Rekonstrukcja historyczna w oparciu o zabytki archeologiczne, ikonografię

i źródło pisane

Wstęp

R

ekonstrukcje historyczne stanowią sposób na pełniejsze poznanie przeszłości.

Dotychczas temu zadaniu starały się sprostać pojawiające się w zeszłym wieku nowe metody badawcze historii. Horyzonty tej dyscypliny poszerzały się dzięki zainteresowaniu się aspektem gospodarczym¹, regionalnym² czy gender³. Sprzyjało to dogłębnemu poznaniu życia codziennego minionych stuleci⁴. Specyfiką nowych nurtów stała się interdyscyplinarność. Odchodzono od klasycznego ujęcia historii, zajmującego się wyłącznie analizą wydarzeń, studiowaniem przyczyn i skutków.

Łączenie wiedzy historycznej z dorobkiem innych dziedzin następowało jednak na poziomie dostępnym wyłącznie fachowcom⁵. W przypadku rekonstrukcji historycz-nych zaistniała możliwość szerokiej prezentacji wyników studiów interdyscyplinar-nych, wykorzystujących informacje dostarczone przez źródła archeologiczne, iko-nograficzne czy pisane. Najistotniejszy wydaje się jednak fakt, że to nowe narzędzie historyka zyskało szansę dotarcia do przeciętnego odbiorcy.

Możliwość odtworzenia życia codziennego odgrywa obecnie coraz większą rolę w działalności muzeów⁶. W ten sposób nurt rekonstrukcyjny wpisuje się w nowe

1 F. Braudel Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV–XVIII wiek, t. 1–3, Warszawa 1992.

2 H. Medick, Mikrohistoria, [w:] Historia społeczna. Historia codzienności. Mikrohistoria, tłum. A. Kopacki, Warsza-wa 1996, s. 59–77; E. Domańska, Mikrohistorie. Spotkanie w międzyświatach, Poznań 1999; B. Klich, W poszuki-waniu nowych dróg badawczych „małej historii” – historia życia prywatnego, „Historyka. Studia Metodologiczne”, t. 31, 2001, s. 79–89; E. Le Roy Laudrie, Montaillou, village occitan de 1294 a 1324, Paris 1975; C. Ginzburg, Ser i robaki: Wizja świata pewnego młynarza z XVI w., Warszawa 1989.

3 T. Stanton, Historia kobieca w Europie, Warszawa 1985; D. Kałwa, Ze studiów nad historią kobiet w XIX wieku.

Metodologia, stan badań, „Historyka. Studia Metodologiczne”, t. 27, 1997, s. 115–124; J. Górny, „Historia kobieca czy historia płci?” Badania Karin Hausen nad dziejami porządku płci, „Porównania”, t. 8, 2011, s. 61–72.

4 P. Ariès, Historia dzieciństwa, Gdańsk 1995; K. Ashenburg, Historia brudu, Warszawa 2009.

5 M. Bloch, Pochwała historii czyli O zawodzie historyka, tłum. W. Jedlicka, przejrzał i przedmową opatrzył W. Kula, Warszawa 1960; J. Pomorski, Paradygmat „New economic history” droga do „Nobla”, Lublin 1995, s. 57.

6 Program rekonstrukcji kuchni historycznej realizowany przez Muzeum w Wilanowie omawia A. Klonder: Jedzenie w dawnej Polsce. Rzeczywistość a próby rekonstrukcji smaku, [w:] Młodość historii. Rekonstrukcja historyczna na Kujawach i Pomorzu jako pasja i przedmiot badań naukowych, red. A. Kosecki, Toruń 2013, s. 13.

tendencje promowane w muzealnictwie⁷. Umożliwia dynamizację oraz włącze-nie zwiedzającego (widza) w czynne uczestnictwo w szeroko pojętej prezentacji muzeal nej o tematyce historycznej. Rekonstrukcje często funkcjonują niejako na za-pleczu muzeów jako kolejna atrakcja. Z czasem zyskują jednak status samodzielnej imprezy, umożliwiając propagowanie historii oraz archeologii, w coraz większym stopniu zaangażowanej także w badanie nowożytności, jednocześnie nie zatrzymują się na faktach i przedmiotach w zniechęcającym, szkolnym i muzealnym, ujęciu.

Do wyobraźni przemawia atrakcyjna, empiryczna forma odtwórstwa historyczne-go. Podstawą pozostaje człowiek (spiritus movens wydarzeń), co zapobiega dehu-manizacji angażowanych dziedzin. Rekonstrukcje historyczne stanowią być może szansę na nową rolę przeżywających kryzys nauk humanistycznych: potwierdzają społeczną rolę historii, przypominają o naszej przeszłości i tworzą przeciwwagę dla wszechobecnego kultu nauk ścisłych.

Rekonstrukcja gdańskiej uczty

Punkt wyjścia do poniższych rozważań może stanowić fragment tekstu opisujący ucztę, która odbyła się 6 lutego 1511 r., z okazji przyjęcia nowego członka do patrycjuszowskiego bractwa, zgrupowanego wokół jednego z ołtarzy w kościele Panny Marii: […] w dzień świętej Doroty wieczorem, pan Rajnold Feldstete, ławnik, wraz z małżonką Kordulą (córką pana Łukasza von Allen), wydali oficjalne przyjęcie w domu bractwa i zdobył pan Rajnold członkowstwo w tym bractwie. Ugościł on z tej okazji wszystkich braci dając im kurczęta pie-czone, potem dziczyznę duszoną z musem jabłecznym; trzecią potrawą była ga-laretka z cebulą, czwartą – pasztety. Piąte danie stanowiło mięso peklowane z chrzanem. Na końcu szedł ser i masło. I dał im dwa rodzaje wina oraz dobre gdańskie piwo […]⁸.

Tekst źródłowy dostarczył informacji nieuchwytnych zarówno w materiale ar-cheologicznym, jak i ikonograficznym. Dane dotyczące rodzajów konsumowanych pokarmów, szczególnie stanowiącego podstawowy towar eksportowy zboża i spro-wadzanych drogą morską egzotycznych roślin, można odnaleźć również w źródłach pisanych, takich jak: księgi cła palowego, księga Kamlarii oraz dokumenty i listy hanzeatyckie drukowane w kodeksach. Dalsze badania źródłoznawcze mogłyby więc zaowocować pozyskaniem kolejnych informacji czy nawet przepisów na kon-sumowane potrawy. Być może również na początku XVI stulecia sporządzano za-piski o charakterze pamiętnikarskim w typie znanego z pierwszej połowy XVII w.

Dziennika z podróży Charlesa Ogiera⁹. Nie można natomiast czerpać z książek

7 J. Litwin, Muzea techniki w Polsce, [w:] Muzea polskie, red. D. Folga-Januszewska, Olszanica 2012, s. 207.

8 T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Scriptores Rerum Prussicarum, t. 5, Leipzig 1874, s. 462.

9 Znajdujemy tu opis uczty weselnej, wzmianki o figach, roślinach leczniczych, ziołach oraz winnej latorośli w ogrodach

XVI-wieczna uczta gdańska. Rekonstrukcja historyczna w oparciu o zabytki archeologiczne... 71

kucharskich, gdyż najstarszy gdański egzemplarz poświęcony tej tematyce znany jest dopiero z XIX w.¹⁰ Odnośnie do tego typu źródeł, bardzo cenna jest uwaga A. Klondera. Badacz wskazuje na odmienne znaczenie archaicznych terminów, któ-re może prowadzić do nieporozumień. Podkktó-reśla również, że typową cechą prze-pisów sprzed wieków jest brak precyzji. Interesującą próbą radzenia sobie z tym mankamentem, stanowiącą również przykład odtwórstwa, jest pomysł interdyscy-plinarnej współpracy historyka i kucharza¹¹.

W celu pełnego zrekonstruowania uczty zorganizowanej przez ławnika Feldstete dokonano analizy materiałów archeologicznych oraz ikonografii. Do pierwszej kate-gorii zaliczono kuchenne zabytki ruchome, szczątki archeozoologiczne i archeobota-niczne. Za ilustracje uczty posłużyło głównie malarstwo holenderskie i niemieckie, np. prace: Dierica Boutsa Starszego, Cornelisa Anthonisza, Hieronimusa Boscha, Pietera Aertsena czy Lucasa Cranacha Starszego. Wykorzystanie tej ikonografii wydało się zasadne z uwagi na realia panujące w Gdańsku. Istotny wpływ na ży-cie mieszkańców miasta miało przystąpienie Gdańska w 1373 r. do Związku Miast Hanzeatyckich. Efekty tego posunięcia były widoczne w ciągu następnych trzech stuleci, w czasie których Gdańsk funkcjonował w ramach Hanzy¹². Związek wpły-wał na jedność kulturową południowej strefy Morza Bałtyckiego, która przejawiała się m.in. w podobieństwach rejestrowanych na poziomie rodzajów konsumowanych pokarmów¹³.

Zastawa stołowa w XVI w. stawała się coraz bardziej urozmaicona i zróżnico-wana funkcjonalnie. Obok talerzy, półmisków i mis, wykorzystywane były solnicz-ki oraz bogaty zestaw naczyń do trunków: flasze, kubsolnicz-ki, solnicz-kielichy, konwie, kwarty, garnce¹⁴. W domach znajdowały się cynowe łyżki (chociaż w użyciu były nadal drewniane¹⁵) i żelazne noże. U zamożniejszych mieszczan można było spotkać srebrną zastawę stołową w postaci łyżek, kubków, kielichów i konwi¹⁶.

Zbiór zabytków o charakterze kuchennym, ilustrujących zastawę użytą pod-czas uczty, pozyskano w trakcie badań archeologicznych prowadzonych na sta-nowisku przy ul. Chmielnej 73–74 w Gdańsku. Asortyment tego typu przedmio-tów jest zazwyczaj dość szeroki. Dominuje zawsze ceramika. W tej prezentacji

mieszczańskich. Autor mówi również o sadzie przy kościele Jezuitów, po drugiej stronie kanału Raduni, w którym uprawiano „pełno różnych owoców”, np.: winogrona, gruszki, jabłka, śliwki, orzechy – Ch. Ogier, Dziennik podróży do Polski 1635–1636, tłum. i oprac. Z. Gołaszewski, Gdańsk 2010, s. 150, 154.

10 B. Grzyb, Gdańska książka kucharska, Pelplin, 2007.

11 A. Klonder, Jedzenie w dawnej Polsce. Rzeczywistość a próby rekonstrukcji smaku, [w:] Młodość historii. Rekon-strukcja historyczna na Kujawach i Pomorzu jako pasja i przedmiot badań naukowych, s. 12–13.

12 www.encyklopediagdanska.pl/index.php?title=HANZA [dostęp: 11.05.2014]; M. Biskup, Pod panowaniem krzy-żackim – od 1308 r. do 1454 r., [w:] Historia Gdańska, t. 1: do roku 1454, red. E. Cieślak, Gdańsk, 1985, s. 429.

13 M. Badura, Rośliny użytkowe w dawnym Gdańsku. Studium archeobotaniczne, Gdańsk 2011, s. 193–195.

14 M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 524.

15 W materiałach gdańskich łyżki [drewniane – dop. M.W.] są popularnym znaleziskiem spotykanym od wczesnego średniowiecza do XVIII w. – M. Kasprzak, Zabytki drewniane, rogowe i kościane z badań na Wyspie Spichrzów w 2004 roku, „Archeologia Gdańska”, t. 4, 2010, s. 156.

16 M. Bogucka, H. Samsonowicz, dz. cyt., s. 524.

ograniczono się jednak do wybranych zabytków metalowych. Kryterium ich doboru stanowiła określona na podstawie kontekstu archeologicznego i analogii chronologia. Wybrano przedmioty o datacji możliwie najbliższej rekonstruowa-nemu wydarzeniu.

Na stanowisku przy ul. Chmielnej wystąpił liczący 131 egzemplarzy zbiór noży. Tylko 20% należących do niego zabytków zostało sklasyfikowanych jako noże stołowe, przy czym chronologicznie omawianemu wydarzeniu najlepiej odpo-wiadały zaledwie 4 egzemplarze (ryc. 1–4)¹⁷. Wybrane artefakty spełniły również wymogi wystawiennicze. Cztery z zabytków zachowały się w całości lub w więk-szej części, razem z okuciami, które stanowią podstawę datacji oraz są często naj-bardziej spektakularnym elementem noża. Dwa z zabytków datowano na około 1500 r. (ryc. 1, 2), kolejne na drugą połowę XV po początek XVI w. (ryc. 3) i po-czątek XVI w. (ryc. 4)¹⁸. Pozostałe zabytki to dwa cynowe talerze (XV–XVI w.) (ryc. 5), cynowa łyżka (XVI w.) (ryc. 6) oraz dwa mosiężne szpikulce (ryc. 7, 8), (XVI w.), wzbogacone pierwotnie o pióra i pełniące funkcje dekoracyjne. W tej sy-tuacji o wiele cenniejszy niż zestaw zastawy stołowej okazał się zbiór oddających ją w detalach zabawek, zawierający kilka typów naczyń cynowych. Znalazły się wśród nich talerz (ryc. 9), kubki (ryc. 10, 11) oraz rodzaj misy na nóżce interpre-towanej jako patera (ryc. 12). Stanowią one wierne odzwierciedlenie naczyń do-rosłych, które się nie zachowały. Pozyskano też dwie miniaturowe łyżki (ryc. 13, 14). Nie należy bagatelizować tych zabytków z uwagi na dużą, podkreślaną przez J. Huizingę, rolę zabawy¹⁹.

17 A. Gomoliszek, Noże z wykopalisk przy ulicy Chmielnej 73–74 w Gdańsku, (w druku).

18 Tamże.

19 J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, Warszawa 1985, s. 11, 39.

Ryc. 1. Nóż (nr kat. 1383), datowany na ok. 1500 r.