wygłosił Imam Mahmud Taha Żuk ze Stowaryszenia Jedności Muzułmańskiej
w Polsce. Imam Żuk przedstawił temat: Kapelani muzułmańscy w Wojsku Polskim.
Podsumowania obrad dokonał biskup połowy Wojska Polskiego Sławoj Leszek
Głódź.
Im a m M a h m u d Taha Ż u k , W arszaw a
3. Publikacje ks. prof. Stanisława Witka (1924-1987) z zakresu religioznawstwa
P ro b lem aty k a religioznaw cza w o statn ich dziesięcioleciach cieszy się o grom nym zainteresow aniem n au k o w có w ró żn y ch dziedzin. P odejm ują j ą osoby poszukujące praw dy, ja k i ludzie w ierzący, k tó rz y z perspektyw y swojej w iary zau w ażają pew ne w artości w innych religiach. D o tak ich n ależał rów nież zm arły p rzed kilk u laty profesor K atolickiego U niw ersytetu L ubelskiego ks. Stanisław W itek.
K siądz profesor S tanisław W itek je st au to rem wielu publikacji naukow ych z zakresu teologii m oralnej. B ibliografia jeg o p ra c obejm uje w sum ie p o n a d 120 pozycji1. D o najbardziej znanych należą: Chrześcijańska wizja moralności1, Miłość chrześcijańska w życiu człowieka3, Teologia życia duchowego*, Duszpasterstwo w kon fesjonale*, Słownik terminologiczny nauk moralnych*. W całości jeg o pisarstw a
- najogólniej rzecz ujm ując - m o żn a w yróżnić trzy zasadnicze n u rty zainteresow ań: m etodologię teologii m oralnej, teologię m o ra ln ą szczegółową (zwłaszcza problem
1 Z ob. F. G r e n i u к, Bibliografia prac ks. prof. Stanisława Witka, „R oczniki
T eologiczno-K anoniczne” , (dalej: R T K ) 36 (1989) z. 3, s. 19-29. 2 P oznań 1983.
3 W arszaw a 1983. 4 Lublin 1986. 5 P oznań 1988.
B IU L E T Y N M ISJO L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y
grzechu i nawrócenia) oraz historię zjawisk moralnych7, głównie w religiach pozachrześ- cijańskich. Ten ostatni n u rt zajmuje sporo miejsca w dorobku naukow ym Profesora. Bibliografia jego prac z tej dziedziny zawiera 22 pozycje, w tym 16 artykułów, 5 haseł w Encyklopedii katolickiej i jedną recenzję. Prace te dotyczą religii starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu, taoizm u oraz buddyzm u (lamaizmu i zen). Pod względem treściowym można je podzielić n a dwie grupy: omawiające różne aspekty duchowości religii pozachrześcijańskich oraz traktujące o ideach moralnych w tychże religiach. Nie jest to jednak podział jedyny z możliwych ani rozłączny, ponieważ niektóre artykuły m ożna zaliczyćdo pierwszej ja k i do drugiej grupy*. Poza tym zachodzi ścisły związek pomiędzy duchowością religijną a życiem m oralnym . Duchowość, k tó ra charakteryzuje się ukierunkowaniem ku Bogu, obejmuje jednocześnie swym wpływem stosunek człowieka do samego siebie i d o otoczenia. Z akłada więc odpowiednie postawy wyrażone przez wzory osobowe bądź zachowywanie określonych norm moralnych.
1. D uchow ość w religiach pozachrześcijańskich
W artykule opublikow anym ju ż po śmierci ks. W itka - Zagadnienie sensu życia
w wielkich religiach świata9 występuje stwierdzenie, że każda religia m a duchowość,
ponieważ zakłada i tw orzy jak ąś relację człowieka d o rzeczywistości transcendentnej. W zależności od tego, co stanowi dom inujący motyw w tej relacji, A utor dzieli religie na trzy grupy: religie o typie teocentrycznym, soterycznym i perfekcjonistycznym. D o pierwszej grupy zalicza mozaizm, chrześcijaństwo i islam; akcentują one osobowy kontakt z Bogiem, inspirując postaw ę miłości i dążenia d o zjednoczenia z N im . Cechą charakterystyczną drugiej grupy religijnej (mazdeizm, bram inizm , buddyzm ) jest relacja człowieka d o rzeczywistości transcendentnej, ale niekoniecznie osobowej, przy czym akcent położony jest n a zbawieniu własnym i cudzym. N atom iast religie o typie perfekcjonistycznym, d o których A u to r zaliczył dżinizm, taoizm i konfucjanizm , skupiają się przede w szystkim n a samym człowieku i jego doskonałości. Jak widać powyższy podział religii stanowi pew ną próbę ich klasyfikacji, równocześnie daje odpowiedź n a pytanie o sens życia w tych religiach.
Inne publikacje ks. W itka z zakresu duchow ości koncentrują się w okół problemu ascezy i m istyki. N a przykład artykuł Zagadnienie ascezy we wczesnym
buddyzmie10 ukazuje, ja k kształtow ało się pojęcie i form y ascezy w tej religii, począwszy
7 Czym są zjawiska m oralne i w jak i sposób m ogą być przedm iotem badań - omawia ks. W itek w artykule Założenia metodologiczne badań historii zjawisk
moralnych, „Sum m arium ” , 21 91972) [wyd.] 1974, s. 106-108.
* T aki dylem at m ogą stwarzać np. prace dotyczące cnoty pokory. P okora jest zagadnieniem fundam entalnym dla życia duchowego, ale ze względu n a jej historyczne ujęcie przez ks. W itka - artykuły te przyporządkow ano d o grupy drugiej.
9 „R oczniki Teologiczne” , (w druku).
10 W: A sceza-odczlow ieczenie czy uczłowieczenie, red. W . Słomka, Lublin 1985, s- 43-57.
B IU L E T Y N M ISJO L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y
od aryjskiego okresu Indii aż d o trzeciego soboru w P atna (ok. 250 r. przed Chrystusem). A utor zauważa, że praktykow anie ascezy m iało początkow o cel magiczny - daw ało możliwości zdobycia nadludzkiej mocy, a przez to i panow a nia. Stanow iło obowiązek d la kandydatów d o kapłaństw a, polegającym m.in. n a zachow aniu ubóstwa, czystości seksualnej, posłuszeństwa i wegetarianizm u. D opie ro z czasem asceza straciła swój pierw otny cel magiczny, stając się d ro g ą do zjednoczenia z B rahm anem -A bsolutem . W ówczas pow stał ruch ascetów, którzy przez różne um artw ienia ju ż za ży d a chdeli wejść w duchow y k o n tak t z ponadludzką Rzeczywistośdą. Profesor szczególnie eksponuje rolę Buddy w nowym spojrzeniu n a ascezę. B udda na pierwszy plan w ysunął dyscyplinę m oralną, dzięki czemu asceza przestała być dla niego celem samym w sobie, a stała się środkiem do udoskonalenia m oralnego.
Dalsze rozw ażania n a tem at ascezy ks. W itek zamieszcza w kolejnym artykule
Kontemplacja i działanie we wczesnym taoizm ie". Proces osiągania jedności mistycznej
z Tao, który jest celem duchow ośd taoistycznej dokonuje się przez ascezę i oczysz czenie umysłu. Asceza zaś w swej istocie p o d o b n a jest d o jogi hinduskiej - m a pom óc praktykującem u rozw inąć ukryte w nim siły.
N a tem at medytacji w buddyzm ie m ożna znaleźć sporo w iadom ośd w dw óch kolejnych artykułach: Zjawisko medytacji w kulturze religijnej T ybetu12 oraz M istyka
Dalekiego Wschodu w ujęciu buddyzm u ( Z e n ) '1.
W pierwszym z nich ukazane jest życie codzienne w klasztorze buddyjskim , gdzie m edytacja należy do podstawow ych obow iązków mnicha. Profesor ukazuje specyfikę i zalety tego ćwiczenia duchow ego, stwierdzając jednakże, iż w świetle chrześcijań skiego objawienia „nie m am y pow odu przeceniać duchowych w alorów buddyzm u, choć jakaś część jego um iłow ania m edytacji bardzo by się nam przydała w świecie doskonale urzeczowionym i wypranym z tęsknot pozaem pirycznych” 14.
D rugi artykuł duchow ości Zen, który ukształtow ał się pod wpływem trzech wielkich kultur azjatyckich: Indii (przez elem enty m ahajany), Chin (taoizm u) oraz Japonii, gdzie osiągnął swoją pełnię. Stąd styl życia w klasztorach, a także techniki medytacyjne są w dużym stopniu podobne d o tybetańskich, zaś form y i treści ż y d a kontem placyjnego m ają wiele w spólnych elementów z taoizmem . K lasztory usytuow a ne są w pięknych, malowniczych terenach, aby mnisi mogli przeżywać swoją jedność z naturą, a pobliskie ogrody dostarczały im natchnienia d o kontem placji. Codzienny rytm życia w takim klasztorze jest ustabilizow any, tw orzy go praca i m edytacja, przy czym ta ostatnia jest ważniejsza. Przygotowaniem do w łaśdwej medytacji są tzw. „drogi” , czyli rodzaj ćwiczeń ascetycznych, m ających na celu kształtowanie odpow ied niej postawy wewnętrznej m edytującego.
11 W: Kontemplacja i działanie, red. W . Słomka, Lublin 1984, s. 133-164. 12 W: Medytacja, red. W . Słomka, Lublin, s. 31-42.
13 W: M istyka w życiu człowieka, red. W . Słom ka, Lublin 1980, s. 29-39. 14 Tamże, s. 42.
B IU L E T Y N M ISJO L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y
D o tej grupy publikacji zaliczyć należy także artykuł - Monastyczno-zakonna
droga świętości15. A u to r nasz charakteryzuje zjawisko m onastycyzm u w różnych
religiach, aby z „kolei prześledzić je na gruncie chrześcijaństwa wschodniego i zachodniego. W ykazuje powszechność m onastycznych form ż y d a oraz ich podobień stwo w takich zasadniczych założeniach jak: dążenie d o sam otnego przeżywania wartości sakralnych, oderwanie się do spraw tego świata, as ce za, dążenie do doskonałośd osobistej itp. Podkreśla jednak, że chrześcijańskie żyrie monastycz- no-zakonne nie może koncentrow ać się tylko na osiąganiu doskonałości etycznej, ale powinno koncentrow ać się przede wszystkim n a Bogu, który jest źródłem uświęcenia człowieka - i to stanow i o jego specyfice. Podobieństw a duchow ośd chrześdjańskiej z duchow ośdą innych religii m ogą stać się przyczyną poszukiw ań ekumenicznych.
2. Zjaw iska m oralne w religiach pozachrześcijańskich
Publikacje zaliczone do tej grupy w planach ks. W itka m iały być przygotow a niem do stworzenia w przyszłości szerszego opracow ania o charakterze systematycz nym lub porów nawczym , omawiającego zjawiska m oralne n a płaszczyźnie różnych systemów św iatopoglądow ych i religijnych. Potrzeba stworzenia takiego opracow ania wiązała się z przekonaniem Profesora, że dopiero rzetelne zbadanie dorobku ludzkości w dziedzinie etyki ustrzeże naukę m o raln o śd norm atyw nej od jednostronności i niezrozum ienia16. W artykule Założenia metodologiczne badań historii zjawisk
moralnych wymienia trzy zespoły tez, które należałoby szczególnie przebadać. Są to:
systemy m o raln o śd wielkich religii łącznie z n auką ich wybitnych przedstaw ideli, doktryny etyczne w zakresie filozofii, zarów no religijne ja k i niereligijne oraz wizje człowieka i jego m o raln o śd zaw arte w literaturze światowej17. D orobek ks. W itka w tej dziedzinie to kilka atykułów poświęconych ideom m oralnym w religii starożytnego Egiptu, taoizm u i buddyzm u oraz krótkie hasła w Encyklopedii katolickiej dotyczące czystośd18 i cudzołóstw a19 w religiach pozachrześdjańskich, a także gościnności w kulturach słowiańskiej i polskiej20.
Zagadnienie m o raln o śd w starożytnym E gipde zostało omówione w ar tykułach: K atalog grzechów w egipskiej Księdze U m arłych21, Księgi Mądrościowe
starożytnego Egiptu ja k o żródla do historii idei moralnych22 oraz dotyczących już
15 W: Drogi świętości, red. W . Słomka, Lublin 1980,
s.
115-125.16 Zob. Zagadnienie układu polskich podręczników teologii moralnej, R T K , 30
(1983) z. 3,
s.
86.17 „Sum m arium ” , 21 (1972) [wyd.] 1974,
s.
107. 18 t. Π Ι, Lublin 1979, kol. 933-935.19 t. III, Lublin 1979, kol. 658-660. 20 t. V, Lublin 1989, kol. 1336-1337. 21 R T K , 20 (1973) z. 3,
s.
93-95. 22 R T K , 22 (1975) z. 3,s.
75-77.B IU L E T Y N M ISJO L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y
bezpośrednio zjawisk m oralnych w okresach - Starego23, Średniego24 i N owego Państwa25 Egipskiego. Podstaw ą opracow ania stała się literatura m ądrośdow a. A utor powołuje się m.in. na Teksty Piramid, Księgę Imhotepa i Pieśń harflarza. T eksty tych ksiąg były przeważnie redagow ane w p o s ta d rad ojca d la syna wchodzącego w dorosłe żyde; stąd często m ają form ę sentencji. D otyczą codziennych spraw człowieka, począwszy od w skazywania zasad grzeczności, przez pochwałę cnót, aż do rzeczy wielkich, ja k zbawienie duszy. W skazują na wielką w artość życia i m ąd ro śd , osobistą szlachetność oraz życzliwość wobec innych. D la historyka m oralnośd duże znaczenie m a 125 rozdział Księgi U m arłych, w którym opisana jest spowiedź zmarłego przed obliczem Ozyrysa.
Znam ienne jest to, że pierwsze publikacje ks. W itka z zakresu religioznawstwa dotyczą właśnie religii starożytnego E giptu. W jednym z artykułów profesor stwierdza, iż staroegipska literatura m ąd ro śd o w a cechuje się dużymi w aloram i m oralnym i i religijnymi oraz ma nieprzem ijającą w artość, poniew aż w swoich wymogach etycznych opiera się n a realizmie wypływającym ze znajomości potrzeb natury ludzkiej. „N a takim g rü n d e - pisze - łatwo m ogła potem rozw inąć się izraelska m istyka m onotdstyczna F ilona oraz przyjąć się i rozw inąć idea chrześcijańska w teologii szkoły aleksandryjskiej, a także w ascezie mnichów Tebaidy” 26.
Filozofii taoistycznej pośw ięcony jest w spom niany ju ż artykuł Kontemplacja
i działanie we wczesnym taoizmie21. W edług A u to ra filozofia ta kwestie m oralnośd
traktuje w sposób am biwaletny, gdyż sprawy d o b ra i zła zależą w niej od p unktu widzenia. Celem człowieka jest przeżywanie szczęśda, które jest stanem pełnej harm onii z naturą. Świat jest doskonale urządzony i nie m a potrzeby ingerować w jego praw a. Taoizm głosi doktrynę niedziałania, któ re nie oznacza postaw y zupełnej bierności, ale dostosow anie się d o T ao - zasady wszelkiego istnienia. A ktyw ność ludzka jest konieczna, bo należy do egzystencji człowieka, aby jednak była skuteczna, musi poddać się praw om T ao. M ądrością jest więc wyrzeczenie się zabiegania o rzeczy nieistotne, odrzucenie ambicji i d u ch a konkurencji: „Człowiek indyw idualny powinien szukać spokoju przez naturalność i spontaniczność czynów, w których od w ewnątrz m a się przejawiać mądrość, a od zew nątrz postaw a władczości. W ten sposób osiąga on żyde doskonale zrównoważone, w ychodzące nie tylko poza konwencje ludzkie, ale naw et ponad m oralne standardy d o b ra i zła” 28.
23 Idee moralne w literaturze mądrościowej starożytnego Egiptu, R T K , 23 (1976) z. 3, s. 81-83.
24 Idee moralne iv literaturze mądrościowej starożytnego Egiptu, R T K , 24 (1977) z. 3, s. 79-83.
25 Idee moralne w literaturze mądrościowej starożytnego Egiptu, R T K , 25 (1978) z. 3, s. 57-62.
26 Idee moralne w literaturze mądrościowej starożytnego Egiptu. III. Okres
Nowego Państwa egipskiego, R T K , 25 91978) z. 3, s. 62.
27 Zob. przypis 11. 28 Tamże, s. 154.
B IU L E T Y N M ISJO L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y
E tyka taoistyczna, polegająca n a całkowitym poddaniu się T ao, preferuje dwa style życia. Przedstaw ił je ks. W itek w artykule - Ideały moralne chińskiego taoizmu19.
Pierwszy styl pochodzi z czasów archaicznych, gdy myśl chińska przeniknięta była magią, a polegała na tym , by opanow ać siły n atu ry za pom ocą praktyk szamańskich. Drugi styl to życie zgodne z T ao, w pełnej harm onii ze światem, oczyszczone i uwznioślone przez kontem plację natury.
O bszerny artykuł Buddyzm a chrześcijaństwo30 ukazuje tło historyczne po
wstania i kształtow ania się buddyzm u, głównie jego założenia doktrynalne, a więc poglądy kosm ologiczne, antropologiczne i „teologiczne” oraz zagadnienia wiodące, do których A u to r zaliczył Buddę, dharm ę i sanghę. W podsum ow aniu artykułu stwierdza, że tru d n o je st porów nyw ać buddyzm z chrześcijaństwem, poniew aż religie te powstały w odm iennych w arunkach cywilizacyjnych i zawierają różne treści kulturowe, co w sumie uniem ożliwia porozum ienie n a płaszczyźnie doktrynalnej. Istnieje jednak możliwość k o n tak tu n a płaszczyźnie prakseologicznej (wspólne działanie dla d o b ra ludzkości), a także m oralnej, gdzie zauważa się zbieżność niektórych zasad m oralnych. Buddyjskie norm y m oralne najlepiej są widoczne w regułach klasztornych. I tak m nicha obowiązywał zakaz kradzieży, kłam stwa i szkodliwej mowy. Z obow iązany był do zachow ania czystości seksualnej, um iar kowania w jedzeniu i korzystaniu z d ó b r materialnych. Życie zaś z żebraniny m iało na celu kształtow anie postaw y pokory. „M oralność głoszona przez Buddę - zauważa ks. Witek - odznacza się pro sto tą, i wiąże z norm alnym życiem w kręgu społecznym. Istnieją w niej norm y minim alne, obowiązujące wszystkich ludzi. Pokryw ają się one z przykazaniam i drugiej tablicy D ekalogu...” 3’.
D o grupy publikacji n a tem at zjawisk m oralnych w religiach pozachrześcijańs kich zaliczono rów nież d w a artykuły o pokorze, które stanow ią fragm ent bad a ń ks. Profesora dotyczących tej cnoty32. W pierwszym z nich - Przedchrześcijańskie ujęcie pokory w kręgu myśli Bliskiego Wschodu1* stwierdza, że p o k o ra ja k o um iar w szukaniu
własnej czci je st cn o tą n a tu ra ln ą i nie w ymaga objawienia chrześcijańskiego. Jest ona obecna w każdej religii traktow anej ja k o osobow y k o n ta k t człowieka z Bogiem, i przejawia się w poczuciu m ałości człowieka w stosunku d o m ajestatu Boga. Tezę powyższą ks. W itek uzasadnia przytaczając opisy i zalecenia pokory w religijnych tekstach egipskich, sum eryjsko-akkadyjskich, babilońskich, hetyckićh oraz w księ gach Starego Testam entu.
K ontynuacją i dopełnieniem tej problem atyki jest drugi artykuł - Starożytna myśl grecko-rzymska a chrześcijańska koncepcja pokory**, w którym ks. W itek
29 R T K , 29 (1982) z. 3, s. 89-92.
30 „A teneum K apłańskie” , 79 (1987) L 108, s. 393-406.
31 Tamże, s. 403.
32 B adania te stały się podstaw ą rozpraw y habilitacyjnej ks. Profesora - Natura pokory. Studium tomistyczne.
33 „S tudia T heologica V arsaviensia” , 6 (1968) n r 1, s. 205-221. 34 R T K , 18 (1971) z. 3, s. 5-19.
B IU L E T Y N M ISJO L O G IC Z N O -R E L IG IO Z N A W C Z Y
dokonuje konfrontacji chrześcijańskiego rozum ienia pokory z poglądam i etyków pogańskich, w szczególności: P latona, A rystotelesa, stoików i cyników. Pom im o zauważenia pewnych analogii stwierdza, że n a gruncie tej filozofii nie występuje pojęcie p okory w jej klasycznym rozum ieniu.
Omówione wyżej publikacje ks. prof. Stanisława W itka z zakresu religioznaw stwa stanow ią niemały w kład w poznanie innych religii i przybliżenie ich w arto śd .