Oratio
Splaxxrslci-„Etsi, serenissime rex, per magnificum dominum castellanum Craco-
„viensiem nudius quartus maiestas tua denunciare nobis dignata est, quod
„terere deliberationibus 47) tempus nollet et huiusm odi controversiis finem
„imponere decreverit, tarnen videmus novam rem in consultationem per
„se adductam , nempe ut de defendenda republica deliberaremus. Nos ut
„saepe maiestati tuae retulim us, defensionem nullam scimus aliam praeter
„hanc, ad quam huc decreto maiestatis tuae convocati sumus. Proinde
„maiestatem tuam obnixe petim us, ne diutius nos hic desidere patiatur,
„quin nobis hodie, quid facto opus sit, iam tandem ostendat, quoniam
„diutius hic rnorari nullo m odo possum us.“
„Q uantum vero ad nostra postula ta attinet, quibus maiestas tua pro
„singulari sua erga nos fideles suos subditos clementia benignissime assensa
„est 48), ingentes agirnus et habemus gratias. Illos autem articulos, quos
„maiestas tua ad conventum generalem reiiciendos censuit, quaesumus,
„ne 4<J) et 65°) in his haec fiat dilatio. Nam nos ab illo scripto, quod mä-
„iestati tuae nuper porreximus, n u llo p a c to d i s c e d e r e v o lu m u s :
38) K. O. nie m a. s9) K. O. n ie m a. 54°) K. O . d ilig e n te r. 41) K. O . a b ro g a n d a e n u n c. 42) K .O . m a n e re dom i. 43) K. O. nie m a. 44) K. O . n o m in e su o . 45) K. O. T h asziczk io . 46) K. O . n ie m a.
47) K. O . d e lib e ra tio n ib u s te r e re . 4S) K. O . nie m a. 49) K. S. n ie m a. 55°) K. O . n ie m a.
„ h a b e t i n i 11 o 51) maiestas tu a totam sententiam nostram descriptam et
„conclusam, quam ut clementia et gratia maiestatis tuae adiuvet, rogam us.“
Oratio Tassiczki.
„ Intelleximus 62), serenissime rex, ex magnifico domino castellano Cra-
„coviensi, quo animo et qua clementia erga nos subditos tuos maiestas
„tu a sit, a qua nemo sanus disscnserit. F atem ur en im laboribus, sump-
„tibus, consiliis tuis saepe adiutam et conservatam esse rempublicam.
„Quam diu regnum hoc steterit incolum e, tam diu in illud tu a immor-
„talia exstabunt beneficia. Illustrasti regnum Poloniae, auxisti rempublicam,
„nos ita ornasti, ut hac in re om nes, qui ubique regnarunt, facile viceris.
„Quare quod ea dignitate, ea denique gloria apud omnes gentes simus,
„hoc tibi debem us, hoc tibi acceptum ferimus. Verum quum tu in nos
„et in rempublicam ea propensione animi fueris, nos etiam tales nos
„semper praestitim us, in quibus tu merito omnes vires regalis munifi-
„centiae tuae ostendere posses. Quae bella um quam tarn aspera tarn
„periculosa gessisti, quis hostis tarn potens bello te lacessierit, in quo tu
„fidem, laborem , constantiam denique nostram singulärem non cognoveris?
„Testis est Valachia, quam tu virtute et armis nostris afflictam tibi subie-
„cisti. Testis est P russia, quae qua erga te fide et observantia simus 53),
„experta est. Multa praeterea et diversa genera bellorum facile declarant
„et tu am erga nos praestantissim am 51) clementiam et nostram erga te
„fidem incornparabilem. Nam quod magnificus dominus castellanus Cra-
„coviensis virtutem m aiorum nostrorum singularibus exornaverit laudibus,
„merito ille quidem , sed nos illis inferiores num quäm , pares sem per vir-
„tute et animo fuimus. E t u t 65) ex multis unum 56) proferam : Prussiam
„praeter leges et m aiorum instituta sum ptu, m ilite, corporibus denique
„nostris tutati sumus. Quod quum faciebamus, non P ruthenis, sed tibi
„domino nostro praesto fuim us, te arm is, cervicibus denique nostris obliti
„legum patriae ac libertatis nostrae in eo bello defendimus. Hane virtu-
„tem nobis ceu quoddam amplissimum patrim onium nobis a maioribus
„relictum ita ad hanc usque diem semper 57) coluimus et retinuim us, ut
„in fide nostra et tua erga nos clementia omnia et reipublicae et liber-
„tatis nostrae praesidia posita habeam us, et nunc si facultates nostrae
„ferrent, ad omnia im perata tua obsequentes nos praestaremus. Candida
„enim corda erga te gerim us, nulla infuscata m alevolentia; idem animus
„est, qui semper fuit. T e regem et dominum nostrum esse confitemur
„huneque tibi fidei erga te nostrae ceu obsidem quendam dedim us, quod
„serenissimum filium tuum tibi successorem, nobis post te regem esse
„voluimus. Si vero quis inter nos est, quem aliquis dolor 58) ex aliqua
„re laeserit, is facile clementia et regia liberalitate tua mitigari potest: no-
„strum vero erga te studium et hanc tantam anim orum consensionem M),
„ut benigno ac propitio suscipias animo, rogam us“ 56°).
His dictis et actis concio est dimissa; regia vero maiestas quum concio- nibus nolluisset amplius tempus terere, publice per castellanum Cracoviensem dixit: „se umimquemlibet palatinum ad stationes nobilium sui palatinatus
51) S ło w a te p o d a łe m p o d łu g d a w n ie jsz y c h w y d a ń , b o K. S. i K. O . ich nie m ają. 52) K. O.
in tellex eram u s. 53) K. O . su m u s . 54) K. O . nie m a. M) K. O . nie m a. M) K. O . u n u m ex m u ltis.
57) K. O . nie m a. 58) K . O . n ie m a. 50) K. O . co n cessio n em . 58°) K. O . d o d a je : Q u asi dixisset:
aue R abbi.
m issuram , qui nobilitati, quid re x eam fa c e re veilet, d e n u n c i a r e n t Itaque tri du o postquam haec acta sunt, rex edictis per stativas singulorum palati
natu m dimissis unicuique palatinatui seorsum separata loca ad coiiveniendum edixit. M onuerunt itaque palatini quisque suam nobilitatem, nut de republica defendenda consulerent; tempus belli gerendi adversum 6I) hostem deesse ; fin es regni ab hostibus sine m ilite, sine praesidio esse; p ro vid ere n t, ne quid respublica detrim enti acciperet.“ Verum quum in singulis palatinatibus om nium hom inum idem esset sensus, par om nium voluntas, ad nullam rem plebis animi adduci poterant. ,,N on ut tributum aliquod conferrent, venisse s e / ‘ aiebant, ,,sed ut cum koste bellum gererent. Itaque si libertatein suam , si leges, si ius suum integrum haberent, eorum operam fo rte m et constantem non esse hoc tempore reipublicae defuturam
Hoc responso ab universa omnium palatinatuum nobilitate accepto p a
latini ad regem in oppidum reversi, quid responsi acceperint, retulerunt.
Rex cognita hac tarn obstinata suorum voluntate, quum rem bene geri non posse videret, de dimittendo bello cogitare coepit. Accersitis 62) igitur per literas om nibus ad se provinciis, iis in arce Leopoliensi ex loco superiore bis verbis commeatum domum abeundi dedit. Regis autem nomine castel- lanus Cracoviensis ita ad nobilitatem locutus est:
O r a t i o m a g n i f i c i o a s t e l l a m i O r a c o v i e x x s i ä a d n o l o i l i t a - t e m H a S e p t e x r i b r i s łxafh"ita_ f e r i a I X p o s t f e s t i a m n a t i x r i t a t i s Z D vüariae.
„ Sacra regia maiestas, quum sciret devastatam esse per hostem pro-
„vinciam suam subditom m que suorum agros esse depopulatos, opem illis
„aliam ferre non potuit, quam ut vos omnes ad tuendos fratres et amicos
„vestros regnique fines defendendos evocaret; ut ita et damna accepta
„resarciret et infamiam ab ignobili koste nom ini nostro illatam virtute et
„armis vestris repelleret. Quam spem consiliorum et cogitationum sua-
»rum nescio quod reipublicae fatum impedivit. Quum enim maiestas sua
„huc veniens multa praeter opinionem offendisset, quae reipublicae statum
„perturbare videbantur, illis ante omnia providendlim putavit. Non enim
„rebus domi perturbatis foris aliquid laude dignum geri potest. Itaque
„toto hoc tem pore, quo hic Leopoli sum us, hoc unum maiestas sua ma-
„xime studuit, ut rem publicam prim um constitueret, deinde ab externo
„hoste eam defenderet. Qua ex re nullam propriam utilitatem ipsa sibi
„quaerebat, sed ut regnum a m aioribus suis sibi traditum in eadem exi-
„stimatione et dignitate, qua semper fuit, conservaret. Hac re commota
„maiestas illius nuper ad vos retulerat, ut quum hoc tempore generali hac
„expeditione rempublicam iuvari commode non posse videret, collato
„saltem ad alendum militem tri buto afflictae reipublicae subveniremüs.
„Neque id vero pro imperio a vobis 63) exigebat, sed ut misericordia
„adducti, subveniretis miseris atque afflictis sociis et amicis vestris 61), in
„ quo rum miseria et calamitate annon putatis nomen vestrum , rempubli-
„cam denique universam singulari infamia affici? cui ut sua maiestas
„occurreret, nihil praeterm isit; fecit, m onuit, praedixit, quae potuit,
„om nia; quod si vos erga tantam principis vestri diligentiam minus grati
„fuistis (sic enim iam cä) dicendum est), deo ipsi optimo m axim o, quum
el) K. O . ad v e rsu s. 62) K. O . a rc e rsitis. c=) K. S, n o b is. 64) K. O . afflictis am icis v e s tris et sociis. M) K. O . n ie m a.
„tatem testatam relinquit. Dies hic nonus et quadragesimus est, u t hic
„altercando temporis opportunitatem ad bellum gereridum consum psim us;
„reliquum anni tempus beli o gerendo est incom m odum ; nam frigora,
„imbres, variae hiemis tempestates im m inent, quae etiam T artarus ipse
„durus miles fugiens se iam colligit neque hoc tem pore arma movet.
„Quod quum regia maiestas videat, aliis sibi opibus atque consiliis ad
„defendendam rempublicam opus esse intelligit. Itaque quum hanc gene
ra le m expeditionem hoc tem pore minime utilem minim eque necessariam
„esse existimat, vobis omnibus comm eatum abeundi dat 6(i) et domum
„vos redire iubet. Ipsa vero sola regia maiestas 6") interea ita 6S), ut po-
„test, providebit, ne quid detrimenti respublica capiat. Regiam deinde
„dignitatem atque huius regni qua sem per apud omnes gentes floruit,
„existimationem tuebitur, u t res et facultas ipsius feret 570). Scitis in hoc
„regno regi vectigalia esse parva nec esse tanti, quibus sine ope vestra
„respublica defendi posset, quum neque in opulentissimis regnis reges
„facultatibus suis sine adiumentis subditorum regna sua tueantur. Tarnen
„regia maiestas omni ope (ignoscite) et opera vestra destituta sic, u t po-
„ter'it, hosti reipublicae nostrae resistet; vos iam , ut dixi, hoc bello nunc
„liberat, ita tarnen, u t si m aior aliqua vis et periculum rempublicam in-
„vaserit, ad diem et locum , qui vobis designaretur, praesto sitis. Atque
„a vobis illud postrem um rex rogat, ut in redeundo ita m oderati atque
„abstinentes sitis, ut quum adventus huc vester calamitati multis fuerit,
„reditus noceat nem ini; nam vastare agros, in bona fratrum vestrorum
„irruere et in ea hostiliter saevire, hoc quo iure vobis licere putetis, vos
„iudicate! 7t). Regia tarnen maiestas, si quid actum fuerit, ita ut debet,
„legibus licentiam coercebit et om nibus, quibus iniuriae factae esse dicen-
„tur, opem et auxilium legitimum pollicetur.“
Tassiczki nihil cunctatus respondit:
Oratio Tassiczki.
„Quod nobis, serenissime ac clementissime rex, tarn benigne comme-
„atum dom um redeundi dederis, ingentes agimus tibi et habemus gratias
„et quod acta et postulata nostra in hoc conventu nostro clemens ac
„lubens quaedam com probaveris, quaedam vero, quae hic transigi non
„poterant, ad comitia futura reieceris, id nos abs te principe sapientissimo
„aequi ac 72) boni consulimus. Sic enim nobis de tua in nos et in rem-
„püblicam clementia persuadem us, ut neque nostris privatis neque pu-
„blicis commodis sis um quam defuturus. Quare illud obnixe a tua ma-
„iestate petim us, ut tu ipse nostram causam defendas atque in proximis
„comitiis ita tractes, u t ea, pro quibus tanto studio a tua maiestate con-
„tendimus, suum sortiantur effectum.“
„Quod autem ad expeditionem bellicam attinet, illud ante omnia opus
„est, ut hos milites, quos 73) cernis, robur ac firm am entom regni tui
„existimes. Hoc illud est aerarium inexhaustum im perii tu i; hi nervi po-
„tentiae tuae, quos ita dispensabis, ita tractabis denique, ut eos coniun-
„gas, quantum potes maxim e, num quam autem separes. Quis enim igno-
„rat, divisa im perii vis quantum rebus publicis nocuerit? Qua in re satis
66) K. O . d a t ab eu n d i. 6T) K. O . m a ie sta s re g ia . 6®) K . O . nie m a . M) K. O . re g n i h u iu s, 57°) K. O. fere n t. 7‘) K. S. in d ic a te . ^ K . O . et. 7--) K . O . sc ilice t fatu o s.
g i M j o l s k *
Selm«
„nobis exempli sit Casimirus pater tuus, qui quod regni sui vires dis-
„iunctas habuerit, quanta calamitate apud Choynice victus afflixerit rem-
„publicam? recens etiam exemplum , Ungaria nos adm onerę po test, quae
„quantis iactetur malis, relicta rapinis et incendiis, sine iu re, sine lege,
„tua maiestas secum ipsa recordabitur. Cui non tantum ab hostibus
„armatis fuit periculum , quantum ab circumfusis undique domesticis sedi-
„tionibus: in quas miserias illi num quam devenissent, si aequabiliter pace
„et bell o vixissent.“
„Itaque quum tam domestica quam externa exempla nos m oneant 74),
„ut aequaliter 75) in hac republica, si eam sempiternam esse cupimus,
„vivamus, quod ut fiat, obnixe a tua maiestate petimus. Iniquum enim
„videtur, alios in castris versari, alios domi luxuria ri. Ita fit 76), u t alii
„in otio vivant beati, commoda sua augeant, alii in castris sint miseri,
„vitam et fortunas suas omnes pro communi salute in discrimen adducant.
„Quae res quanta excitare in republica odia possit, tua maiestas intelligit.
„Hoc enim a 77) natura omnibus animalibus tributum est: ut sibi melius
„quam alteri velint 7S). Mures pro parvo grano frumenti saepe certant,
„et alia eiusmodi multa. Quo enim animo eum esse putam us, cui id
„oneris, quod ab omnibus aequaliter 79) ferendum est, uni im ponitur?
„Neque in auriga id laudam us, si uno equo onus tum trahat currum ,
„alterum vero otiosum ducat.“
„Haec ideo tam copiose a me com m em orata sunt, ut tua maiestas
„intelligat, nos disiunctos debiles esse ac infirm os, coniunctos vero fortis-
„simos futuros. Quare una voce omnes petim us, ut omnes vires regni
„tui dissolutas in unum colligas easque augeas, u t et 5S0) illos, qui se
„a communi republica tuenda eximunt, ad eins onera adducas. Ita fiet,
„ut communem rempublicam coniunctis muniamus auxiliis et eam unitis .
„viribus fortissime defendamus. Jam tandem bene valeat tua sacra ma-
„iestas, sit nobis diu felix et incolumis et tem pora regni tui ut deus
„optimus maximus quam longissima esse velit, omnes precam ur.“
* * *
Bello Poloni soluti maestissimi sl) o m n iu m 82) domum redierunt; nam quum pro libertate omnibus viribus frustra, u t illis videbatur, contendissent, re infecta ex hoc bello dom um discedere acerbe graviterque ferebant. Quo in bello illud mirabile acciderat, quod una mens esset om nium , u t omnes in b e llo 83) durare, nemo domum re infecta redire vellet. Nihil tum illa valebant, quae natura omnibus voluit esse carissima, sed coniuges, liberos, fortunas omnes tum contem pserant. Nil eos vastata et ardens Russia, nil sorditati socii, nil lacrimae et luctus provinciae movebant. Nulla ho rum mentio, sermo de bis nullus; libertafem, iura, leges omnia strepebant 84) colloquia; in circulis, com pitis, ecclesiis publice et privatim rempublicam amissam esse dolebant. E t quum ita armati atque instructi adessent, ut om nibus ante se exercitibus omnium regum et im peratorum pares essent, tarnen illos invictos viros ita tum dolor vicerat, ut illos non tubarum S5) sonitus ad pugnam , sed ad legenda "statuta et privilegia cognoscenda gallo rum excitaret cantus. Mane non hastas, sed leges, non scuta, sed statuta circum- ferri 86) videres, concursäre 87) in oppido, conventus agere, prensare praeterea
75) K. S. m o v e a n t. 75) K. O . a e q u a b ilite r. 76) K. O . sit. 77) K. O . nie m a. 78) K. O . v e lit.
76) K. O. a e q u a b ilite r. 58°) K. O . e t u t. 81) K. O. fu re n te s. 82) K. O . nie m a. 83) K. O . conci-lia b u lo . 84) K. O , stre p a n t. S5) K, O . tu r b a ru m . 86) K. O . c irc u m fe rre . 87) K. O . c o n c u rsa ri,
primores, prim um illis in senatum ingredientibus patriam , coniuges, liberos, fortu nas omnes committere. Quid ego nunc com m em orem, quam sollicita, quam ad omnes rum ores esset attenta nobilitas; in mutuis salutationibus primum quaerebatur, quid actum esset in senatu, quid decretum in conventu, num bona adempta restituta, num contra leges commissa abrogata sint?
Quum vero rem totam ad comitia trahi alter alteri referret, sic me tu exani- mati sunt, ut actum esse de libertate et legibus dicerent. Quum enim ipsi a rege im petrare non possent, suos legatos multo minus id effecturos spera- bant. Quocirca hoc nuncio maesti erant pueri, dolebant iuvenes, m aerebant senes, ita ut fatalis quidam dolor et luctus om nium vulneraret m entes; quem ego si describere pergo, succumbam oneri neque minima ex parte illum con- sequi potero. Quare hoc ipsum faciam, quod summus ille pictor in immo- landa Iphigenia fecerat, u t quum Agamemnonis luctum penicillo imitari non posset, velandum Caput eins putavit, ut secum quisque, quantus esse ille dolor, existimaret. Sic etiam et ego obvoivam silentio dolorem communem et aliis iudicandum relinquam , quo in dolore fuerint hi, qui servire nemini, omnibus imperare didicerant, quum vocem legum exstinctam, libertatem communem oppressam esse dicerent. Sic enim ea tum iactabantur in populo, verene an contra, nescio. Ego certe quum praecipuam historiae laudem ve- ritatem esse sciam , non quod factum , sed quid in hoc bello 8S) actum sit, attendere debeo.
Dolebat itaque equester ordo et om nes; ut victi ex acie, sic spe fru
strat! ex Leopoli discedebant. Praeterea ad hunc dolorem sum mum ille in- credibilis accesserat, quod illa scuta, illas hastas, illa agm ina, quae tim ebat 89) Germania, formidabat Asia, m etuebat Scytia, sine effectu domum reducerent.
0
misera atque infelicia tem poral centum et quinquaginta lectissimorum virorum millia citra vel ultra ad Leopolim , sic enim dicebatur, frustra con- venerunt eo apparatu atque splendore, u t non ad Valachiam expugnandam, sed ad universam Ąsiam occupandam sufficerent.Hi enim equitatus, haec fortissima bello corpora fuerunt, ut post ho- minum m em oriam nullus exercitus instructior atque paratior ad pugnam ve- nerit. Neque me hac in re am or fallit patriae, sed ea refero 59°), quae a pru- dentissimis et eruditissimis viris tarn exteris quam civibus acceperam. Verum is talis et 9I) tantus exercitus domesticis rem oratus discordiis apud Leopolim consedit et dum leges sibi restitui, libertatem reddi postulat, ita duobus mensibus in Russin m ansit, u t non aliter inde discederet, quam alter alteri confirmaret, se ita leges libertatem que tu tatu ru m , ut si aliter non possit, vitam potius quam leges et libertatem desereret. Sed haec fuissent tollera- bilia, si illa ferri aliquo m odo possent. Quum 92) enim Valachum maiores nostri servum hereditarium nobis reliquissent et cui nuper afflicto et pro- strato illas ipsas compedes, quibus se exuerat, iterum induim us, hunc rursus nostrae solverunt dissensiones et noster in nos civilis armavit error. Sed querelae facessunt, qüum nihil p r o s in t93), quibus ego ideo utor liberius, quia mihi doleo, mihi ipsi scribo. Verum si forte aliquo casu haec in manus hominum pervenerint, ab omnibus hanc petam veniam , ut me has conciones ita tractasse existiment, ut nihil neque falsi affinxerim neque veri detraxerim.
Praeterea scio hoc onus im par viribus meis fuisse et in quo tractando divina illa Ciceronis laborasset facultas. Quocirca ab omnibus p o stu lo , ut multo magis de i is 94) viris, quam a nobis loquentes introducti sunt, suspicentur.
Neque enim ego hoc mihi sumo, u t subtilitatem Petri Zborowsky, modestiam
88) K. O . hac c o n g re g a tio n e . " ) K. O . tre m e b a t. 59°) K. S. i K, O . re fe rre . 91) K. O . ac.
92) K. 0 . cui. 93) K. O . p ro s u n t. 61) K. O . his.
10
Tassiczki, vim in dicendo Martini Sborowski aut ingenio complecti aut imitatione consequi possem. Quid dicam de duobus principibus senatus?
quibus in turbulentissim o tem pore prudentior et nemo 9J) constantior fuit, ita u t diversa ratione sum m am et 95) ingenii et prudentiae adipiscerentur laudem. Alter enim m odesta, facili, submissa et benigna oratione omnes po
puläres sedabat ventos et gravissimas reipublicae placabat procellas. Alter vero toto conatu incum bens, quum secundis navigare non posset, adversis vela tulit ventis et qua non succedebat velificatio, vi et im petu orans perrum pebat. Quare ignoscant mihi om nes, qui häec legent, si horum eloquentissimorum virorum in dicendo praestantiam mea ad amussim non indicat o ra tio ; nam non eloquentiae, sed veritatis laudem hic quaerimus.
Dein de vero haec congessi, non ut in vulgus ederem, sed u t tempus fallerem et hac meditatione otio et inertia länguentem anim um fovere ut possem.
Quare intra dies octo, quum notatos locos haberem, haec ita, ut potui, sin gula perpolivi.
94) K. O . n e m o et. °5) K. O . n iem a.
i.