Pejzaż postindustrialny stanowi wyjątkowo trafną fi gurę myślenia o współczesnych miejscach i przestrzeniach ze względu na to, że wpro-wadza w obszary, które Elizabeth Mahoney nazywa miejscami „różnicy,
12 O wpływie polityki nowego rządu na kinematografi ę brytyjską zob.: C. Monk:
Underbelly UK: the 1990s Underclass Film, Masculinity and the Ideologies of „New” Bri-tain. In: British Cinema: Past and Present. Eds. J. Ashby, A. Higson. London 2000, s. 278.
13 Szerzej o tym zob.: D. Freedman: Th e Era of New Labour 1992-2001. In: Tegoż:
Television Policies of the Labour Party 1951–2001. London 2003, s. 155–192.
14 Według Charlesa Murraya, powstanie grupy społecznej zwanej underclass jest efektem destrukcyjnego działania kapitalizmu. Zob. C. Monk: Men in the 90s.
In: British Cinema of the 90s. Ed. R. Murphy. London 2000, s. 156.
„Węgiel jest przeszłością, panno Mullins”… 33
fragmentacji, pluralizmu”15, naznaczonymi problemami napiętych re-lacji między kategoriami przestrzennymi, strukturami podległości i do-minacji. Region North East nasycony jest tego typu krajobrazami, które zarazem stanowią materialny zapis szerszych problemów społecznych i ekonomicznych, z jakimi tutejsze hrabstwa przemysłowe zmagają się co najmniej od połowy lat siedemdziesiątych. W kontekście omawianej tu tematyki warto jednak pamiętać, że ślady działalności industrialnej nie są dominantą krajobrazową będącą wyznacznikiem lokalnej specyfi ki, nie uruchamiają ikonografi i budzącej skojarzenia z upadkiem i ze spustosze-niem materialnym (jak to często bywa w przypadku Górnego Śląska). Jako jeden z dziewięciu regionów Anglii, a przy tym jeden z najmniejszych pod względem powierzchni (8 592 km²) oraz gęstości zaludnienia (293 os./km2), North East szczyci się szeroko rozpościerającymi się obszarami ekologicz-nymi, które stanowią „strome i surowe wybrzeża morskie, rozległe połacie wyżynne, słone bagna oraz unikalne murawy wapienne”16. Zarówno morfo-logia pejzażu, jak i struktura demografi czna uprawniają do tego, by nazwać Północny Wschód regionem „głębokich różnorodności”17.
Próżno jednak szukać takiej jego charakterystyki w omawianych fi lmach. Ich kadry wyraźnie koncentrują się na ukazywaniu innej wizji – subregionalnej, celowo ograniczającej przestrzeń do zagłębia przemy-słowego, zapewne po to, by wydobyć interesujący reżyserów problem spo-łeczny. Na ekranie widzimy więc przede wszystkim zamknięte enklawy fabryczne, szyby wyciągowe kopalń na horyzoncie i ciasne mieszkania ro-botnicze – miejsca codziennego kieratu. Proksemika przestrzeni kreowa-na jest jako podkreślająca omnipotencję społecznych więzów (blisko są-siadujące z sobą ogródki i mieszkania wpływające na zażyłość kontaktów w Orkiestrze i Billym Elliocie) albo też przeciwnie – jako alienująca boha-tera (nadmierne stłoczenie na małej powierzchni ludzi i nawarstwianie się w jednym miejscu obciążających psychikę problemów w Billym Elliocie).
Prawdziwie wolna, szeroka przestrzeń pojawia się właściwie tylko w fi lmie
15 E. Mahoney: Th e People in Parentheses: Space under Pressure in the Post-modern City. In: Th e Cinematic City. Ed. D.B. Clarke. London 1997, s. 168.
16 Taki opis krajobrazu North East widnieje między innymi na stronie internetowej Brytyjskiego Instytutu Ekologii i Środowiska (CIEEM). Zob. http://www.cieem.net/
geographic-sections/11/05.-north-east-england. Dostęp: 22.07.2016.
17 Ch. Duke, R. Hassink, J. Powell, J. Puukka: Th e North East – Key Features of the Region. In: North East of England. Peer Review Report. Organisation for Economic Co-operation and Development Directorate for Education, Education Management and Infrastructure Division Programme on Institutional Management of Higher Edu-cation (IMHE) 2006, s. 12.
34 Ilona Copik
Stephena Daldry’ego – tutaj u wylotu uliczki osiedla robotniczego, przy któ-rej mieści się dom rodzinny głównego bohatera, rozpościera się wybrzeże.
W jednym z ujęć kamera wychwytuje na tle szaroniebieskiego morza sa-motną białą żaglówkę – symbol marzeń chłopca o wolności i subtelności kojarzonej z tańcem, kontrastowo różnej od smolistej i ciężkiej czerni hałdy, która stanowi tło splątanych materialnymi problemami myśli ojca.
W raporcie ewaluacyjnym dotyczącym bilansu procesów deindu-strializacji w regionie North East stwierdza się, że „wraz z recesją po-przemysłową region stracił ekonomiczną kontrolę”18, a w innym miejscu:
„W ostatnich dekadach XX wieku region doświadczył masowej dein-dustrializacji i ekonomicznej zapaści skutkującej pogłębieniem się nie-równości pomiędzy Północnym Wschodem a średnią krajową. Recesja i destrukcja narodowego przemysłu ciężkiego przyczyniły się do przedłu-żającego się bezrobocia, spotęgowania się stanów wyczerpania i niemocy wśród mieszkańców oraz ich długotrwałej zależności od świadczeń socjal-nych”19. Dalej twórcy raportu odnotowują, że zarówno pod względem eko-nomicznym (słaba produktywność biznesu, niski poziom inwestycji), jak i edukacyjnym (słabsze wyniki pomiarów zewnętrznych, niższy odsetek osób z wyższym wykształceniem) region sytuuje się poza średnią krajową.
Taka ponura wizja, pomimo komediowej stylistyki, wyraźnie przebija z omawianych dzieł. O ile bowiem Goło i wesoło może budzić umiarkowa-ny optymizm dotyczący możliwości transformacji ekonomicznej, o tyle trudno się go doszukać w pozostałych fi lmach. Nie bez znaczenia jest fakt, że blisko półmilionowe i centralnie ulokowane Sheffi eld ma zupełnie inne możliwości rozwojowe niż peryferyjnie położone małe osady górnicze.
Z tego względu Billy Elliot zawiera czytelne przesłanie, że jedyną szansą dla młodych, którzy pragną realizować swoje cele i talenty, jest wyjazd ze spetryfi kowanej prowincji, stanowiący spełnienie marzenia, by nie być już więcej górnikiem (jak ojciec i brat), porzucić zagęszczoną egzysten-cję własnego dzieciństwa i wreszcie móc złapać wiatr w żagle. Widoczny w opowieści o Everington brak szans na zbudowanie pozytywnej wizji miejsca podkreśla nie tylko determinacja zakleszczonych przez policję w kwadratach robotniczych podwórek górników, zmagających się ze straj-kiem, lecz także światopogląd, jaki wyraża lokalna wspólnota. Uwidacz-nia się on choćby w podejściu rodziny i sąsiadów do wyjazdu Billy’ego do Royal Ballet School w Londynie – cała społeczność cieszy się, że chłopiec wyrwie się z mozolnej lokalności zamkniętej w miejscu bez przyszłości.
18 Tamże, s. 25.
19 Tamże, s. 12.
„Węgiel jest przeszłością, panno Mullins”… 35
Podobnie fatalistyczny w swej wymowie jest obraz Grimley, w którym wygaszanie kopalni oznacza rychłe pozostawienie ludzi bez pracy oraz kres całej formacji kulturowej opartej na fundamencie lokalnej górniczej tradycji i związanym z nią przestrzennym układzie społecznym odpowiedzialnym za trwałość wspólnotowych więzów. W cytowanym raporcie przy okazji cha-rakterystyki dystynktywnych cech regionu mówi się o wysokim stopniu in-kluzji społecznej, „wyrastającej z silnej homogeniczności”, rozwiniętym „po-czuciu przynależności do lokalności” oraz o uwarunkowanym specyfi cznym trybem życia „braku pewności siebie”20, przekładających się na preferowanie działań grupowych. Nie dziwi zatem, że ukazywane w fi lmach nadszarpnię-cie kulturowych aksjomatów wywołuje stan zbiorowej depresji pogłębianej w równej mierze widmem bezrobocia, co egzystencjalnym lękiem przed utratą „naszej społeczności, naszych domów, naszego życia”, które, jak się uważa, rząd poświęca „w imię postępu i kilku szylingów”. Tytułowa orkiestra – „pamięć po stuletniej harówce” – symbol, a zarazem substytut wspólnoty robotniczej opartej na idei solidarności, jest tu formacją najczytelniej ujaw-niającą społeczne koszty ekonomicznej zmiany. Jej członkowie to „uczciwi ludzie, którym nie została ani kropla nadziei”, stracili bowiem nie tylko pra-cę, ale i wolę walki oraz wiarę w zwycięstwo. Grają wprawdzie ze swoim zespołem w Londynie, uczestnicząc w fi nale orkiestr dętych organizowanym w Royal Albert Hall, jednak czynią to, zaledwie symbolicznie wyrażając swo-ją determinację, nie wierząc w przetrwanie orkiestry („Jeśli padnie kopalnia, to i zespół” – mówią). Mają świadomość końca własnej tradycji i kulturowej odrębności, przez co sami określają siebie jako „dinozaury”. Ostatecznie zaś większość z nich, poddając się nastrojowi zupełnej rezygnacji, przyjmuje po-stawę „łamistrajków” – bierze odprawy i głosuje za zamknięciem kopalni, wyrażając tym samym całkowity brak wiary w jej przetrwanie.
Jakkolwiek myślenie w kategoriach regionu wyraźnie charakteryzuje bohaterów fi lmowych, a podobny punkt widzenia równie chętnie przyj-mują sami reżyserzy, regionalizm – rozumiany jako forma samoświado-mości terytorialno-symbolicznej, ewokujący spójną tożsamość kulturową i wyrażający się w aktywności obywatelskiej czy politycznej – jest w oma-wianych obrazach zaznaczony dyskretnie21. Być może najbardziej
suge-20 Zob. tamże, s. 34.
21 O subtelnych napięciach między tym, co narodowe i regionalne, oraz o regio- nalizmie, którego fundamentem jest transformacja tożsamości z klasowej do kultu-rowej w Orkiestrze zob. N. Redfern: „Land of Hope and Bloody Glory” Region and Nation in „Brassed Off ”. https://www.academia.edu/2203594/_Land_of_Hope_and_
Bloody_Glory_Region_and_Nation_in_Brassed_Off . Dostęp: 23.07.2016.
36 Ilona Copik
stywnie temat ten został ujęty w Orkiestrze, gdzie już sama stuletnia z górą tradycja zespołu górniczego, który „przeżył dwie wojny światowe, trzy ka-tastrofy, siedem strajków”, potwierdzające jego prestiż emblematy, galowe mundury oraz reprezentacyjne sztandary stanowią o odrębności i ekspre-sywności lokalnego dziedzictwa. Ponadto w fi lmie uchwytny jest rodzaj kolorytu lokalnego, który pozwala wyodrębniać z tłumu dystynktywne cechy rodzimej „swojskości”. Należą do nich, obok naleciałości języko-wych (North-East English dialect), skłonność tutejszych ludzi do nieuzew-nętrzniania się, a także szacunek, jakim darzą pracę. Wśród cech, które uchodzić mogą za lokalne, szczególne miejsce zajmuje poczucie dumy. Jak wynika z obserwacji społecznych, „region ma wyraźnie wyodrębnione, czytelne granice i silne cechy regionalne […], co wynika z dawnego zna-czenia oraz ze sławy, jaką cieszył się w erze wiktoriańskiej i postwiktoriań-skiej jako industrialny producent dóbr”22.
Właściwość ta wyraźnie zaznaczona jest w Goło i wesoło, akcentu-jącym poczucie godności hutników, którzy po zamknięciu zakładu nie tyle nawet nie potrafi ą znaleźć nowego zatrudnienia, ile zwyczajnie nie chcą tego zrobić, ponieważ czują się wykwalifi kowanymi pracownika-mi, a ich dramat polega na tym, że zawód, który przez lata wykony-wali, nie mieści się w strukturach nowego porządku ekonomicznego.
Bulwersuje ich teledysk z fi lmu Flashdance (reż. Adrian Lyne, 1983), w którym główną bohaterką jest kobieta – spawaczka i jednocześnie tancerka. W obrazie tym dostrzegają przykład konsumpcjonistycznej degradacji tradycyjnego etosu, a także postępujący proces transforma-cji ról społecznych (kobiecość / męskość), z którym równie trudno im się pogodzić. Wątek hutników zmuszonych do zmiany zacnej profesji na sceniczny look (zmiany, która w istocie jest swego rodzaju inwersją, co podkreśla nazwa zespołu: Hot Metal) ucieleśnia zasadniczy, jak się wydaje, problem North East – „obszaru załamania” (depressed area), który ciągle stoi przed koniecznością sprostania postindustrialnym przekształceniom, dotyczącym przede wszystkim wyzwań przedsiębior-czości i prywatyzacji oraz szukania nowych możliwości innowacyjnych i inwestycyjnych w sektorze usług23. Sposób fi lmowego problematyzo-wania regionu można jednak widzieć także szerzej, na innym bowiem poziomie odzwierciedla on myśl przewodnią współczesnej debaty na te-mat rdzennych regionów, które postrzega się w pełnych napięć relacjach
22 Ch. Duke, R. Hassink, J. Powell, J. Puukka: Th e North East…, s. 21.
23 Zob. tamże, s. 34.
„Węgiel jest przeszłością, panno Mullins”… 37
między dawną tradycją a koniecznością uczestniczenia w globalnych strukturach ekonomicznych.