Raniuszek Aegithalos caudatus (Linneaus, 1758) 3

5. Zimorodek Alcedo atthis (Linneaus, 1758) 2-3

6. Świergotek łąkowy Anthus pratensis (Linnaeus, 1758) 0-1

7. Uszatka Asio otus (Linneaus, 1758) 4

8. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius (Scopoli, 1786) 1

9. Kruk Corvus corax (Linneaus, 1758) 1

Inwentaryzacja przyrodnicza doliny Lubrzanki na terenie Kielc

52

Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska Liczba

par/samców*

10. Wrona siwa Corvus cornix (Linneaus, 1758) 1

11. Przepiórka Coturnix coturnix (Linnaeus, 1758) 1

12. Derkacz Crex crex (Linneaus, 1758) 14

13. Dzięciołek Dryobates minor (Linneaus, 1758) 4

14. Dzięcioł czarny Dryocopus martius (Linneaus, 1758) 1

15. Pustułka Falco tinnunculus (Linneaus, 1758) 4

16. Muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca (Pallas, 1764) 1

17. Łyska Fulica atra (Linnaeus, 1758) 1

18. Kszyk Gallinago gallinago (Linneaus, 1758) 1

19. Kokoszka Gallinula chloropus (Linneaus, 1758) 4

20. Krętogłów Jynx torquilla (Linneaus, 1758) 4

21. Gąsiorek Lanius collurio (Linneaus, 1758) 22

22. Srokosz Lanius excubitor (Linneaus, 1758) 3

23. Strumieniówka Locustella fluviatilis (Wolf, 1810) 3

24. Brzęczka Locustella luscinioides (Savi, 1824) 1

25. Świerszczak Locustella naevia (Boddaert, 1783) 9

26. Lerka Lullula arborea (Linneaus, 1758) 1

27. Nurogęś Mergus merganser (Linnaeus, 1758) 1 (2014) 28. Pliszka górska Motacilla cinerea (Tunstall, 1771) 1 29. Białorzytka Oenanthe oenanthe (Linnaeus, 1758) 1 30. Pleszka Phoenicurus phoenicurus (Linneaus, 1758) 4 31. Dzięcioł zielonosiwy Picus canus (Gmelin, 1788) 1 32. Dzięcioł zielony Picus viridis (Linneaus, 1758) 6 33. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus (Linnaeus, 1758) 2 34. Kropiatka Porzana porzana (Linneaus, 1766) 1 (2006)

35. Wodnik Rallus aquaticus (Linneaus, 1758) 12

36. Remiz Remiz pendulinus (Linneaus, 1758) 1 (2017)

37. Pokląskwa Saxicola rubetra (Linnaeus, 1758) 6

38. Kląskawka Saxicola rubicola (Linnaeus, 1766) 5

39. Turkawka Streptopelia turtur (Linneaus, 1758) 1 (2014)

40. Jarzębatka Sylvia nisoria (Bechstein, 1792) 7

41. Samotnik Tringa ochropus (Linneaus, 1758) 1

42. Dudek Upupa epops (Linneaus, 1758) 1

43. Czajka Vanellus vanellus (Linneaus, 1758) 1

* Podano liczebność stwierdzoną podczas inwentaryzacji w 2020 r.; w przypadku gatunków gniazdujących nieregularnie w nawiasie podano ostatni rok lęgów

Wymienione gatunki objęte są ścisłą ochroną (wrona siwa – częściową), ponadto derkacz, kropiatka, dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł czarny, zimorodek, gąsiorek, lerka i jarzębatka wymienione są w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Przepiórka, derkacz, kropiatka, turkawka i dudek ujęte są na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce w kategorii DD – dane niepełne.

Na badanym obszarze stwierdzono występowanie szeregu gatunków lęgowych, licznych lub bardzo licznych w Regionie Świętokrzyskim: krzyżówka Anas platyrhynchos, bażant Phasianus colchicus, kuropatwa Perdix perdix, myszołów Buteo buteo, grzywacz

Inwentaryzacja przyrodnicza doliny Lubrzanki na terenie Kielc

53

Columba palumbus, sierpówka Streptopelia decaocto, kukułka Cuculus canorus, dzięcioł duży Dendrocopos major, wilga Oriolus oriolus, sójka Garrulus glandarius, sroka Pica pica, kawka Corvus monedula, sosnówka Periparus ater, czubatka Lophophanes cristatus, sikora uboga Poecile palustris, czarnogłówka Poecile montanus, modraszka Cyanistes caeruleus, bogatka Parus major, skowronek Alauda arvensis, zaganiacz Hippolais icterina, rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus, łozówka Acrocephalus palustris, trzcinniczek Acrocephalus scripaceus, oknówka Delichon urbicum, dymówka Hirundo rustica, świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix, piecuszek Phylloscopus trochilus, pierwiosnek Phylloscopus collybita, kapturka Sylvia atricapilla, gajówka Sylvia borin, piegża Sylvia curruca, cierniówka Sylvia communis, mysikrólik Regulus regulus, kowalik Sitta europaea, pełzacz leśny Certhia familiaris, pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla, strzyżyk Troglodytes troglodytes, szpak Sturnus vulgaris, muchołówka szara Muscicapa striata, rudzik Erithacus rubecula, słowik szary Luscinia luscinia, kopciuszek Phoenicurus ochruros, śpiewak Turdus philomelos, kos Turdus merula, kwiczoł Turdus pilaris, wróbel Passer domesticus, mazurek Passer montanus, świergotek drzewny Anthus trivialis, pliszka siwa Motacilla alba, pliszka żółta Motacilla flava, zięba Fringilla coelebs, grubodziób Coccothraustes coccothraustes, dzwoniec Chloris chloris, makolągwa Linnaria cannabina, szczygieł Carduelis carduelis, kulczyk Serinus serinus, potrzeszcz Emberiza calandra, trznadel Emberiza citrinella, potrzos Emberiza schoeniclus.

Lista gatunków ptaków nielęgowych odnotowanych na badanym terenie w latach 2001-2020 podczas migracji, zimowania lub wykorzystujących go jako żerowisko w okresie lęgowym: łabędź niemy Cygnus olor, gęgawa Anser anser, gęś zbożowa Anser fabialis, gęś tundrowa Anser serrirostris, gęś białoczelna Anser albifrons, uhla Melanitta fusca, gągoł Bucephala clangula, głowienka Aythya ferina, czernica Aythya fuligula, cyranka Spatula querquedula, płaskonos Spatula clypeata, krakwa Mareca strepeta, świstun Anas penelope, rożeniec Anas acuta, cyraneczka Anas crecca, perkozek Tachybaptus ruficollis, perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena, gołąb miejski Columba livia f. urbana, siniak Columba oenas, lelek Caprimulgus europaeus, jerzyk Apus apus, żuraw Grus grus, kulik wielki Numenius arquata, batalion Philomachus pugnax, brodziec piskliwy Actitis hypoleucos, kwokacz Tringa nebularia, krwawodziób Tringa totanus, śmieszka Chroicocephalus ridibundus, mewa siwa Larus canus, mewa srebrzysta Larus argentatus, mewa białogłowa Larus cachinnans, mewa żółtonoga Larus fuscus, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida, rybitwa czarna Chlidonias niger, rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus, nur czarnoszyi Gavia arctica, bocian czarny Ciconia nigra, bocian biały Ciconia ciconia, bąk

Inwentaryzacja przyrodnicza doliny Lubrzanki na terenie Kielc

54

Botaurus stellaris, ślepowron Nycticorax nycticorax, czapla siwa Ardea cirenea, czapla biała Ardea alba, kormoran Phalacrocorax carbo, rybołów Pandion haliaetus, trzmielojad Pernis apivorus, orlik krzykliwy Aquila pomarina, orzeł przedni Aquila chrysaetos, błotniak stawowy Circus aeruginosus, błotniak zbożowy Circus cyaneus, bielik Haliaeetus albicilla, myszołów włochaty Buteo lagopus, pójdźka Athene noctua, puszczyk Strix aluco, dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus, kobczykFalco vespertinus, drzemlik Falco columbarius, kobuz Falco subbuteo, pokrzywnica Prunella modularis, gawron Corvus frugilegus, wąsatka Panurus biarmicus, brzegówka Riparia riparia, jemiołuszka Bombycilla garrulus, słowik rdzawy Luscinia megarhynchos, paszkot Turdus viscivorus, droździk Turdus iliacus, świergotek rdzawogardły Anthus cervinus, jer Fringilla montifringilla, gil Pyrrhula pyrrhula, rzepołuch Linaria flavirostris, czeczotka Carduelis flammea, krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra, czyż Carduelis spinus.

Kluczowe miejsca dla ptaków lęgowych to dolina Lubrzanki ze zbiornikiem „Mójcza”

i stawikami przy ul. Lubrzanka oraz dolina Zagórki z kompleksem łąk i zbiorowisk szuwarowych. Spośród regularnie lęgowych tu gatunków rzadkich i średnio licznych związanych z dolinami rzecznymi należy wymienić zimorodka, pliszkę górską, świerszczaka, derkacza, kszyka, pokląskwę, kląskawkę i dudka. Z gatunków rzadko gniazdujących w Górach Świętokrzyskich na uwagę zasługuje nieregularne gniazdowanie przy zb. „Mójcza” remiza oraz efemeryczne – kropiatki i nurogęsi. W kompleksie leśnym wzdłuż Lubrzanki stwierdzono gniazdowanie m.in. kruka, jastrzębia, krogulca, dzięcioła czarnego, a w nadrzecznych łęgach – samotnika, dzięcioła zielonosiwego, strumieniówki i muchołówki żałobnej. Badany obszar wykorzystywany jest jako żerowisko przez gniazdujące poza obszarem ptaki szponiaste oraz bociana białego (gniazdo w zabudowie ul. Wikaryjskiej). Nad Lubrzanką żeruje również bocian czarny, pojawiający się w sezonie lęgowym także na łąkach przy os. Na Stoku (Tomasik i in.

2014). W dolinie Zagórki ma swój rewir rzadko spotykana obecnie na terenie miasta pójdźka.

Otoczenie zbiornika „Mójcza” to ważne w skali miasta miejsce noclegowiskowe ptaków. W trzcinowiskach Zagórki odnotowywano regularnie koncentracje noclegowe potrzeszczy (maksymalnie 149 os.), dymówek (do 70 os.) i pliszek siwych (do 60 os.). Ponadto jesienią 2018 r. stwierdzono tu stado nocujących świergotków łąkowych (53 os.), a w przylegających do akwenu zadrzewieniach i zakrzaczeniach stada noclegowe srok – do 40-50 os. (Kartoteka Przyrodnicza TBOP).

W okresie migracji zbiornik jest ważnym w skali miasta przystankiem dla ptaków wędrownych. Wykorzystywany jest jako żerowisko przez szereg gatunków wodno-błotnych,

Inwentaryzacja przyrodnicza doliny Lubrzanki na terenie Kielc

55

m.in. blaszkodziobych, czaplowatych i mew oraz szponiastych. Nie tworzą one tu jednak znaczących koncentracji, co spowodowane jest prawdopodobnie stosunkowo niewielką powierzchnią i głębokością zbiornika, w porównaniu z innymi akwenami Gór Świętokrzyskim, np. zb. „Cedzyna” czy „Borków”. Sporadycznie na piaskowni notowane są rybitwy, nur czarnoszyi, perkozek, do wyjątków należą obserwację rzadkiego w regionie perkoza rdzawoszyjego (maks. 5 os.). Zimą najliczniej spośród blaszkodziobych obserwowane są krzyżówki. W czasie liczeń prowadzonych w styczniu na odcinku Lubrzanki o długości ok. ok.

5,4 km (wraz ze zb. Mójcza) w latach 2005-2017 stwierdzano średnio 123,9 os./10 km (J.

Przybylska i in.). Ponadto regularnie zimują tu czaple siwe (do 4 os.), mniej regularnie łabędzie nieme (do 10 os.) i nurogęsi (do 9 os.). Piaskownia i rozlewiska Zagórki to miejsce zimowania wodnika – w latach 2007-2009 i 2014-2020 stwierdzano 1-2 os. (Kart. Przyr. TBOP).

W stosunku do lat 2003-2008 (wyniki programu badawczego „Ptaki Kielc”) na badanym obszarze nastąpiły widoczne zmiany w zgrupowaniach ptaków lęgowych. Z terenów otwartych ustąpiła czajka. W 2020 pojedyncza para lęgła się dolinie Kaczeńca i było to zarazem jedyne stanowisko gatunku w Kielcach, podczas gdy w pierwszej dekadzie XXI w. w granicach administracyjnych miasta notowano aż 59 par. Wyraźnie zaznaczył się spadek liczebności pokląskwy – gatunku nie stwierdzono na łąkach przy ul Szybowcowej i przy ul. Folwarczej, a na pozostałych obszarach występowała w niskich zagęszczeniach, np. w dolinie Zagórki między ul. Zagórską, Sandomierską i Wikaryjską na powierzchni 27 ha stwierdzono jedną parę, a w poprzednim okresie badań – 7 par (Wilniewczyc, Nalepa 2015). W tym obszarze odnotowano również pojedyncze terytorium kszyka, dawniej istniały tu dwa terytoria, a kolejne znajdowało się na łąkach przy ul. Szybowcowej. Zmniejszyła się populacja wrony siwej związana z doliną Lubrzanki i Zagórki – w 2020 r. pojedyncza para lęgła się przy zb. „Mójcza”

(wcześniej 4 pary). Najprawdopodobniej zanikły również stanowiska świergotka łąkowego nad Bukowcem k. Ostrej Górki oraz w dolinie Zagórki; w 2020 r. wiosną tylko jednorazowo zaobserwowano tam zaniepokojoną parę ptaków. Z gatunków, które wyraźnie zwiększyły liczebność, należy wymienić jarzębatkę. Pokrzewka ta skolonizowała zarastające łąki przy os.

Na Stoku oraz os. Ostra Górka, a także dolinę Lubrzanki. Na uwagę zasługuje lęg pojedynczej pary nad ciekiem wewnątrz ogrodów działkowych im. S. Żeromskiego. W podobnych siedliskach zwiększył swoją liczebność gąsiorek. Tylko w dolinie Lubrzanki i Zagórki odnotowano wzrost z 8-9 do 11 par. Gatunek pojawił się w obrębie zabudowy, np. przy ul.

Kleckiej, a dodatkowo odnotowano go również w kompleksie ogrodów działkowych im. S.

Żeromskiego. Najliczniejsza populacja derkacza ze wszystkich dolin rzecznych Kielc

Inwentaryzacja przyrodnicza doliny Lubrzanki na terenie Kielc

56

utrzymuje się w zlewni Zagórki. Wokół zbiornika „Mójcza” i na przyległych zabagnieniach Zagórki nastąpiła wyraźna ekspansja trzciniaka, co miało związek ze zwiększeniem się powierzchni płatów trzcinowisk. W pierwszej dekadzie XX w. odnotowano tu 2 pary, obecnie – 9 par. Nowym gatunkiem lęgowym dla zbiornika jest perkoz dwuczuby. Wraz ze starzeniem się zadrzewień nadrzecznych i śródłąkowych wzrósł udział gatunków związanych z dziuplami, np. w dolinie Lubrzanki i Zagórki zwiększyła się liczba stanowisk dzięcioła zielonego z 2 do 5 par, krętogłowa z 1 do 3 par, a nad samą Lubrzanką – dzięciołka, z 2 do 3 par. W dolinie Lubrzanki zarejestrowano nowe dla Kielc stanowisko dzięcioła zielonosiwego. W korycie rzeki odnotowano pojedyncze stanowisko pliszki górskiej, gatunku zwiększającego areał występowania w Polsce.

Fot. 23. Młode gąsiorki Lanius collurio na terenie ogródków działkowych im. S. Żeromskiego, 14.07.2020, fot. R. Maniarski

Fot. 24. Pierwiosnek Phylloscopus collybita w pobliżu zb. Mójcza „Mójcza”, 18.09.2020, fot. A.

Przemyski

Inwentaryzacja przyrodnicza doliny Lubrzanki na terenie Kielc

57