Regionalne prawo prywatne w świetle postanowień konstytucji z 1978 roku

Kompetencje legislacyjne w zakresie stanowienia własnego prawa cywilnego przyznawała regionom legitymującym się statutami autono-micznymi już konstytucja z 1931 r. Regulacje te, obowiązujące przez cały okres Drugiej Republiki, z wyłączeniem okresu wojny domowej, są uzna-wane za „protoplastę” obecnych norm konstytucyjnych⁵⁰. Hiszpańska konstytucja z 1978 r., korzystając z dorobku poprzedniczki, niewątpliwie zrewolucjonizowała funkcjonowanie hiszpańskiego systemu prawa

cywil-46 C. Tobeñas: Derecho civil…, s. 331.

47 Art. 2 Compilación Foral de Derecho Civil de Vizcaya y Alava, BOE nr 182 z 31 lipca 1959 r.

48 Ibidem, art. 60.

49 Por. C. Tobeñas: Derecho civil…, s. 333; M. Supera -Markowska: Zarys prawa…, s. 53.

50 Zob. J.L. L acr uz B erdejo, w: Elementos de derecho Civil. T. 1. Parte general.

Eds. J.L. L acr uz B erdejo, J. Delgado E chever r ía. Madryt 2002, s. 82.

nego, w tym przede wszystkim jego regionalnych podsystemów. Wpływ, jaki na Derechos forales wywarła obecnie obowiązująca hiszpańska kon-stytucja, ma wymiar wieloaspektowy.

W pierwszej kolejności należy podkreślić, że konstytucja z 1978 r.

przyznaje kompetencje legislacyjne w zakresie regionalnego prawa pry-watnego tym wspólnotom autonomicznym, w których prawo to istniało wcześniej. Ich statuty autonomiczne traktują te uprawnienia, jako kom-petencje wyłączne (poza nimi wyróżnia się także komkom-petencje konkuren-cyjne, czyli zagadnienia, które mogą być regulowane zarówno na pozio-mie wspólnot autonomicznych, jak i na poziopozio-mie władzy centralnej, oraz kompetencje podzielne, obejmujące zagadnienia, które w podstawowym zakresie są regulowane przez państwo, a ich konkretyzacja następuje na poziomie lokalnym)⁵¹, co oznacza, że w zakresie stanowienia regio-nalnego prawa prywatnego organami właściwymi do jego stanowienia są jedynie zgromadzenia legislacyjne wspólnot autonomicznych.

Następnie należy zwrócić uwagę na fakt, że w świetle postanowień konstytucji z 1978 r. ostatecznie porzuca się ideę unifikacji prawa cy-wilnego, która przez dziesięciolecia przyświecała hiszpańskim kodyfi-katorom. Zamiast tego konstytucja z 1978 r., przez zagwarantowanie koegzystencji na terytorium Hiszpanii różnych zespołów norm prawa cywilnego, kładzie fundamenty pod budowę państwa o pluralistycznym systemie prawa.

Trzeba podkreślić, że w systemie tym relacje między prawem stano-wionym przez centralne organy państwa, którego najlepszym przykładem jest kodeks cywilny, a normami pochodzenia regionalnego reguluje wy-łącznie konstytucja wraz ze statutami autonomicznymi, nie zaś ustawy uchwalane przez Kortezy Generalne. Innymi słowy, ważność i skutecz-ność regionalnego, autonomicznego prawa cywilnego nie zależy od ustaw wydawanych przez władzę centralną, jak również nie występuje pomię-dzy nimi jakakolwiek zależność hierarchiczna. Oczywiście, konstytucja stanowi także źródło prawa wyższego rzędu w stosunku do norm Dere-cho foral, które w żaden sposób nie mogą łamać jej postanowień i których interpretacja zawsze powinna odbywać się w duchu jej podstawowych zasad.

Zgodnie z art. 149 ust. 1 pkt 8 hiszpańskiej konstytucji z 1978 r., do wyłącznej kompetencji państwa należą sprawy z zakresu: „ustawodaw-stwa cywilnego, bez uszczerbku dla zachowania, zmiany i rozwijania przez Wspólnoty Autonomiczne praw cywilnych, dawnych statutowych lub specjalnych, tam gdzie one istnieją; w każdym wypadku zasady odnoszące się do stosowania i skuteczności norm prawnych, stosunki

51 Por. M. Supera -Ma rkowska: Zarys prawa…, s. 46.

cywilnoprawne dotyczące form małżeństwa, systemu rejestrów i doku-mentów publicznych, podstawy zobowiązań umownych, normy rozstrzy-gające kolizje praw oraz określenie źródeł prawa, z poszanowaniem, w tym ostatnim wypadku, norm dawnego prawa statutowego lub spe-cjalnego”. Pierwszy projekt konstytucji, powielając rozwiązania swojej poprzedniczki z 1931 r., zakładał co prawda, że kompetencja do stano-wienia autonomicznego prawa cywilnego należeć będzie do wszystkich wspólnot autonomicznych, niezależnie od tego, czy wcześniej posiadały one własne normy prawa prywatnego. Ostatecznie takie rozwiązanie zostało uznane za zbyt daleko idące poszerzenie uprawnień wspólnot autonomicznych, mogące godzić w integralność hiszpańskiego systemu prawa prywatnego⁵². Zdecydowano więc, by kompetencja do zachowania, zmiany i rozwijania praw cywilnych przysługiwała tym wspólnotom, na których obszarze owe prawa istniały już wcześniej. Warto zaznaczyć, że nieuchronną konsekwencją zwycięstwa „opcji foralistycznej” na grun-cie konstytucji z 1978 r. jest powstanie dysproporcji pomiędzy wspól-notami autonomicznymi, wywołanej nie względami politycznymi, lecz wyłącznie historycznymi. Nigdy bowiem, w świetle obecnie obowiązu-jącej konstytucji, nie będzie możliwe, aby każda ze wspólnot posiadała kompetencję do stanowienia własnych norm prawa prywatnego. Ponad-to, w świetle art. 149 ust. 3, który stanowi, że „sprawy wyraźnie nie-zastrzeżone dla państwa przez niniejszą Konstytucję mogą przejść do właściwości Wspólnot Autonomicznych na mocy ich statutów. Kompe-tencja w sprawach, które nie zostałyby przejęte na mocy statutów o au-tonomii, przynależy państwu, którego normy mają pierwszeństwo w ra-zie kolizji przed normami Wspólnot Autonomicznych we wszystkim, co nie należy do ich wyłącznej kompetencji. Prawo państwowe, w każdym razie, dopełnia prawo Wspólnot Autonomicznych”, należy stwierdzić, że wspólnoty te będą mogły uzyskać wyłączność w zakresie stanowienia prawa cywilnego, ale tylko jeśli zostanie to zastrzeżone w ich statutach autonomicznych. Prawo uchwalone w ten sposób przez zgromadzenie legislacyjne danej wspólnoty autonomicznej w zakresie jej statutowych kompetencji, mając tę samą rangę i moc, co ustawy stanowione przez Kortezy Generalne, podlega jedynie postanowieniom konstytucji. Jak można się było spodziewać, wszystkie wspólnoty autonomiczne posiada-jące w chwili uchwalenia nowej konstytucji własne normy prawa pry-watnego zastrzegły w swych statutach autonomicznych kompetencję do jego „zachowania, zmiany i rozwijania”.

Przed wejściem w życie konstytucji z 1978 r. normy prawa regional-nego, niezależnie od tego, czy ich zawartość odzwierciedlała

autonomicz-52 J.L. L acr uz B erdejo, w: Elementos de derecho…, s. 86.

ny dorobek prawny każdej ze wspólnot, były, z formalnego punktu wi-dzenia, normami państwowymi pochodzącymi od centralnych organów ustawodawczych. Relacje pomiędzy tymi normami a prawem powszech-nie obowiązującym, zawartym w kodeksie cywilnym i innych prawach o charakterze generalnym, mieściły się w obrębie tego samego systemu prawa kształtowanego przez jeden, ogólnopaństwowy organ legislacyjny.

Były więc takimi samymi prawami, jak ustawy uchwalane przez Kortezy Generalne, czego konsekwencją było to, że tak jak one mogły ulec nowe-lizacji lub derogacji⁵³.

Wraz z wejściem w życie nowej konstytucji w 1978 r., przez zagwa-rantowanie pluralizmu legislacyjnego i koegzystencji na terytorium państwa hiszpańskiego różnych zespołów norm, jego system prawa pry-watnego uległ radykalnej zmianie. Od tej pory decydującym kryterium, określającym relacje pomiędzy prawem autonomicznym a normami po-chodzenia centralnego, stało się kryterium kompetencji do jego stano-wienia, a nie jak to było wcześniej — następstwo czasowe czy hierarchia normatywna. Należy ponadto podkreślić, że w świetle obecnie obowią-zującej konstytucji normy Derecho foral uchwalane przez zgromadze-nia legislacyjne wspólnot autonomicznych, mając taką samą rangę jak ustawy stanowione przez centralne organy państwa, mogą, w zakresie kompetencji statutowych danej wspólnoty i na obszarze jej jurysdykcji, pozbawiać te ostatnie mocy obowiązującej. Dotyczyć to może zarówno norm prawa regionalnego, które przed wejściem w życie nowej konsty-tucji z formalnego punktu widzenia uważane były za normy pochodze-nia państwowego, jak również jakichkolwiek innych norm uchwalanych przez centralne organy państwa, w tym przepisów obowiązującego po-wszechnie kodeksu cywilnego.

Na osobną uwagę zasługuje także redakcja art. 149 ust. 1 pkt 8 kon-stytucji, przyznającego wspólnotom autonomicznym kompetencję do „za-chowania, zmiany i rozwijania praw cywilnych, dawnych statutowych lub specjalnych”. Interpretacja tego przepisu budzi w hiszpańskiej juryspru-dencji i piśmiennictwie kontrowersje. W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego⁵⁴, uprawnienie wspólnot autonomicznych do „zachowa-nia” ich praw cywilnych należy przede wszystkim rozumieć jako ograni-czenie kompetencji władzy centralnej, polegające na pozbawieniu jej moż-liwości uchylania i modyfikacji prawa regionalnego. Trybunał w swych orzeczeniach zauważył ponadto, że kompetencję tę można interpretować jako przywilej publikacji przez autonomiczne organy legislacyjne tekstów

53 Ibidem, s. 89.

54 Sentencia de Tribunal Constitucional 88/1993 z 12 marca 1993 r., BOE z 15 kwiet-nia 1993 r. oraz 156/1993 z 6 maja 1993 r., BOE z 28 maja 1993 r.

jednolitych praw regionalnych w postaci tzw. kompilacji (Compilaciones) oraz formalizacji prawa zwyczajowego, które rzeczywiście obowiązywało na obszarze danej wspólnoty.

Z kolei, w odniesieniu do uprawnienia władz lokalnych, polegającego na możliwości „zmiany” obowiązującego na ich terytorium prawa cywil-nego, Trybunał Konstytucyjny zważył, że kompetencja ta, aczkolwiek niezbyt rozległa, oznacza przywilej nowelizacji obowiązujących wcześniej norm Derecho foral. Celem, jaki przyświecał ustawodawcy hiszpańskie-mu, było uniknięcie restrykcyjnej wykładni pojawiającego się następnie sformułowania „rozwijanie praw cywilnych”, które pozwala wspólnotom autonomicznym na stanowienie prawa w obszarach do tej pory niere-gulowanych przez ich własne prawo. Gdyby zatem kompetencja do jego modyfikacji nie została wyrażona explicite przez ustawodawcę konstytu-cyjnego, mogłoby to prowadzić to utraty tego uprawnienia przez władze lokalne.

Na ostatnim miejscu hiszpańska konstytucja wymienia kompetencję do „rozwijania praw cywilnych”. Jak już wspomniano, oznacza ona moż-liwość uchwalania prawa przez organy legislacyjne wspólnot autonomicz-nych w obszarach, które wcześniej nie podlegały ich prawodawstwu. Roz-wój ten, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, choć „nie może podążać w nieokreślonym kierunku i dotyczyć wszystkich materii prawa prywat-nego”, nie musi jednak być ściśle związany z dotychczasowym dorobkiem legislacyjnym danej wspólnoty. Powinien jednak obejmować „instytucje zbieżne” z tymi, które podlegały wcześniejszej regulacji przez aktualiza-cję oraz poszerzenie ich zawartości.

Konstytucja z 1978 r. zawiera ponadto postanowienia ograniczające zakres stanowienia regionalnego prawa prywatnego. Zgodnie z brzmie-niem art. 149 ust. 1 pkt 8 zd. 2, do wyłącznej kompetencji państwa należą

„w każdym wypadku zasady odnoszące się do stosowania i skuteczności norm prawnych, stosunki cywilnoprawne dotyczące form małżeństwa, systemu rejestrów i dokumentów publicznych, podstawy zobowiązań umownych, normy rozstrzygające kolizje praw oraz określenie źródeł pra-wa, z poszanowaniem, w tym ostatnim wypadku, norm dawnego prawa statutowego lub specjalnego”. Wyliczenie to zostało zaczerpnięte przez ustawodawcę konstytucyjnego z poprzedniej wersji hiszpańskiej konsty-tucji oraz, w nieco zmienionej formie, z art. 13 hiszpańskiego kodeksu cywilnego.