Rola klimatu (jako czynnika globalnego) w kształtowaniu rzeźby

Przedstawiona w rozdziale 3 morfogeneza terenu między Piotrkowem Try-bunalskim, Radomskiem a Przedborzem w pełni wpisuje się w przypomnianą ostatnio tezę (Dzieduszyńska i in. 2014), że dwa ostatnie cykle glacjalno- -interglacjalne [zlodowacenia środkowopolskie (Saalian)/interglacjał eemski i zlodowacenie północnopolskie (vistulian)/holocen] miały decydujące znacze-nie w ewolucji jego rzeźby. Aspekty warciańskiej morfogenezy glacjalnej (pierwszy cykl) i przekształcenia w warunkach klimatu peryglacjalnego vistulia-nu (drugi cykl) uznano za domivistulia-nujące.

Jeśli chodzi o pierwszy cykl, na obszarze pomiędzy Piotrkowem Trybu-nalskim, Radomskiem a Przedborzem najważniejszym, uwarunkowanym klima-tycznie czynnikiem morfogenetycznym była działalność ostatniego lądolodu w środkowej Polsce, tj. stadiału warty. Starsze wydarzenia glacjalne [inne zlodo-wacenia kompleksu środkowopolskiego i zlodozlodo-wacenia kompleksu południowo-polskiego (tab. 2)] niewiele znaczą we współczesnej rzeźbie, chociaż ich ślady w postaci osadów budujących trzony form udokumentowano w licznych miej-scach (np. w Mąkolicach, Lewkówce, Masłowicach i Stobiecku Szlacheckim).

Na badanym terenie lądolód stadiału warty był reprezentowany przez frag-ment marginalnych części lobu Rawki (nazwany lobem Pilicy-Luciąży) i lobu Widawki. Napływ mas lodowych odbywał się głównie z Wysp Alandzkich, z kierunków: N (359°–4°) i NE (21°–51°) w pierwszym oraz N i NNW (338°) w drugim z wymienionych lobów. Należy przypomnieć, że badania petrogra-ficzne osadów wodnolodowcowych frakcji 10–20 mm wskazały, że TGZ jest w obu lobach takie samo (56,5°58°N; 16,4°17°E) i że pośrednio, potwierdzają to również badania AMS wskazujące azymut 26°63°.

Analiza petrograficzna osadów wodnolodowcowych frakcji 4–10 mm dała także identyczny wynik w dwóch lobach. W składzie dominują skały krysta-liczne (> 75%), a kilkanaście procent stanowią piaskowce. W Mąkolicach, a więc w strefie uważanej dotąd za marginalną lobu Widawki, udział klastów łupków paleozoicznych (5,88%), których wychodnie są indykatorami kierunku wschodniego, pośrednio wskazuje na istnienie lobu Pilicy-Luciąży i glacjację garbu łódzkiego z dwóch stron.

Formy glacjalne na badanym terenie różnią się zależnie od położenia w lo-bach. Na południu, w strefie zasięgu maksymalnego (strefa I – Wzgórza Radom-szczańskie oraz Pasmo Przedborsko-Małogoskie) i fazy z recesji (strefa II – Wzgórza Dobryszyckie) deglacjacja miała charakter prawdopodobnie wyłącznie frontalny. Powstawały krótkie stożki glacimarginalne moren końcowych. Na

zachodzie (strefa III – Wysoczyzna Bełchatowska), na obszarze konfluencji lobu zachodniego (Widawki) i wschodniego (Pilicy i Luciąży) doszło do arealnego zamierania lądolodu i powstania kemów oraz moren martwego lodu. W central-nej i północcentral-nej część terenu (strefa IV – Równina Piotrkowska) powstała rozległa równina moreny dennej, rozcięta przez dolinę marginalną Luciąży i jej dopływy.

Oprócz moren czołowych w okolicach Masłowic i Daniszewic, tylko wyso-czyzny morenowe płaskie i faliste należą do form bezpośredniej akumulacji lądolodu. Pozostałe elementy rzeźby glacjalnej (stożki glacimarginalne, rozległe pola sandrowe, pagórki i plateau kemowe, doliny glacjalne i ich wypełnienia itd.) są rezultatem procesów wodnolodowcowych. Powierzchnie zbudowane z osadów glacjalnych zajmują przeszło 60% powierzchni terenu (rys. 7). Są roz-cięte przez rynny i doliny odpływu marginalnego (np. dolina Bogdanowa) i pradolinnego (np. górnej Widawki i Warty?). W dolinach genezy glacjalnej wykorzystanych przez rzeki śladem tego etapu rozwoju rzeźby są najwyższe poziomy erozyjne i akumulacyjne. Do mniejszych form morfogenezy glacjalnej należą zagłębienia wytopiskowe i niecki glacjalne. Oprócz strefy I, gdzie styl rzeźbie nadają ostańce, niezależnie od przekształceń podczas ostatniego cyklu glacjalno-interglacjalnego opisanych dalej, w krajobrazie analizowanego ob-szaru (szczególnie strefy II i III) dominuje warciańska rzeźba glacjalna.

Koniec pierwszego cyklu glacjalno-interglacjalnego (interglacjał eemski) nie jest udokumentowany na badanym terenie. Prawdopodobnie z tego okresu po-chodzą bruki erozyjne opisane w dolinie Luciąży.

Morfogeneza peryglacjalna stanowi wybrany przykład rzeźbotwórczego

czynnika klimatycznego podczas ostatniego cyklu glacjalno-interglacjalnego czwartorzędu. W vistulianie obszar badań znajdował się poza zasięgiem lądo-lodu wisły, w warunkach różnych odmian klimatu peryglacjalnego i ociepleń interstadialnych. Nastąpiła transformacja rzeźby różnie ukierunkowana w syste-mach wysoczyznowych i w systesyste-mach dolinnych. Generalnie wysoczyzny pod-legały intensywnym procesom erozyjno-denudacyjnym. Na degradowanych po-wierzchniach rozwijały się bruki z wymarzania, wymywania i wywiewania oraz wieloboki szczelin kontrakcji termicznej. Obniżenia były wypełniane osadami różnych typów (stokowych, eolicznych itd.) i również deformowane strukturami peryglacjalnymi. W dolinach, na przemian z fazami erozji, następowała agra-dacja osadów fluwioperyglacjalnych. Także tutaj, oprócz cech strukturalnych i teksturalnych osadów, o ich sedymentacji w warunkach peryglacjalnych świad-czą struktury mrozowe, szczególnie syngenetyczne. W partiach szczytowych pagórów glacjalnych w lokalnych obniżeniach (Daniszewice) lub na granicy sy-stemów wysoczyznowych i dolinnych (Mąkolice V) dochodziło do wyrówny-wania powierzchni osadami rytmicznie warstwowanymi lub mułowymi. Proces

niwelacji kontynuowały późnovistuliańskie procesy eoliczne przez akumulację pokryw eolicznych, szczególnie na wysoczyznach, podczas gdy pagórki wydmo-we lokalnie nadbudowały również elementy dolinne (rys. 12.F, 14.F, 15.F).

Morfogeneza vistuliańska większych zmian dokonała w systemach dolinnych niż wysoczyznowych. Podczas badań w dolinie Luciąży wykazano, że nie-zależnie od silniejszych związków z ukształtowaniem i budową podłoża oraz ze szlakami odpływu wód glacjalnych niż w dolinach tego samego rzędu w oko-licach Łodzi (Mrogi, Neru, Grabi i Wolbórki), etapy rozwoju wszystkich dolin w ostatnim cyklu glacjalno-interglacjalnym (piętro wisły i holocen) były takie same (por. Turkowska 1988). We wszystkich dolinach regionu występowały te same fazy erozji i w tych samych okresach dochodziło do agradacji den dolin-nych, chociaż siły procesów, a tym samym ich wyraz morfologiczny (np. głę-bokość dolin, wysokość i rozległość teras), były różne. Cechy wspólne zinterpre-towano jako uwarunkowane czynnikiem klimatycznym, podczas gdy różnice były spowodowane czynnikami lokalnymi.

Nawiązując do omówionych wcześniej procesów stokowych i do rozwoju sieci dolinnej (w tym niecek i dolin denudacyjnych) na badanym, położonym na pograniczu wyżyn i nizin, wycinku środkowej Polski, morfogeneza peryglac-jalna doprowadziła do redukcji powierzchni systemów wysoczyznowych kosz-tem rozszerzenia powierzchni syskosz-temów dolinnych. Krajobraz jest zróżnicowany w różnych częściach obszaru. W strefie I jest on zdominowany przez zde-nudowane ostańce zbudowane ze skał mezozoicznych (wapieni jurajskich i pias-kowców kredowych) i tylko dopełniony przez ostańce denudacyjne zbudowane z czwartorzędowych, przede wszystkim warciańskich, osadów gliniasto-żwiro-wo-piaszczystych. W strefach II i III formy są już złożone wyłącznie z osadów czwartorzędowych, w zdecydowanej przewadze warciańskich. Starsze ukazują się tylko w naturalnych i antropogenicznych podcięciach i wykopach, a młodsze w nielicznych jeszcze pokrywach den dolinnych (czasami wyłącznie holoceń-skich) oraz pokrywach eolicznych i wydmach. Doliny rzeczne różnego rzędu, dominujące w strefie IV (z wyjątkiem zachowanych fragmentarycznie wypeł-nień wodnolodowcowych, rozmytych już w końcu pierwszego cyklu w eemie), stanowią najpełniejsze świadectwo wpływu czynnika klimatycznego podczas ostatniego cyklu glacjalno-interglacjalnego.

W rozważaniach na temat wagi różnych czynników w kształtowaniu rzeźby w czwartorzędzie obszaru położonego na skraju wyżyn i nizin na podkreślenie zasługuje dominanta czynnika lokalnego, związanego z podłożem, który w tych samych warunkach klimatycznych określił różny przebieg tworzenia się krajo-brazów glacjalnych, a następnie wielokierunkową transformację rzeźby w wa-runkach peryglacjalnych.