Rozwój rzeźby w vistulianie

Jak już przypomniano, pierwszym, wieloletnim kierunkiem zainteresowań badawczych autorki na opisywanym terenie była ewolucja doliny Luciąży (Wachecka-Kotkowska 2004). Badania prowadzono w okresie, kiedy ekstra-glacjalne położenie (w stosunku do zasięgu stadiału warty) obszaru należało do

kanonów regionalnej wiedzy paleogeograficznej (por. rozdz. 1.2). Głównym celem badań było porównanie rozwoju doliny Luciąży, odwadniającej odrzańską strefę pogranicza wyżyn i niżu, z ewolucją dolin biorących początek w strefie wododziałowej Wyżyny Łódzkiej (Turkowska 1988). Poniżej, uzupełnione wy-niki badań wykorzystano do oceny kierunków i stopnia przekształceń rzeźby w ostatnim cyklu glacjalno-interglacjalnym.

Na początku pracy (rozdz. 1.1) zasygnalizowano już dwudzielny układ rzeźby na terenie badań. Wyraża się on w wysokim – powyżej 200 m n.p.m. – położeniu peryferycznych stref I–III w stosunku do strefy IV, stanowiącej w całym analizowanym okresie obniżenie (rys. 2). Obszary położone powyżej 200 m n.p.m. były silnie przekształcane denudacyjnie. W systemach wysoczyz-nowych powszechnie dochodziło do procesów zmieniających stok¹. W warun-kach peryglacjalnych osady glacjalne, miejscami także przykrywające ostańce, podlegały przemieszczeniom w obrębie warstwy czynnej. W licznych stano-wiskach udokumentowano spływy zarówno na stokach ostatnich (np. Ochotnik CD 8; Jabłonna CD 14), jak i pagórów glacjalnych (np.: Daniszewice CD 18; Kolonia Ręczno CD 23; Borowa CD 32; Mąkolice CD 33–35; Woźniki 36) prowadzące do ich obniżania i wyrównywania poprzez wypełnianie zagłębień i zaklęsłości. W niwelacji brały również udział (bezpośredni lub pośredni) procesy eoliczne. Materiał wypełnień jest silnie eolizowany, a bliski transport ujawnia taki sam skład petrograficzny, co osadów podłoża (Daniszewice CD 18.L i Teklin I i II; CD 19, 20.L).

Dolinkom najmniejszych cieków towarzyszy rozgałęziony układ suchych dolin, najczęściej biorących początek na obrzeżeniach terenu, ale również na Wzgórzach Dobryszyckich, ostańcach mezozoicznych itp., stanowiących lokalne działy, nie tylko spływu wód, ale również dla procesów stokowych.

Najmniejsze otwarte formy wklęsłe to niecki i małe dolinki denudacyjne urozmaicające zdenudowaną powierzchnię wysoczyzny glacjalnej. Na uwagę zasługuje ich detrytyczny układ. Formy pierwszego rzędu są „zagnieżdżone” w obniżeniach glacjalnych (często nieckach czy wyleżyskach), np. pomiędzy ostańcami mezozoicznymi (np. Bąkowej Góry) a ciągami moren czołowych (rys. 14.F). Niektóre nawiązują już do poziomów wodnolodowcowych w doli-nach glacjalnych (Dęba CD 11; Zbyłowice CD 24), inne rozcinają ich dolne krawędzie. Suche doliny dalszych rzędów są już wypełnione osadami pery-glacjalnymi, w tym tzw. serią piaszczysto-mułkową (por. Klatkowa 1964). Na-wiązują do różnych poziomów dolin rzecznych, w niższych częściach systemów

1

Postglacjalne przekształcenia rzeźby przestawiono na przekrojach sekwencyjnych dla całego ostatniego cyklu glacjalno-interglacjalnego sumarycznie (rys. 12, 14–15 F).

do dolinek dopływów Luciąży, m.in. Strawy, dobrze zaznaczając się w rzeźbie okolic Piotrkowa Trybunalskiego (rys. 2).

Na podstawie badań przeprowadzonych w dolinie Luciąży (Wachecka- -Kotkowska 2004) wiadomo, że podobnie jak w innych dolinach regionu łódz-kiego, do „selekcji” dolin glacjalnych przez postglacjalny odpływ rzeczny do-szło w fazie kataglacjalnej stadiału warty (por. Turkowska 1988; Krzemiński 1989). W interglacjale eemskim, prawdopodobnie rzeka meandrująca wykształ-ciła dolinę, wcinając się w wodnolodowcowy poziom III. Podczas ostatniego piętra zimnego w dolinie wystąpiły cztery fazy erozji: śródvistuliańska, na prze-łomie dolnego vistulianu i plenivistulianu (odpowiedzialna za rozcięcie Wzgórz Dobryszyckich i utworzenie doliny Luciąży o podobnym przebiegu do współ-czesnego), schyłkowo środkowoplenivistuliańska (synchroniczna z transgresją lądolodu Wisły) i późnovistuliańska, skutkująca rozcięciem aluwiów górnople-nivistuliańskich i powstaniem terasy II (wysokiej). Ostatnia faza – na przełomie vistulianu i holocenu – doprowadziła do rozcięcia aluwiów późnovistuliańskich i utworzenia terasy nadzalewowej I (niskiej) oraz rozpoczęcia rozwoju doliny holoceńskiej. Nie ma wątpliwości, że rzeczne procesy erozyjne w okresie polo-dowcowym były niejako motorem rozwoju morfogenetycznego całego obszaru, włączonego do systemów dolinnych i że rozwój ten odbywał się w tym samym rytmie, co w całej strefie staroglacjalnej (Turkowska 1988).

Na badanym terenie zmiany erozyjne widoczne są czasami również we fragmentach dolin glacjalnych, które nie zostały włączone do rzecznej sieci dolinnej. Na przykład w Chelczowie i Mąkolicach, prawdopodobnie podcięcie dolnych partii warciańskich pagórów glacjalnych przez wody górnych odcinków rzek Luciąży i Rakówki spowodowały utworzenie izolowanych ostańców ero-zyjnych (rys. 15.E–F).

Wracając do rozwoju dolin rzecznych, w odcinkach i w okresach przewagi akumulacji dochodziło do agradacji pokryw fluwioperyglacjalnych, które two-rzyły się przy współudziale procesów: podłużnych, poprzecznych (stokowych) oraz dolin bocznych (często obecnie suchych), eolicznych (silna eolizacja RM > 70%; Goździk 1991) i innych. Bez wątpienia są więc pokrywami polige-nicznymi (por. Turkowska 1995).

W vistulianie powstały wypełnienia tworzące dwa poziomy dolinne: wysoki plenivistuliański (Wachecka-Kotkowska, Ludwikowska-Kędzia 2007) i niski późnovistuliański. Peryglacjalne warunki, w jakich powstawały serie, są udo-wodnione przez obecność syngenetycznych klinów mrozowych i inwolucji oraz teksturalne cechy osadów, przede wszystkim ich bardzo wysoką eolizację.

W późnym vistulianie w dolinach i na wysoczyźnie dochodziło do nawie-wania pokryw eolicznych i usypynawie-wania wydm śródlądowych w różnych

sytua-cjach morfologicznych i geologicznych, zarówno na powierzchni zdenudowanej wysoczyzny glacjalnej, na poziomach dolinnych wodnolodowcowych i fluwio-peryglacjalnych, jak i w wypełnieniach lokalnych zagłębień (rys. 12.F, 14.F, 15.F). Na przykład na południowym stoku pagóra w Mąkolicach, wypełniony mułem lokalny zbiornik został przykryty ok. 15 ka warstwą piasku eolicznego o miąższości 1 m z małą wydemką.

Kierunki przekształcenia powierzchni badanego terenu w vistulianie mogą więc być porównywane z innymi fragmentami regionu łódzkiego, gdzie były dokumentowane w szczegółowych badaniach przez licznych badaczy kopalnej strefy peryglacjalnej okolic Łodzi, poczynając od Jana Dylika. Tytułem przy-pomnienia programu badań zrealizowanych pod bezpośrednim kierunkiem Profesora wystarczy wymienić prace na stopień „rozpisane” według typów pro-cesów najistotniejszych w morfogenezie peryglacjalnej [(np. wietrzenia mro-zowego (Klatka 1962), czynnej strefy zmarzliny (Olchowik-Kolasińska 1962), denudacyjnych, formujących suche doliny (Klatkowa 1964), eolicznych i glebo-wych (Manikowska 1966, 1985), kontrakcji termicznej (Goździk 1973), stoko-wych (Wieczorkowska 1975) oraz rzecznych (Kuydowicz-Turkowska 1975; Turkowska 1988)]. Cytowane badania w dolinie Luciąży są przykładem konty-nuowania wątków peryglacjalnych w następnych pokoleniach.

3.3.3. Naturalne i antropogeniczne przekształcenia