W Mongolii zainteresowanie napływem kapitału zagranicznego po rozpoczęciu procesu transformacji systemowej było spowodowane nie tylko chęcią wypełnie-nia istniejącej luki w dostępie do środków inwestycyjnych, lecz także pozyskaniem wiedzy i doświadczenia z zakresu funkcjonowania przedsiębiorstw w środowisku wolnorynkowym oraz technicznego i handlowego know-how.
W latach 1990–1999 napływ BIZ do Mongolii co do średniej wartości wynosił tyl-ko 13 mln USD rocznie. Torował jednak drogę do prawdziwego boomu, który przy-padł na lata 2010–2013, osiągając maksymalny poziom prawie 5 mld USD w 2011 r. O nadziejach związanych z eksploatacją bogactw naturalnych Mongolii pisano i mó-wiono na całym świecie. Stało się to m.in. za sprawą mongolskiej gorączki złota, która wybuchła w lipcu 2001 r., kiedy kanadyjska firma Ivanhoe Mines ogłosiła zna-lezienie dużego złoża złota i miedzi w Oyu Tolgoi, czyli w miejscu Turkusowych Wzgórz, znanych z miedzi już w czasach Czyngis-chana. W ciągu zaledwie kilku dni od powiadomienia o odkryciu firmy wydobywcze z całego świata zaczęły wiązać swoje nadzieje biznesowe z Mongolią3. W 2004 r. na łamach „New York Timesa” ukazał się artykuł Jamesa Brooke’a, poświęcony usilnym staraniom zagranicznych inwestorów podejmowanym w celu rozpoczęcia wydobycia surowców w południo-wej części Gobi4. Szczególnie zainteresowani byli Chińczycy, których gospodarka wykazywała rosnący popyt na energię i surowce mineralne. Chiny w 2003 r. zwięk-szyły swój import miedzi i wyrobów miedzianych o 26%. Świadomość istnienia znacznych pokładów surowców w południowej części Mongolii skłoniła Chińczy-ków nawet do budowy autostrady, linii energetycznej i planowania linii kolejowej do granicy ze swym północnym sąsiadem. Największa chińska spółka miedziowa Jian-gxi w lipcu 2004 r. wysłała list intencyjny dotyczący założenia spółki produkującej koncentrat miedzi. Mając moce przerobowe rzędu 500 tys. ton metrycznych miedzi rocznie i do dyspozycji tylko 200 tys. ton metrycznych z chińskich kopalń, poszu-kiwano nowych źródeł dostaw. Ze względu na odległość około 100 km od granicy położenie Oyu Tolgoi było idealne do inwestowania. W zglobalizowanej gospodarce chińskie zapotrzebowanie na minerały przyciągnęło do Mongolii 19 zagranicznych firm wydobywczych z kapitałem z 22 krajów. Według agencji rządowej Mongolii ds. zasobów mineralnych do końca 2004 r. około 40% eksplorowanego obszaru Mon-3 D. Grainger, The Great Mongolian Gold Rush. The land of Genghis Khan has the biggest mining
find in a very long time. A visit to the core of a frenzy in the middle of nowhere, CNN Money (Fortune Magazine), 22.12.2003, https://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune_ archive/2003/12/22/356094/index.htm (dostęp: 20.03.2020).
4 J. Brooke, Finding a Mother Lode in Mongolia, New York Times, 14.10.2004, https://www. nytimes.com/2004/10/14/business/worldbusiness/finding-a-mother-lode-in-mongolia.html (dostęp: 12.12.2019).
Zasoby naturalne i ich wykorzystanie w gospodarce Mongolii
92
golii miało podlegać koncesjonowaniu, podczas gdy rok wcześniej było to 22%. W 2003 r. AngloGold Ashanti, jedna z największych na świecie spółek zajmujących się wydobyciem złota, otworzyła biuro w Ułan Bator i rozpoczęła wiercenia w po-szukiwaniu kruszcu. W tym samym czasie Cameco Corporation, światowy lider w wydobyciu uranu, prognozował wyprodukowanie 210 tys. uncji złota z otwartej w grudniu poprzedniego roku kopalni Boroo, a Erdene Gold Inc. z Kanady i Com-panhia Vale do Rio Doce z Brazylii (największy na świecie producent rudy żelaza) również rozpoczęły wiercenia w poszukiwaniu miedzi i złota. Turkusowe Wzgórza miały pod koniec pierwszej dekady XXI w. stać się miejscem jednego z największych projektów górniczych na świecie. W rozwój wydobycia zaangażowała się kanadyjska spółka Ivanhoe Mines. Po 2003 r. udział górnictwa w BIZ osiągał ponad 70% rocznie, a w rekordowym 2011 r. było to 81,9%. BIZ stanowiły wówczas ponad 2/3 inwestycji ogółem, generując przy tym znaczną nierównowagę na rachunku obrotów bieżących z deficytem na poziomie 27% PKB w 2012 r. W kolejnych latach niższe ceny dóbr na światowych rynkach pogorszyły nastroje inwestorów, stąd nastąpił drastyczny spa-dek napływu kapitału zagranicznego do Mongolii. Zauważalne odbicie tego nega-tywnego trendu miało miejsce w 2017 r. i utrzymało się do początku 2020 r. (kiedy kończy się nasza analiza). Wykres (rysunek 6.1) przedstawia wpływy netto (wpływy z nowych inwestycji pomniejszone o dezinwestycje) od inwestorów zagranicznych.
Rysunek 6.1. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Mongolii w latach 1991–2018
(w mln USD, ceny bieżące)
Źródło: opracowanie własne na podstawie https://data.worldbank.org/indicator/BX.KLT.DINV.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Mongolii 93
Jeżeli chodzi o pochodzenie BIZ, zwraca uwagę ich znaczna koncentracja – obecnie ponad połowa tych inwestycji pochodzi z dwóch krajów: Kanady i Chin. Szczegółowe dane na temat struktury BIZ według krajów pochodzenia zawiera rysunek 6.2. Niewielka liczba państw, z których pochodzą BIZ w Mongo-lii, wywołuje znaczną wrażliwość jej gospodarki na zmiany koniunktury w tych krajach. Dotyczy to zwłaszcza gospodarki chińskiej. Widoczne są także wpływy centrów finansowych z Azji (Hongkong i Singapur) oraz Europy (Luksemburg i Niderlandy).
Rysunek 6.2. BIZ w Mongolii według krajów pochodzenia (2017 r.) Źródło: Annual Report 2018, Bank of Mongolia.
Pod względem koncentracji BIZ mierzonej wskaźnikiem Herfindahla-Hirsch-mana (HHI; obliczanym przez podniesienie do kwadratu udziału każdego źró-dła BIZ, a następnie zsumowanie uzyskanych liczb) według kraju pochodzenia tych inwestycji Mongolia plasuje się w środku globalnego rankingu – w 2015 r. zajmowała 77. pozycję na 145 gospodarek. Wyższy HHI dotyczy wyższego stop-nia koncentracji. Republika Południowej Afryki i Oman miały podobne pozio-my tego wskaźnika, podczas gdy pozostałe kraje odniesienia wykazywały po- ziomy niższe: Kirgistan – 94. miejsce, Chile – 104. miejsce, Malezja – 112.
Zasoby naturalne i ich wykorzystanie w gospodarce Mongolii
94
miejsce. Oznacza to, że w tym samym czasie BIZ w tych państwach wykazywały większe zróżnicowanie co do kraju pochodzenia5.
Wskaźnik wydajności BIZ (FDI performance index), obliczony jako stosunek udziału Mongolii w globalnych BIZ do jej udziału w globalnym PKB, był znacznie powyżej średniego poziomu dla gospodarek w tym samym przedziale dochodów na mieszkańca (niższy średni dochód). Krajami odniesienia w ekspansywnym cyklu BIZ w latach 2009–2013 były Chile, Kirgistan, Malezja, Oman, Afryka Południo-wa. Natomiast obecnie poziom wskaźnika spada poniżej najlepszych wyników w tej grupie (Kirgistan, Chile). Z kolei wartość BIZ w relacji do PKB, będąca wskaźnikiem faktycznej otwartości gospodarki na BIZ, w przypadku Mongolii odnotowuje stały wzrost po 2008 r. W 2015 r. wartość tego wskaźnika osiągnęła historyczny szczyt 143% PKB, znacznie powyżej wskaźników w krajach odniesienia6.
W sektorowej strukturze BIZ w Mongolii dominuje górnictwo z udziałem w 2017 r. 61% w BIZ ogółem. Handel z udziałem 8% zajmuje drugą pozycję, na miejscu trzecim
ex aequo znajdują się budownictwo i sektor finansowy (5%). Znaczenie pozostałych
sektorów pozostaje marginalne. Strukturę BIZ według sektorów ilustruje rysunek 6.3.
5 Investment Reform Map for Mongolia, World Bank Group IFC, Washington 2018, s. 18. 6 Ibidem, s. 16.
Rysunek 6.3. BIZ w Mongolii według sektorów (2017 r.)
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Mongolii 95