Regionalne systemy ochrony praw człowieka

Poza uniwersalnym systemem międzynarodowej ochrony praw człowieka zbudowa-nym w ramach ONZ pojawiły się także systemy regionalne, do których zaliczyć można, m.in.:

ƒ System Rady Europy

ƒ Afrykański Regionalny System Ochrony Wolności i Praw

ƒ System Ligi Państw Arabskich

ƒ System ochrony praw człowieka w Ameryce Łacińskiej

U podstawy tych systemów leży przede wszystkim wspólnota wyznawanych przez da-ną społeczność wartości, jak również wspólnota kulturowa, a więc to, czego brak systemowi uniwersalnemu. Systemom tym można jednak zarzucić zrelatywizowanie czy to do kultury czy wyznawanego przez daną społeczność systemu wartości. Pojawia się tutaj bardzo trudny problem pogodzenia na przykład islamskiej hierarchii wartości (np. miejsca w nim kobiety czy poszanowania życia) z systemami ogólnie przyjętymi przez organizacje międzynarodowe, a mającymi swoje źródła w tradycji judeo-chrześcijańskiej.

Wprawdzie w wielu częściach świata powstały systemy regionalne, to jednak, jak za-uważa R. Kuźniar, pełny i skutecznie działający funkcjonuje tylko w Europie. Jest nim Rada Europy. Rada Europy powstając w 1949 r. skupiła w swoich ramach tylko państwa demokra-tyczne i praworządne, dlatego Polsce dane było stać się jej członkiem dopiero w 1991 r. Sta-tut, na którym opiera się jej działalność, ustanawia w preambule, że państwa „są niewzrusze-nie przywiązane do wartości moralnych i duchowych, które stanowią wspólne dziedzictwo ich narodów i leżą u podstaw zasad wolności jednostki, wolności politycznej i prymatu pra-wa, na których opiera się każda prawdziwa demokracja”⁹¹. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że obecnie RE skupia 46 państw, podczas gdy na początku było ich 10.

Fundamentalne znaczenie dla ochrony praw człowieka w tym systemie ma Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności uchwalona w 1950 r. oraz Europejska Karta Socjalna z 1961 r. Przyczyn skonstruowania przez Europę ochrony praw człowieka należy szukać przede wszystkim w doświadczeniach II wojny światowej, które także stały się motywem dla stworzenia uniwersalnej ochrony ludzkich praw i proklamowania Deklaracji.

Rada Europy przyjmując Konwencję dokonała pozytywizacji praw zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz stworzyła system ochrony praw człowieka w Europie – początkowo tylko zachodniej. Konwencja europejska otwarta jedynie na podpisy i ratyfikację wszystkich państw członkowskich Rady Europy od początku była traktatem zamkniętym, o charakterze regionalnym (art. 66). Stanowiła pierwszy traktat międzynarodowy, który sfor-mułował tak szeroki katalog praw człowieka. W swojej preambule Konwencja odwołała się do Deklaracji oraz do celów, jakie sobie stawiała RE. Czytamy w niej „(...) zważywszy, że celem Rady Europy jest osiągnięcie większej jedności jej członków oraz że jednym ze spo-sobów osiągnięcia tego celu jest ochrona i pełniejsza realizacja praw człowieka i podstawo-wych wolności (...) i wspólnych wartości państw sygnatariuszy (...) zdecydowane [Rządy Państw], jako Rządy państw europejskich, działających w tym samym duchu i posiadających wspólne dziedzictwo ideałów i tradycji politycznych, poszanowania wolności i rządów prawa, podjąć pierwsze kroki w celu zbiorowego zagwarantowania niektórych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji (...)”⁹². Istotne jest także to, iż uchwalenie Konwencji i mechani-zmu implementacji było drogą do integracji europejskiej⁹³.

Konwencja obejmuje prawie wszystkie prawa i wolności osobiste oraz polityczne zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z tą różnicą, że ciąży na niej obowiązek

91 Statut Rady Europy, [w:] Prawa człowieka - dokumenty międzynarodowe..., s. 170.

92 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, [w:] Prawa człowieka - dokumenty mię-dzynarodowe..., s. 173.

93 Szerzej R. Kuźniar, Prawa człowieka..., s.173.

nienia zawartych w niej praw każdemu człowiekowi, który podlega jej jurysdykcji. Jak za-uważa A. Michalska to, że nie znalazły się w niej prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne, charakteryzowane jest w doktrynie jako „luka zamierzona”⁹⁴.

Rozwinięciem zaś Konwencji jest Europejska Karta Socjalna, której stronami obecnie jest ponad 20 państw. Dokument ten, w części pierwszej określa pewne minimum, które musi być zrealizowane, wyliczając prawa wchodzące w jego zakres. W przeciwieństwie do Konwencji, Karta Socjalna nakłada na państwa jedynie obowiązek przyjęcia za cel swej polityki, która będzie wykonywana za pomocą wszelkich odpowiednich środków, zarówno o charakterze krajowym, jak i międzynarodowym, osiągnięcie warunków, w których wymienione w niej prawa zasady mogą być skutecznie realizowane⁹⁵. Poza tym państwo przyjmujące Kartę mo-że uznać za wiążącą tylko część artykułów. Warto w tym miejscu podkreślić, iż Kartę Socjal-ną będącą zbiorem praw należących do tak zwanej II generacji praw, nie obowiązuje egze-kwowalność (co ma miejsce przy prawach I generacji). Ta grupa praw nazywana nie bezpod-stawnie „prawami pozytywnymi” stanowi raczej zapis celów stawianych sobie przez państwa.

Innej przyczyny i historycznych źródeł można się doszukać w kształtowaniu się afry-kańskiego systemu ochrony wolności i praw człowieka, którego celem było przede wszystkim doprowadzenie do uzyskania niepodległości ludów żyjących na afrykańskim kontynencie, które znajdowały się pod wpływem istniejącego układu kolonialnego. Po II wojnie światowej V Kongres Panafrykański skierował apel do kolonizatorów o zaprzestanie praktyk koloniali-zmu. Pomimo ogromnego zaangażowania ONZ apel ten nie odniósł pierwotnie większego skutku. W dniu 10 września 1969 r. Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów przyjęło Convention Governing the Specific Aspects of Refugee Problems in Africa, która to konwen-cja do 1993 r. została ratyfikowana przez 41 państw afrykańskich. Konwenkonwen-cja ta w szerszy sposób określała status uchodźcy i jego ochronę – zgodnie z afrykańskimi realiami politycz-nymi, aniżeli Konwencja Genewska. Zaś dopiero w 1981 r. na XVIII sesji Organizacji Jedno-ści Afrykańskiej (OJA) została przyjęta Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów (African Charter of Human and Peopeles’ Rights), która weszła w życie 1986 r. Karta ta przede wszystkim odzwierciedla zarówno historię kolonializmu, jak i afrykańską tradycję. Odnosi się ona nie tylko do praw człowieka pierwszej i drugiej generacji, ale również do zbiorowych praw ludów do prawa do rozwoju. Wiele miejsca zajmuje w niej problem uchodźców,

94 A. Michalska, Podstawowe prawa człowieka w prawie wewnętrznym a pakty praw człowieka, Warszawa 1976, s. 247.

95 Por. Art. 20, Europejska Karta Socjalna, [w:] Prawa człowieka - dokumenty międzynarodowe..., s. 234-235.

blem ciągle żywy z uwagi na stan stosunków pomiędzy krajami afrykańskimi i wewnątrz nich⁹⁶.

Arabski system ochrony praw i wolności należy natomiast wiązać z powstaniem re-gionalnej organizacji zrzeszającej państwa arabskie, tj. Ligą Państw Arabskich. Głównym celem Ligi było wyraźne podkreślenie niezależności i odmienności systemu opierającego się na muzułmańskim systemie wartości, jak również rozwijanie działalności państw arabskich w kierunku umocnienia praw człowieka oraz kształtowanie atmosfery poszanowania praw człowieka wśród narodów arabskich⁹⁷. Z uwagi na specyficzne powiązania pomiędzy religią a prawodawstwem w krajach islamskich występują duże trudności w przystosowaniu uzna-nych międzynarodowych standardów dotyczących praw człowieka do zgodności z prawem muzułmańskim (szari’a ‘droga’)⁹⁸, które dla wielu wyznawców islamu ma charakter obowią-zujący. Nie oznacza to jednak, by kraje te odrzucały lub całkowicie nie akceptowały zasad międzynarodowych. Chcą one jednak zachować tradycyjne własne podejście do wielu kwe-stii.

W 1981 r. Liga Państw Arabskich przyjęła dokument o nazwie Ogólna Islamska Deklaracja Praw Człowieka. Innym, bliższym nam czasowo i najważniejszym dokumentem jest jednak Kairska Deklaracja Praw Człowieka z 5 sierpnia 1990 r. przyjęta na XIX Islamskiej Konfe-rencji Ministrów Spraw Zagranicznych w Kairze. Twórcy Deklaracji już we wstępie odwołu-ją się przede wszystkim do cywilizacyjnej i historycznej roli tzw. Islamic Ummah czyli wspólnoty wszystkich muzułmanów na świecie oraz do wartości historycznych, religijnych, duchowych, podkreślając równocześnie, że naruszenie jej jest grzechem. Ów dokument pod-kreśla, że „podstawowe prawa i wolności są integralną częścią religii islamskiej oraz że nikt nie ma prawa co do zasady do unieważniania ich częściowo i całkowicie albo naruszenia oraz ignorowania, ponieważ są one wiążącymi zaleceniami boskimi, które zawarte są w księgach Allacha i które zostały przekazane przez ostatniego z jego proroków, aby uzupełnić poprzed-nie boskie przekazy”⁹⁹. Za ochronę praw zawartych w Deklaracji odpowiedzialna jest więc zarówno cała społeczność muzułmańska, jak i każdy człowiek indywidualnie. Jak zauważyła już nieco wcześniej A. Michalska – a co można odnieść również do powyższego dokumentu –

96 Szerzej M. Jabłoński, Afrykański regionalny system ochrony wolności i praw, [w:] System ochrony praw czło-wieka..., s. 221-261.

97 Szerzej M. Jabłoński, Wolności i prawa jednostki w regionalnym systemie Ligi Państw Arabskich, [w:] System ochrony praw człowieka..., s. 263-289.

98 Szerzej J. Danecki, Islam, [w:] Religia. Encyklopedia PWN, t. 5, (red.) T. Gadacz, B. Milerski, Warszawa 2002, s. 79-85.

99 Kairska Deklaracja Praw Człowieka, cyt. za M. Jabłoński, Wolności i prawa jednostki…, s. 267-268.

Liga wyznaczała raczej kompetencje do programowania i rozszerzania idei ochrony praw człowieka niż zakres jego ochrony¹⁰⁰.

Kwestia regionalnej ochrony praw człowieka stanowi problem dyskusyjny, który wielo-krotnie był również omawiany na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych. Już w 1953 r.

zaproponowano, aby wobec zróżnicowania współczesnego świata dążyć do zawierania kon-wencji regionalnych, co spotkało się jednak ze sprzeciwem państw słabiej rozwiniętych – przede wszystkim państw azjatyckich i afrykańskich. Państwa te obawiały się, że umieszcze-nie w Paktach przepisów dotyczących konwencji regionalnych staumieszcze-nie się zachętą do podpisy-wania partykularnych umów sprzecznych z Paktami. Mniej konserwatywni uczestnicy sporu wychodzili z założenia, że konwencje regionalne powinny regulować tylko te problemy, które są specyficzne dla danej grupy państw.

Zasadniczym argumentem przemawiającym za utworzeniem regionalnych systemów ochrony praw człowieka było i jest zróżnicowanie współczesnego świata. Z jednej strony ta-kie konwencje pozwalają na ustalenie katalogu praw odpowiadającego poziomowi rozwoju społeczno-ekonomiczno-politycznego danej grupy państw, z drugiej zaś strony zdobyte do-świadczenia z funkcjonowania obowiązujących traktatów regionalnych mogą być wykorzy-stane, stając się inspiracją zarówno dla kolejnych traktatów regionalnych, jak i konwencji uniwersalnych. Zwolennicy uniwersalizmu wskazują jednak na niebezpieczeństwo obniżenia – przez konwencje regionalne – poziomu ochrony praw człowieka, w porównaniu z tym, jaki ustanowiony jest w Paktach, co doprowadzić może do zagubienia się idei uniwersalizmu praw człowieka. Poza tym zwracają uwagę, że konwencje regionalne są przyczyną pogłębiania się już istniejących różnic, podczas gdy dokumenty o charakterze uniwersalnym przyczyniają się do ich stopniowego niwelowania. Jak zauważa jednak A. Michalska, wydaje się, że argumen-ty zwolenników uniwersalizmu nie znajdują potwierdzenia w prakargumen-tyce stosowania owych uniwersalnych zasad, gdyż pomimo powszechnej aprobaty dla deklaracji uniwersalnej, często będącej aktem czysto formalnym, w przypadku Paktów wiąże się ona z wieloletnim oczeki-waniem na ich ratyfikowanie¹⁰¹.

Najbardziej powszechnym stanowiskiem w dyskusji nad regionalizmem i uniwersalizmem ochrony praw człowieka jest jednak koncepcja koordynacji obu systemów. Jak twierdzą jej zwolennicy koncepcje regionalne powinny być traktowane jako pewien etap w osiąganiu peł-nego porozumienia na płaszczyźnie uniwersalnej, i to zarówno co do katalogu praw, jak i me-tod ich realizacji. Normy regionalne z jednej strony mogą pełnić rolę modyfikatorów

100 A. Michalska, Podstawowe prawa człowieka..., s. 258.

101 Por. tamże, s. 260-263.

rych postanowień koncepcji uniwersalnych poprzez dostosowanie ich do lokalnych warun-ków, z drugiej zaś strony mogą stanowić uzupełnienie treści traktatów uniwersalnych. Takie rozwiązanie może także pomóc w rozstrzygnięciu sporu na temat międzynarodowej kontro-li¹⁰². Wydaje się, że łatwiej jest go rozwiązać na szczeblu regionalnym, zwłaszcza jeśli kon-trola dotyczy skargi państw i petycji indywidualnych. Międzynarodowa konkon-trola w skali uni-wersalnej może prowadzić do napięć politycznych, wiele państw także widzi w niej zagroże-nie suwerenności i naruszezagroże-nie zasady zagroże-nieingerencji w sprawy wewnętrzne¹⁰³.

4.3. Państwowy system ochrony praw człowieka na przykładzie Konstytucji RP