Wstęp
W XVII-wiecznej Rzeczypospolitej namiot należał do rzeczy powszechnego użytku. Pełnił głównie funkcje mieszkalne, choć z racji zachowania się do naszych czasów niemal wyłącznie namiotów reprezentacyjnych, posiadających wiele walorów estetycznych, co jest bardziej wyrazem ducha epoki niż funkcji, panuje powszechne – jak mi się zdaje mylne – przekonanie o jego wyłącznie reprezentacyjnej funkcji.
Współczesne wyobrażenie o namiotach XVII-wiecznej Rzeczpospolitej zostało więc ukształtowane nie w wyniku rzeczowych analiz, ale ekstensywnie – w oparciu o oględziny muzealnych eksponatów.
Namioty pełniły tymczasem wiele funkcji, czego dowodem jest ich różnorodność architektoniczna. Rzetelna systematyzacja w tym zakresie możliwa jest w oparciu o zachowane ryciny. Na przykład, na podstawie miedziorytów Erika Dahlbergha mo-żemy odtworzyć ich kształt, zaś z malowideł plafonu w Pałacu Biskupim w Kielcach – kolory. Pomocne mogą być również zachowane spisy inwentarzy szlacheckich, spisy testamentowe, pamiętniki z podróży czy wreszcie sprawozdania poselstw.
Mojej intuicji co do rzeczywistej, podstawowej funkcji namiotu dowodzi szcze-gólnie lektura księgi cechu krawców poznańskich1, zawierającej między innymi na-stępujące trzy sztuki (wykroje w formie rycin):
1 Renowacya Powtórna Sztuk Krawieckich, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Cechy Miasta Poznania, sygn. 253.
Ryc. 1. Sztuka IV – namiot kwadratowy.
Zbiory Ostrogskich
W XVII w. szlachcic podróżował i obozował niemal przez całe życie. Był wszak zazwyczaj żołnierzem bądź urzędnikiem. Zgodnie z obyczajem, podczas podróży nie zatrzymywał się w karczmie, lecz zajeżdżał w gościnę do dworu, podobnie jak duchowny gościł u księdza. W sytuacjach szczególnych korzystał jednak z namiotu.
Namiot stanowił bowiem ważny element wyposażenia podróżnego każdego szlach-cica w XVII w.
Spośród 15 namiotów znajdujących się w skarbcu książąt Ostrogskich na zamku w Dubnie2 cztery określono jako szopy. Są to:
– szopa cwelichowa, stołowa z izbą z bramami miedzianymi, – szopa wielka cwelichowa, stołowa,
2 T. Lubomirski, Regestr skarbca ks. Ostrogskich w Dubnie, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki”, t. 6, 1900, s. 218.
Ryc. 2. Sztuka V – namiot okrągły.
Ryc. 3. Sztuka VI – namiot poligonalny.
Namiot w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej.Rzeczywistość a wyobrażenie 137
– szopa mniejsza cwelichowa, – szopa płócienna wielka, końska.
Kolejnych 11 namiotów opisano miejscem pochodzenia (turski, czyli turecki), kolorem (pomorańczowy, biały, zielony), rodzajem materii (cwelichowy, czyli wyko-nany z tkaniny lnianej o podwójnej osnowie) oraz typem (skórzany, płócienny, baweł-niany). Z inwentarza sporządzonego w 1616 r. wynika jeszcze, iż znajdował się tam również namiot wykonany z bawełny. Jest to istotne źródło, albowiem w powszech-nym i niczym niepopartym mniemaniu rekonstruktorów w XVII w. nie znano i nie stosowano w Rzeczpospolitej tkanin bawełnianych. Opisy namiotów zawierają także informacje o ich kształcie oraz dwie wzmianki o darczyńcach. Z punktu widzenia funkcji namiotu najistotniejsze są jednak informacje o szopach stołowych i końskich.
Zachowane egzemplarze to okazy mające dziś charakter dzieł sztuki i z tego powodu są obiektem zainteresowania historyków. Rekonstrukcja tych namiotów nie jest niemożliwa, jednak nie znajduje uznania wśród rekonstruktorów z powodu wysokich kosztów i koniecznego nakładu pracy.
Zazwyczaj przy wykonaniu namiotu rekonstruktorzy poprzestają więc na od-tworzeniu jego kształtu przedstawionego na rycinie. Nie biorą jednak pod uwagę, że ryciny, z racji swojego przeznaczenia, wykonywane były na zamówienie i w więk-szości przypadków przedstawiały obraz wyidealizowany (np. wyłącznie namioty możnowładców), zaś w przypadku rycin o tematyce wojennej poprzestawały jedy-nie na zarysie kształtu namiotu (i to tylko w celu demonstracji obozu wojskowego).
Syndrom Rolki Sztokholmskiej
Problem z rekonstrukcją namiotu z czasów Rzeczpospolitej szlacheckiej obra-zuje problem tzw. Rolki Sztokholmskiej. Zachowana ikonografia Rolki Sztokhol-mskiej jest podstawą dzisiejszych rekonstrukcji, w szczególności XVII-wiecznego stroju. Wśród znacznej grupy rekonstruktorów rację bytu ma bowiem tylko to, co jest namalowane, i to na tyle wyraźnie, by można skopiować. Pomijane jest zaś pi-śmiennictwo i opracowania specjalistyczne.
Tymczasem, w XVII w. opublikowanych zostało wiele interesujących ksiąg z zakresu wojskowości, niektóre z nich – jak podręcznik Adama Freitaga Archi-tektura militaria nova et aucta czy Józefa Naronowicza-Narońskiego ArchiArchi-tektura militaris – pokazują zastosowanie namiotu i jego funkcje.
Źródła te nie są jednak przydatne w chwili, gdy pragniemy podjąć się rekon-strukcji namiotu powszechnego stosowania, używanego przez szlachcica niebę-dącego wojskowym ani magnatem. Jedynym źródłem pozwalającym zapoznać się z kształtem namiotów, rozkrojem tkanin oraz ilością potrzebnego na ich uszycie materiału są sztuki krawieckie, dołączone do księgi krawców poznańskich.
Schemat dokonywania rekonstrukcji winien być więc następujący:
– kwerenda piśmiennictwa i ikonografii z epoki,
– przegląd egzemplarzy muzealnych, w celu ustalenia szczegółów technicz-nych konstrukcji,
– zapoznanie się z kartą zabytku (o ile jest to możliwe) i ustalenie prawidło-wych wymiarów,
– zgromadzenie i zapoznanie się z literaturą dotyczącą sposobu konserwacji egzemplarzy muzealnych.
Rekonstrukcja na podstawie księgi krawców poznańskich Podstawą wykonanej rekonstrukcji namiotu jest:
a) miedzioryt, rycina z dzieła S. Pufendorfa3 przedstawiająca panoramiczny wi-dok oblężonego przez wojska polskie i cesarskie Torunia w 1658 r.,
b) regestr skarbca książąt Ostrogskich z Dubna, c) księga cechu krawców poznańskich.
Podstawą opracowania techniki wykonania namiotu są egzemplarze muzeal-ne. Ponieważ współcześnie nie spotkałem się z lnianą tkaniną cwelichową, z tego względu przy wykonanej rekonstrukcji namiotu zastosowałem tkaninę lnianą o splocie płóciennym.
3 S. Pufendorf, De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege gestis commentrariorum libri septem elegantissimi tabulis aeneis exornati cum triplici indice, Norimbergae 1696.
Fot. 1. Wyniki rekonstrukcji namiotu. Zdjęcie ze zbiorów Autora.
Namiot w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej.Rzeczywistość a wyobrażenie 139
W rekonstrukcji namiotu przyjęto założenie, że stelaż drewniany winien być jak najlżejszy i jak najmniej kłopotliwy do transportu w podróży. Z tego względu nie wykonano tzw. szprych, czyli wzmocnienia konstrukcji dachu, a zastosowano tylko odciągi sznurowe.
W rekonstrukcji uwzględniona fakt, że w XVII w. nie występowały krosna tkackie szersze niż 90 cm. Współcześnie zaś tkaniny lniane tkane są od szerokości 1 metra do 1,8 metra. Uzyskano tkaninę o splocie zbliżonym do splotu tkaniny cwe-lichowej o szerokości 1,5 metra w dwóch kolorach: zielonym i białym. Ze względu na szerokość tkanin dokonano jej rozkroju na bryty o szerokości 0,75 metra, tak aby oddać uwarunkowania epoki. Po skrojeniu zszyto je maszynowo przy zastosowaniu grubych nici lnianych, stosując zawsze ścieg prosty o odstępach oddających szy-cie ręczne. Miejsca poddane naprężeniom i rozciągnięciom wzmocniono dwoma ściegami i podszyto pasami tkaniny. Odciągi linowe wykonano z lin konopnych.
Okucia i zaczepy lin wykonano w kuźni, odkuwając elementy ręcznie.
Pomimo zachowania staranności, uwidoczniły się wady rekonstrukcji, takie jak:
– brak wzmocnienia dachu w miejscach nachylenia i łączenia tkanin, co skut-kowało nadmiernym rozciągnięciem i przepuszczaniem wody po opadach deszczu,
– niewłaściwe, zbyt delikatne zamocowanie odciągów do dachu, co skutko-wało wysuwaniem się bocznych słupów.
Fot. 2. Zrekonstruowany namiot pośrodku obozowiska w Tykocinie w 2014 r.
Zdjęcie ze zbiorów Autora.
Korekty dokonano w oparciu o opisy prac konserwatorskich przy konserwacji namiotów ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu.
Tak zrekonstruowany namiot jest namiotem typowym dla okresu sprzed wy-miany kulturowej między Turcją i Persją. W tym okresie namioty nie były zdobione od wewnątrz, spełniały bowiem wyłącznie funkcje użytkowe. Dopiero zetknięcie się z wyrobami Persów, przystrajających wnętrza nawet podczas krótkotrwałych pobytów, zaowocowało zdobieniem namiotów wewnątrz. Przetrwały one do współ-czesnych czasów i zdominowały obecne postrzeganie namiotu z okresu Rzeczypo-spolitej szlacheckiej.
Leszek Kalicki