9 Dane OT we Wrocławiu ARiWR 2007.
10 Praca magisterska Marty KrzyĪowskiej pt. Oddziaływanie dopłat bezpoĞrednich na wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych na Dolnym ĝląsku, 2008 r. Praca magisterska Tomasza Pilawki pt. Skala i formy wspierania gospodarstw rolnych po wstąpieniu do Unii Europejskiej, 2009 r. Promotor: prof. dr hab. Barbara Kutkowska, Katedra Ekonomii i Zarządzania, UP we Wrocławiu.
Źródło: Strategia 2001 Source: Strategy 2001
Rys. 1. Regiony funkcjonalne obszarów wiejskich Dolnego Śląska Fig. 1. Functional Regions of rural areas on Lower Silesia
WYNIkI I OmóWIENIE
Kluczowe znaczenie, ze względu na wielkość wsparcia, a także jego skalę, miały dopłaty bezpośrednie. W latach 2004–2006 do gospodarstw dolnośląskich skierowano kwotę dopłat wynoszącą łącznie 1,3 mld złotych, czyli 6% wsparcia krajowego z tytułu dopłat (Kutkowska 2009). Z dopłat bezpośrednich skorzystało 81% ogółu gospodarstw uprawnionych na Dolnym Śląsku9. Przeciętna płatność na 1 gospodarstwo wyniosła w 2006 r. 7 845 złotych. Badania ankietowe10 wykazały, że dopłaty bezpośrednie popra-wiły dochód rolniczy w granicach 5–10%, zależnie od areału gospodarstwa. Około 40% ankietowanych użytkowników gospodarstw o powierzchni powyżej 100 ha UR stwier-dziło, że niekorzystne relacje cenowe, a zwłaszcza wysokie ceny środków produkcji, spowodowały, że dopłaty bezpośrednie nie zrekompensowały poniesionych w produkcji rolniczej strat. Gospodarstwa małe, do 10 ha, przeznaczyły dopłaty na zakup środków do produkcji oraz na potrzeby gospodarstwa domowego. Gospodarstwa powyżej 20-hek-tarowe część dopłat wykorzystały także na cele rozwojowe, dokonując zakupu sprzętu
9 Dane OT we Wrocławiu ARiWR 2007.
10 Praca magisterska Marty Krzyżowskiej pt. Oddziaływanie dopłat bezpośrednich na wyniki eko-nomiczne gospodarstw rolniczych na Dolnym Śląsku, 2008 r. Praca magisterska Tomasza Pilawki pt. Skala i formy wspierania gospodarstw rolnych po wstąpieniu do Unii Europejskiej, 2009 r. Promotor: prof. dr hab. Barbara Kutkowska, Katedra Ekonomii i Zarządzania, UP we Wrocławiu.
– region intensywnego rolnictwa – region rolniczo-rekreacyjny – region przemysłowo-rekreacyjno-turystyczny – region rolniczo-przemysłowy – region rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny – miasta Region III Region I Region V Region IV Region II
rolniczego oraz remontów i budowy obiektów gospodarskich. W nowym okresie progra-mowania w roku 2007 do gospodarstw dolnośląskich skierowano kwotę dopłat wynoszą-cą ponad pół miliarda złotych (tab. 1).
Połowę wszystkich płatności bezpośrednich stanowiła jednolita płatność obszarowa, finansowana w całości z I filaru budżetu WPR, znaczne kwoty (37%) wypłacano z tytułu płatności uzupełniających do roślin uprawnionych współfinansowanych z budżetu kra-jowego.
Tabela 1 Table 1 Zrealizowane w 2007 r. płatności obszarowe na terenie woj. dolnośląskiego
Realized area payments in 2007 on Lower Silesia province Lp.
No. Kind of paymentRodzaj płatności
Kwota ogółem (zł) Total amount Struktura płatności (%) Playment structure 1. Jednolita płatność obszarowa (JPO)
Equality area payment 263 240 312 49,9
2. Uzupełniająca płatność obszarowa – inne rośliny
Supplementary area payment – other plants 193 855 777 36,76 3. Uzupełniająca płatność obszarowa – chmiel
Supplementary area payment – hop 38 867 0,01
4. Uzupełniająca płatność obszarowa – płatność zwierzęca
Supplementary area payment – animal payment
22 042 841 4,18
5. Płatność do produkcji buraków
Sugar payment 47 119 161 8,94
6. Płatność do roślin energetycznych
Energy plants payment 1 026 065 0,19
7. Razem
Total payments 527 323 023 100,00
Źródło: Materiały OT we Wrocławiu ARiMR, 2009 r. Source: ARiMR – Wroclaw Division, 2009.
Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich, jako jeden z dwóch podstawowych progra-mów operacyjnych dla wsi rolnictwa, realizowany był w latach 2004–2006. W ramach PROW-u w tym czasie przewidziano dziewięć działań, tj.: Renty strukturalne,
Wspie-ranie gospodarstw niskotowarowych11, Wspieranie działalności rolniczej na obszarach
o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), Wspieranie przedsięwzięć rolno-środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt. Zalesianie gruntów rolnych, Dostoso-11 Celem działania było wsparcie restrukturyzacji gospodarstw rolnych o niewielkim potencjale
ekonomicznym oraz poprawa konkurencyjności polskiego sektora rolnego w warunkach integra-cji z Unią Europejską. Pomoc miała formę premii wypłacanej przez okres pięciu lat w wysokości 1 250 EURO/gospodarstwo/rok.
wanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej.12 Grupy producentów rol-nych13 Pomoc techniczna14 oraz Uzupełnienie płatności bezpośrednich.
W latach 2004–2006 do rolnictwa dolnośląskiego skierowano kwotę 563 mln zło-tych na wdrażanie powyższych działań. Kwota ta stanowiła 4% wsparcia krajowego (Kutkowska, Łabędzki 2008). Województwo dolnośląskie otrzymało najmniejszą sumę wsparcia w stosunku do udziału w zasobach krajowych gruntów rolnych (6,2%)15. W regionie dolnośląskim najwięcej środków finansowych (24%) skierowano na wspie-ranie rolnictwa obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) (rys. 2). Kwota ta jest adekwatna do udziału tych terenów w zasobach gruntów rolnych na Dolnym Śląsku (Kutkowska 2006). Duże znaczenie miało także finansowanie rent strukturalnych (prawie 20%) oraz działań pozostałych, w tym dofinansowania do płatności obszarowych (34%). Działaniem nowatorskim było wdrażanie programów rolnośrodowiskowych. W latach 2004–2006 do gospodarstw podejmujących pakiety rolnośrodowiskowe skie-rowano 10% kwoty wojewódzkiej PROW. W nowym okresie programowania w ramach PROW 2007–2013 wypłacono w roku 2007 rolnikom dolnośląskim ponad 240 mln zło-tych. Działania rolnośrodowiskowe (programy rolnośrodowiskowe, zalesianie, wspiera-nie terenów ONW) stanowiły aż 62% ogólnej kwoty wsparcia (tab. 2).
W wytypowanych do badań szczegółowych powiatach, w latach 2004–2006, najwię-cej środków otrzymały powiaty o najlepszych warunkach klimatyczno-glebowych do produkcji rolnej, tj. legnicki, ząbkowicki oraz te gdzie duża część otrzymanych środków przypadała na wspieranie rolnictwa na obszarach górskich i innych obszarach o nieko-rzystnych warunkach gospodarowania (ONW), czyli kamiennogórski i górowski (tab. 3). Podobna sytuacja przedstawia się w okresie programowania 2007–2013 (tab. 4).
12 Miało na celu dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska, zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt. Działanie podejmowano dzięki po-mocy ze środków publicznych w celu dostosowania warunków produkcji rolnej do standardów określonych przez wspólnotę. Wsparcie wynosiło do 25 tys. euro/gospodarstwo/rok.
13 Celem działania było koncentrowanie produkcji, jej dostaw, poprawa jakości produktów rol-nych, co w konsekwencji przyczynia się do lepszego planowania i dostosowania produkcji do potrzeb rynku. Wsparcie finansowe mogło być udzielane na zakładanie i administracyjne koszty działania grupy producentów przez okres 5 lat. Wysokość pomocy uzależniona była od rocznej wartości netto sprzedanej produkcji.
14 Pomoc techniczna miała za zadanie wzmocnić procesy wdrażania PROW-u w ramach poszcze-gólnych działań oraz zapewnić sprawną, skuteczną i zgodną z prawem i polityką wspólnotową jego realizację. Wsparcie kierowane było do instytucji wdrażających PROW 2004–2006. 15 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2009, Wstępna analiza realizacji Planu Rozwoju
Źródło: Wstępna analiza.., 2009 Source: Introduced analysis....2009
Rys. 2. Struktura wykorzystania wsparcia dla gospodarstw rolnych PROW 2004–2006 wg działań w woj. dolnośląskim
Fig. 2. Structure of utilization of Rural Development Agricultural Areas Plan due to actions in Lower Silesia Province
Tabela 2 Table 2 Wykorzystanie środków finansowych w ramach PROW 2007–2013 w woj. dolnośląskim
w latach 2007–2008
Using of financial support within Rural Development Plan 2007–2013 in Lower Silesia Province in 2007–2008 years
Lp.
No. InstrumentDziałanie
Kwota ogółem (zł) Total amount Struktura płatności (%) Playment structure 1. Renty strukturalne – Structural pensions 73 904 619,44 30,86 2. Ułatwianie startu młodym rolnikom Financial suport for young farmers 2 400 000,00 1,00 3. Grupy producentów rolnychAgriculture producers group 3 514 160,44 1,47 4. Programy rolnośrodowiskoweAgri-environmental programmers 64 538 804,08 26,88
5. Wspieranie terenów ONWLFA 76 714436,51 32,04
6. Zalesianie – Forestry 6 557 983,60 2,74
7. Z okresu 2004–2006 dla działania „wspieranie gospodarstw niskotowarowych”
Low-marketable farms 11 997 784,17 5,01
8. Razem – Total 239 447 788,24 100,00
Źródło: Materiały OT we Wrocławiu ARiMR, 2009 Source: ARiMR – Wrocław Division, 2009
Tabela 3 Table 3 Skala wsparcia gospodarstw rolnych po roku 2004 w ramach działań PROW w wybranych
powiatach województwa dolnośląskiego
The scale of agriculture support of after 2004 within Rural Development Plan in chosen districts Lower Silesia
L.p. No.
Działania PROW Actions of Rural Development Plan
Powiaty Districts Odsetek UR w woj. dolnośląskim Percent of agricultural land in Lower Silesia 2004–2006 % wsparcia w odniesieniu do województwa Percent of suport and its depend
of voivodships 2007–2013 % wsparcia w odniesieniu do województwa Percent of suport and its depend of voivodships 1. ząbkowicki 6,0 10 046 723,31 3,1 7 067 388,97 3,1 2. legnicki 4,0 14 093 302,98 4,4 13 248 729,66 5,9 3. górowski 5,0 18 502 542,01 5,8 5 569 050,75 2,5 4. kamiennogórski 3,0 15 127 151,30 4,7 8 943 848,50 4,0 5. bolesławiecki 4,0 8 111 905,61 2,5 5 466 989,47 2,4
Źródło: Materiały OT we Wrocławiu ARiMR, 2009 Source: ARiMR – Wroclaw Division, 2009
Interesującym zagadnieniem jest proces wdrażania instrumentów WPR do gospo-darstw rolniczych. Ankietyzacja 60 gospogospo-darstw rolniczych zlokalizowanych w różnych regionach Dolnego Śląska umożliwiła próbę jego oceny16.
W analizowanych gospodarstwach produkcja roślinna dominowała w powiatach: ząbkowickim, legnickim i górowskim, gdzie występowały najlepsze warunki klimatycz-no-glebowe do produkcji rolnej. W przypadku powiatu kamiennogórskiego z powodu niekorzystnych warunków klimatyczno-glebowych i dużego udziału trwałych użytków zielonych (60%) zaobserwowano dobrze rozwiniętą hodowlę bydła mlecznego. Wśród wszystkich ankietowanych rolników 50% to osoby w wieku od 41 do 60 lat. Były to osoby z długim stażem pracy. Gospodarze posiadali w głównej mierze wykształcenie średnie nierolnicze i średnie rolnicze. Wykształcenie wyższe zaobserwowano wśród an-kietowanych rolników w powiatach: górowskim (20%), ząbkowickim (16%) i bolesła-wieckim, zwłaszcza w gospodarstwach powyżej 50 ha. Duża część rolników dokształcała się, uczestnicząc w kursach i szkoleniach.
16 Praca magisterska Tomasza Pilawki pt. Skala i formy wspierania gospodarstw rolnych po wstą-pieniu do Unii Europejskiej, 2009 r. Promotor: prof. dr hab. Barbara Kutkowska, Katedra Eko-nomii i Zarządzania, UP we Wrocławiu.
Źródło: badania własne Source: Own reaserches
Rys. 3. Znajomość płatności obszarowych wśród ankietowanych rolników (% gospodarstw) Fig. 3. Knowledge of area payments among questionnaired farmers ( % farms)
W trakcie ankietyzacji oceniono świadomość możliwości ubiegania się o instrumen-ty wsparcia finansowego wynikającego z WPR. We wszystkich rejonach badań najle-piej znaną formą wsparcia są dopłaty bezpośrednie będące sumą jednolitej płatności obszarowej i płatności do roślin uprawnionych (JPO, UPO), pochodzących zarówno z budżetu UE, jak i częściowo z budżetu krajowego. Znają je wszyscy ankietowani go-spodarze. Różnie kształtuje się znajomość płatności do roślin energetycznych finansowa-nej ze środków krajowych. W powiecie górowskim znajomość tę deklaruje prawie 90% rolników, ponad 80% w powiecie bolesławieckim, zdecydowanie najmniej (poniżej 60%) w powiecie legnickim. W badanych gospodarstwach położonych w powiecie górowskim i bolesławieckim odnotowano najwyższą znajomość płatności cukrowej, co spowodowa-ne jest zapewspowodowa-ne większymi areałami upraw buraków cukrowych w tych rejonach (odpo-wiednio 80 i 75%) (rys. 3).
Od momentu przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej każdy polski rol-nik, który posiadał nie mniej niż 1 ha powierzchni uprawnionej, miał prawo ubiegać się o dopłaty bezpośrednie do produkcji rolnej. Z badań wynika, że w kolejnych latach 2004–2008 o dopłaty wnioskowali wszyscy ankietowani rolnicy, tylko w przypadku po-wiatu kamiennogórskiego i bolesławieckiego o takie dopłaty starało się w 2004 r. około 90% gospodarzy. Spowodowane to było niespełnieniem wszystkich formalnych kryte-riów. W kolejnych latach spełnili oni wszystkie warunki i tym samym wszystkie badane gospodarstwa otrzymywały dopłaty bezpośrednie (rys. 4).
W badanych gospodarstwach wysokość otrzymywanych dopłat bezpośrednich była zróżnicowana. Wynikało to z wielkości gospodarstwa oraz z warunków gospodarowania. W powiecie bolesławieckim, gdzie liczba dużych gospodarstw była znaczna, zanotowa-no najwyższe dopłaty, powyżej 50 tys. złotych rocznie na gospodarstwo. Kwoty w tej skali otrzymało ponad 30% obserwowanych gospodarstw. W powiecie legnickim ponad 70% badanych gospodarstw uzyskiwało rocznie dofinansowanie w granicach od 10 do 50 tys. złotych, pozostali otrzymali dopłaty w granicach 1–5 tys. złotych. W powiatach kamiennogórskim i ząbkowickim najwięcej rolników otrzymało płatności w granicach od
5 do 10 tys. złotych rocznie (rys. 5). Uzyskane dopłaty bezpośrednie przyczyniły się do zwiększenia dochodu rolniczego najczęściej w granicach około 5%, w gospodarstwach do 20 ha. W powiecie legnickim i bolesławieckim rolnicy stwierdzili, że dochód ten po-większony został dzięki dopłatom o 10%. Według opinii gospodarzy w gospodarstwach o areale powyżej 20 ha dopłaty bezpośrednie przyczyniły się wzrostu dochodu o 10%.
Źródło: badania własne Source: Own reaserches
Rys. 4. Ubieganie się o dopłaty bezpośrednie w wybranych latach (% gospodarstw) Fig. 4. Applications for direct payments in selected years (% farms)
Źródło: badania własne Source: own reaserches
Rys. 5. Wysokość otrzymanych dopłat bezpośrednich w badanych gospodarstwach (% gospo-darstw)
Fig. 5. Value of received direct payments in the examined farms (% farms)
Analizując wdrażanie poszczególnych działań PROW-u, stwierdzono, że powszech-nym instrumentem z jakiego korzystali rolnicy, zwłaszcza z powiatu kamiennogórskiego, górowskiego i ząbkowickiego, były dopłaty do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) (odpowiednio: 58, 50, 100% ankietowanych gospodarzy). Tak wysoki odsetek rolników spowodowany był stosunkowo prostymi procedurami uzy-skania środków finansowych, w odróżnieniu od innych działań. W przypadku powia-tów: ząbkowickiego i legnickiego korzystano także z programów rolnośrodowiskowych
0–1000 zł 1001–5000 zł 5001–10000 zł 10001–50000 zł >50000 zł
(50, 17% rolników). Programy rolnośrodowiskowe są działaniem znacznie trudniejszym, często wymagającym pomocy doradcy, wiedzy i umiejętności gospodarzy. W powiecie legnickim 18% ankietowanych sięgnęło po środki na wspieranie gospodarstw niskoto-warowych. Uzyskanie pomocy finansowej w ramach tego działania jest najtrudniejsze, ponieważ wiąże się to z aktywnym udziałem rolnika w staraniu się o pomoc jak i z przy-gotowaniem biznesplanu (co sprawia największe trudności).
Analizując wykorzystanie instrumentów PROW według grup obszarowych, można za-uważyć, że w obiektach o areale powyżej 20 ha dominowały programy rolnośrodowisko-we oraz wspieranie terenów ONW. W powiecie bolesławieckim, górowskim i ząbkowic-kim w gospodarstwach powyżej 50 ha znaczny udział miały także programy zalesienio-we. Renty strukturalne dominowały w gospodarstwach mniejszych obszarowo (do 10 ha) powiatu górowskiego.
Badania Pentora „Polska wieś i rolnictwo 2007”17 pokazują, iż polscy rolnicy czują się słabo lub bardzo słabo poinformowani o instrumentach wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich (60%). Inaczej przedstawia się sytuacja w badanych gospodarstwach, gdzie w powiatach legnickim, kamiennogórskim i górowskim większość rolników czuje się do-brze na ten temat poinformowana. W pozostałych rejonach odsetek gospodarzy nie zna-jących instrumentów wsparcia jest większy niż tych, którzy orientują się w możliwości skorzystania ze wsparcia finansowego. Wśród respondentów z powiatu ząbkowickiego około 10% deklarowało bardzo dobrą znajomość wszystkich form wsparcia, ale również aż około 60% zna te instrumenty słabo i bardzo słabo (rys. 6).
Źródło: badania własne Source: own reaserches
Rys. 6. Znajomość instrumentów wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich (% gospodarstw) Fig. 6. Knowledge of agriculture and rural areas support instruments (% farms)
Jak wykazały badania, podstawowym źródłem informacji dla gospodarzy są przede wszystkim ośrodki doradztwa rolniczego (rys. 7). Szczególnie ważną rolę jako źródło wiedzy dla rolników z powiatu kamiennogórskim odgrywają właśnie ODR-y. W powie-cie ząbkowickim natomiast mamy do czynienia z gospodarstwami wyspecjalizowanymi i to właśnie tam często źródłem informacji o funduszach Unii Europejskiej są czasopi-sma specjalistyczne oraz Internet. Coraz większą rolę w doradztwie odgrywają prywatne firmy, których udział w dostarczaniu rolnikom informacji kształtuje się na poziomie oko-ło 10%. Ankietowani gospodarze najlepiej znają w kolejności następujące instrumenty wsparcia: płatności obszarowe, renty strukturalne, dopłaty do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania oraz programy rolnośrodowiskowe.
Źródło: badania własne Source: own reaserches
Rys. 7. Źródła pozyskiwania informacji o funduszach pomocowych Unii Europejskiej dla rolnictwa (% gospodarstw)
Fig. 7. Sources of information of European Union funds (% farms)
Większość rolników otrzymuje wsparcie zarówno z budżetu UE, jaki z budżetu kra-jowego np. w formie zwrotu akcyzy zawartej w cenie oleju napędowego i nie potrafią oni ocenić udziału poszczególnych instrumentów w zwiększaniu dochodów z gospodarstwa rolniczego. Z tego powodu dokonano próby oceny łącznej, czyli dopłat bezpośrednich, pozostałych instrumentów finansowanych z UE oraz pomocy krajowej oddziaływania na dochodowość ankietowanych gospodarstw. W odczuciu rolników wsparcie finansowe zarówno krajowe, jak i z Unii Europejskiej spowodowało zwiększenie dochodu do 5%. W powiecie legnickim i bolesławieckim kilka procent rolników uważało, że dochód ten wzrósł o 10%. Tylko w przypadku powiaty ząbkowickiego 15% rolników stwierdziło, że ich dochód wzrósł o ponad 50%18. Były to głównie gospodarstwa powierzchniowo
18 Badania prowadzone przez IERiGŻ w Warszawie dzięki systemowi rachunkowości FADN wskazują, że udział dopłat z UE w dochodach kształtuje się w granicach 40–50%. Wystąpienie prof. dr. hab. A. Kowalskiego w MRiRW, kwiecień 2009; „Polski sektor żywnościowy 5 lat po akcesji”.