Specyficzną cechą BIZ w Mongolii jest ich znaczna koncentracja na działaniach związanych z poszukiwaniem i eksploatacją zasobów naturalnych. Od 2012 r. stanowią one łącznie 81% ogólnej wartości projektów związanych z BIZ. Co do
W poszukiwaniu drogi do zrównoważonego rozwoju
112
rodzaju dominują inwestycje typu greenfield, takie jak poszukiwanie zasobów na-turalnych, rynków i aktywów strategicznych. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne o charakterze rynkowym stanowią prawie 16% ogółu, głównie z powodu inwesty-cji w dystrybucję energii elektrycznej i w usługi finansowe. Na strategiczne po-szukiwanie aktywów, przede wszystkim w sektorze turystyki, co jest uzasadnione wyjątkowym dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym Mongolii, przypada ko-lejne 3% tych inwestycji. Analiza BIZ napływających do Mongolii wciąż wykazuje niski poziom inwestycji poszukujących wydajności, co oznacza poważne wy-zwanie w zakresie konkurencyjności inwestycyjnej odnoszącej się do zdolności kraju nie tylko do przyciągania, ale także zatrzymywania i włączania inwestycji prywatnych do swojej gospodarki. Zwiększenie konkurencyjności inwestycyj-nej wymaga zatem stworzenia środowiska biznesowego, w którym zarówno fir-my krajowe, jak i zagraniczne mogłyby skutecznie wchodzić na rynek, rozszerzać działalność oraz rozwijać nowe i lepsze powiązania z na poziomie lokalnym, re-gionalnym i światowym. Konkurencyjność inwestycyjna jest szczególnie ważna dla przyciągania BIZ poszukujących wydajności, ponieważ tego rodzaju inwesty-cje wpłyną tylko do takiej gospodarki, która może przyczynić się do uzyskania przez firmę przewagi konkurencyjnej na rynkach międzynarodowych. Zdaniem amerykańskich specjalistów z Departamentu Handlu Stanów Zjednoczonych pięć najważniejszych powodów, dla których firmy ze Stanów Zjednoczonych powinny rozważać rozwój współpracy z Mongolią to:
bliskość rynków regionalnych z trzema miliardami konsumentów; prozachodni rząd aktywnie dążący do dywersyfikacji gospodarki;
brak uciążliwych ograniczeń dotyczących repatriacji zysków i innych fun-duszy;
względna łatwość założenia firmy; wykształcona i wyszkolona siła robocza10.
Są to ważkie argumenty, brane pod uwagę przez potencjalnych inwestorów w Azji Środkowej. Jeśli porównać Mongolię z innymi państwami w tym regio-nie, które po rozpadzie ZSRR także weszły na drogę transformacji systemowej, można stwierdzić, że na ich tle wypada dobrze, jeśli chodzi o warunki prowadze-nia działalności gospodarczej. Według publikowanego przez Legatum Institute
Global Index of Economic Openness w ostatnich latach utrzymywała się na 99. bądź
98. pozycji w rankingu. Zdecydowanie wyższy stopień otwartości wykazywał tylko Kazachstan, bez wątpienia najsilniejsze gospodarczo państwo w regionie.
Mongolia – kraj w pułapce obfitości zasobów naturalnych 113
Tabela 7.2. Otwartość gospodarki Mongolii na tle postradzieckich krajów Azji Środkowej
2018–2019
2019
(2018) Kraj i infrastrukturaRynek Środowisko dla biznesu przedsiębiorstw RządzenieKondycja
72. (75.) Kazachstan 74 58 69 89 98. (99.) Mongolia 116 103 91 62 104. (109.) Kirgistan 114 98 104 100 111. (112.) Uzbekistan 102 85 126 143 125. (119.) Tadżykistan 125 114 120 135 b.d. Turkmenistan b.d. b.d. b.d. b.d.
Źródło: Global Index of Economic Openness, Legatum Institute, 16.05.2019, s. 16–18.
Wcześniejsze doświadczenia związane z BIZ w Mongolii powinny być przed-miotem zainteresowania rządu w zakresie kształtowania polityki gospodarczej. W 2019 r. rząd przystąpił do opracowania strategii rozwoju BIZ mającej na celu określenie właściwej kombinacji rodzajów inwestycji zagranicznych, które mogą pomóc Mongolii w osiągnięciu celów rozwojowych. Otrzymywanie większości BIZ z kilku zaledwie krajów nie jest korzystne i stanowi źródło potencjalnych za-kłóceń w funkcjonowaniu gospodarki w reakcji na zmiany sytuacji ekonomicznej w krajach pochodzenia kapitału inwestycyjnego. Podobnie, skoncentrowanie in-westycji w kilku sektorach – zwłaszcza związanych z górnictwem – jest objawem słabości konkurencyjności Mongolii. Podsumowując, dalsza dywersyfikacja źró-deł pochodzenia i sektorów BIZ w Mongolii może sprawić, że tego rodzaju kapitał zewnętrzny stanie się bardziej stabilnym źródłem finansowania inwestycji, co ma szczególne znaczenie dla kraju, w którym na inwestycje publiczne mają wpływ problemy z wydajnością i przejrzystością. Kompleksowy program prywatyzacyjny byłby w stanie w przyszłości przyczynić się do poprawy obecnej dystrybucji BIZ w Mongolii. Rozwiązanie problemu braku stabilności finansowej prywatyzowa-nych przedsiębiorstw państwowych mogłoby prowadzić do większej dywersyfika-cji BIZ otrzymywanych przez Mongolię. Dotyczy to zwłaszcza takich sektorów jak finanse i transport.
Sektor wydobywczy w wielu krajach nie wygenerował znaczących powiązań ani bezpośredniego zatrudnienia dla lokalnych firm (z wyjątkiem Norwegii i Kanady). Przedsiębiorstwa zagraniczne w krajach rozwijających się często funkcjonują jako enklawy, importując personel, towary i usługi z zagranicy. W wielu przypadkach lokalnym firmom trudno jest zapewnić wkład w proces produkcji z powodu bra-ku dostępu do wykwalifikowanego personelu, brabra-ku umiejętności kierowniczych, braku wiedzy o międzynarodowych standardach produktów i braku dostępu do
W poszukiwaniu drogi do zrównoważonego rozwoju
114
finansowania. Aby przeciwdziałać temu trendowi, kraje mogą ukierunkować swo-je działania na powiązanie napływu BIZ z rozwoswo-jem krajowego potencjału w za-kresie: infrastruktury społeczno-gospodarczej, stymulacji rozwoju na poziomie lokalnym, zwiększenia dostępu do dóbr kapitałowych i usług konsumpcyjnych, zwiększenia dostępu do wiedzy i jej przenoszenia do innych sektorów, stymulacji rozwoju przetwórstwa surowców naturalnych i odchodzenia od eksportu surow-ców na rzecz dóbr wysoko przetworzonych. Głównym argumentem przemawiają-cym za przyciąganiem, a nawet subsydiowaniem inwestycji zagranicznych, szcze-gólnie w krajach rozwijających się i przechodzących transformację, jest zakładane przeniesienie know how do lokalnego biznesu. Jednak ustalenia naukowców nie są jednoznaczne. W analizie przeprowadzonej przez Tomáša Havránka i Zuzanę Iršovą wykorzystano 3626 danych szacunkowych z 57 badań empirycznych do-tyczących efektów pośrednich między sektorami. Wyniki wskazują, że większe efekty uboczne generują inwestorzy pochodzący z odległych krajów, którzy mają jedynie niewielką przewagę technologiczną w stosunku do lokalnych firm. Ponad-to kraje, które mają słabo rozwinięte systemy finansowe i są otwarte na handel międzynarodowy, borykają się z większą liczbą efektów ubocznych11.
W przypadku Mongolii w odniesieniu do BIZ z pewnością powinna być pro-mowana strategia dywersyfikacji źródeł pochodzenia kapitału i sektorów jego loko-wania. Przedsiębiorstwa zagraniczne inwestujące w sektorze górniczym są przede wszystkim nakierowane na poszukiwanie dochodów rentowych związanych z prze-chwytywaniem renty surowcowej (a przynajmniej jej znaczącej części). Inwestycje w pozostałych sektorach zagospodarowują nowe obszary, wyłaniające się w gospo-darce Mongolii dzięki transformacji systemowej i otwarciu gospodarki. Funkcjo-nowanie w warunkach globalizacji wymagało dostosowania do realiów panujących w gospodarce światowej w zakresie infrastruktury energetycznej, telekomunikacyj-nej, usług bankowych czy turystycznych. Dopływ kapitału, myśli technicztelekomunikacyj-nej, roz-wiązań organizacyjnych z zagranicy z pewnością był szansą na szybsze wypełnienie istniejącej luki, ale jednocześnie wystawiał gospodarkę Mongolii na oddziaływanie czynników zewnętrznych, trudnych, a nawet niemożliwych do kontrolowania. Nie spowodował przy tym znaczących zmian w zakresie stymulowania lokalnego roz-woju gospodarczego i rozroz-woju zasobów ludzkich. Przede wszystkim chodzi o słaby wpływ na rozwój powiązań wstecznych, obejmujących udział lokalnych przedsię-biorstw w procesie produkcyjnym. Potencjał działań wydobywczych w stymulo-waniu lokalnego rozwoju jest najczęściej ograniczony do mniej skomplikowanych towarów, takich jak podstawowy sprzęt wydobywczy, a także usług pomocniczych, które tworzą niewielką liczbę miejsc pracy, jednocześnie prawdopodobnie nie przy-czynią się znacząco do poprawy sytuacji gospodarczej.
11 T. Havránek, Z. Iršová, Which Foreigners are Worth Wooing? A Meta-Analysis of Vertical Spil-
lovers from FDI, William Davidson Institute at the University of Michigan, Ann Arbor 2010 (William Davidson Institute Working Papers Series, nr 996).
Mongolia – kraj w pułapce obfitości zasobów naturalnych 115