Przyspieszająca urbanizacja przekłada się w sferze publicznej, naukowej i po-litycznej na coraz większe zainteresowanie zależnościami pomiędzy zdrowiem i dobrostanem człowieka a różnorodnością biologiczną oraz ochroną i zrównowa-żonym zarządzaniem przyrodą (Naeem i in. 2016). Społeczne zapotrzebowanie na kontakt z przyrodą, w tym zwłaszcza z lasami, nasiliło się w ostatnich dwóch latach z powodu ograniczeń związanych z pandemią (np. O’Brien, Forster 2020;
Stanturf, Mansuy 2021; Weinbrenner i in. 2021). Zakaz wstępu do lasów i par-ków narodowych wprowadzony w Polsce wiosną 2020 r. wywołał bardzo duże niezadowolenie społeczne oraz m.in. interwencję w tej sprawie Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO 2020). Rozwój świadomości ekologicznej społeczeństwa powoduje, że coraz większe znaczenie przypisuje się pozaprodukcyjnym funk-cjom lasu, ważnym dla fizycznego (magazynowanie i cyrkulacja wody, regulacja klimatu i występowania czynników chorobotwórczych) i mentalnego zdrowia człowieka (psychiczne, duchowe, rekreacyjne i intelektualne interakcje z przy-rodą). Odgrywają one bardzo dużą rolę zwłaszcza w otoczeniu większych miast.
Różnorodność biologiczna lasów ma głęboki wpływ na ich funkcjonowanie i liczbę oraz intensywność świadczonych przez nie usług ekosystemowych (Ho-oper i in. 2012). Właśnie dzięki tym usługom lasy wywierają pozytywny wpływ na zdrowie ludzkie, gdyż zapewniają (m.in.) oczyszczanie powietrza, pochłania-nie dwutlenku węgla, ociepochłania-niepochłania-nie, regulację temperatury, wzmocpochłania-niepochłania-nie fizycznych i mentalnych zdolności regeneracyjnych (Methorst i in. 2021). Z tego punktu widzenia różnorodność biologiczna lasów odgrywa bardzo istotną rolę, ponie-waż bardziej zróżnicowane biologicznie ekosystemy leśne sprawniej eliminują zanieczyszczenia powietrza, rozrzedzają wektory chorób oraz dostarczają lu-dziom i zwierzętom żywności i lekarstw (Wertz-Kanounnikoff, Rodina 2020).
Różnorodne lasy i zadrzewienia mają również olbrzymie znaczenie terapeutyczne i profilaktyczne: zmniejszają stres w wymiarze fizjologicznym, regulując tętno, ciśnienie krwi, poziom kortyzolu i adrenaliny oraz w wymiarze psychologicznym, zmniejszając ryzyko zaburzeń psychicznych, w tym depresji (Engemann i in.
2019; Marselle i in. 2020). Wiele medycznych badań naukowych wykazało, że spędzanie czasu w lasach, parkach lub po prostu patrzenie na drzewa pomaga wzmocnić układ odpornościowy, redukuje stres, obniża ciśnienie krwi, poprawia nastrój i relaksuje. W Japonii praktyka „kąpieli leśnych” (Shinrin-yoku) jest
czę-ścią krajowego systemu opieki zdrowotnej i jest uważana za formę terapii profi-laktycznej (Simonienko 2021).
Nawet krótka wizyta w lesie zwiększa odporność na przyszły stresor i wspiera szybszą regenerację po takim doświadczeniu (Annerstedt i in. 2013), przy czym potencjał krajobrazu leśnego do odnawiania osobistych zdolności poznawczych nie zanika nawet po zamarciu drzewostanu (Kortmann i in. 2021). Tak zwane choroby nietransmisyjne, takie jak zaburzenia psychiczne, nowotwory, choroby układu krążenia i przewlekłe choroby układu oddechowego, są przyczyną 85%
zgonów w Europie (WHO 2017). Odpowiednie udostępnienie ekosystemów le-śnych może pomóc w zapobieżeniu przynajmniej części z nich. Silne pozytywne powiązanie różnorodności biologicznej i pokrywy leśnej ze zdrowiem psychicz-nym wykazano w skali krajowej w Niemczech (Methorst i in. 2021). Wiele innych badań również wskazuje, że kontakt z terenami zieleni lub środowiskiem natu-ralnym poprawia zdrowie człowieka i zapewnia poprawę samopoczucia (Bowler i in. 2010; Haluza i in. 2014; Hartig i in. 2014), jednak wciąż wpływ różnorod-ności biologicznej na zdrowie i dobre samopoczucie jest niedostatecznie zbadany (Bowler i in. 2010; Aerts i in. 2018).
W kontekście wciąż trwającej pandemii warto podkreślić, że np. we Włoszech śmiertelność, liczba zgonów i liczba chorych na COVID-19 była mniejsza na ob-szarach o największej powierzchni lasów na mieszkańca, co powiązano z jako-ścią powietrza i obecnoz jako-ścią w nim bioaktywnych lotnych związków organicznych (np. terpeny), które wzmacniają odporność organizmu (Roviello, Roviello 2021).
Również w USA liczba infekcji wirusem SARS-CoV-2 była niższa w regionach o wysokiej lesistości (Jiang i in. 2021, preprint). Wzmocnienie układu odpor-nościowego i wzrost odporności na choroby zakaźne dzięki przebywaniu w lesie wykazano też wcześniej (Li i in. 2006). Oczywiście znaczenie lasów w opano-waniu pandemii nie polegało wyłącznie na ich pośrednim wpływie na zdrowie ludzi. Wiele podstawowych artykułów, na których opierają się systemy zdrowia publicznego, pochodzi z produktów leśnych: jednorazowe artykuły higieniczno--sanitarne, ale także część środków odkażających (etanol). Również w produkcji środków ochrony osobistej, takich jak maski i odzież ochronna dla pracowników medycznych, wykorzystuje się pulpę drzewną i rozpuszczalne włókna celulozowe (FAO 2020b).
Należy przyznać, że ekosystemy leśne oprócz zapewniania szeregu korzyści dla zdrowia ludzkiego mogą też zwiększać ryzyko chorób. W fazie kwitnienia określonych gatunków roślin lasy mogą być źródłem alergenów, a ich struktura i skład gatunkowy mogą sprzyjać występowaniu wektorów chorób, np. kleszczy i komarów (Karjalainen i in. 2010; Aerts i in. 2018). Stąd rola właściwego zarzą-dzania lasami, biorącego pod uwagę również wpływ różnorodności biologicznej na zagrożenia i korzyści dla zdrowia człowieka, jest nie do przecenienia.
Konkluzje
Gospodarując w lesie, kształtując jego strukturę i skład gatunkowy, wpływamy zarówno na liczbę, jak i na intensywność produkcyjnych i pozaprodukcyjnych
funkcji lasu. Połączenie ochrony różnorodności biologicznej z zarządzaniem eko-systemami w sposób optymalizujący świadczenie przez las różnorodnych usług ekosystemowych przyniesie dodatkowe korzyści dla społeczeństwa. Oczywiście potrzebujemy i będziemy potrzebować drewna, gdyż jest ono bardzo ważnym surowcem. Lepiej jednak nie pozyskiwać go w starych lasach o wysokiej różno-rodności biologicznej, tylko w drzewostanach młodszych, a zwłaszcza plantacjach zakładanych na terenach użytkowanych rolniczo w niedalekiej przeszłości. Plany Komisji Europejskiej, będące próbą zahamowania tempa globalnego ocieplenia i globalnego, masowego spadku różnorodności biologicznej, zmierzające do obję-cia ochroną 30% obszaru Unii Europejskiej, w tym 10% ochroną ścisłą (European Commission 2020), są naszym zdaniem milowym krokiem w kierunku efektyw-nej ochrony ekosystemów leśnych Europy, w tym najlepiej zachowanych starych lasów. Żyjemy w czasach pełnych problemów środowiskowych, które nabrały już wymiaru globalnego. Dysponujemy jednocześnie szeroką wiedzą na temat roli lasów, szczególnie tych najstarszych i najlepiej zachowanych, w utrzymaniu róż-norodności biologicznej i w łagodzeniu zmian klimatycznych, bo przecież, obok torfowisk, są one największym rezerwuarem węgla, zdeponowanego w biomasie roślin i w leśnej glebie. Coraz więcej wiemy też na temat ich usług ekosystemo-wych i wymiaru finansowego tego aspektu. W ostatnich latach w naszym kraju zmieniają się oczekiwania społeczne co do zasad korzystania z lasu. To wszystko sprawia, że potrzebujemy nowego podejścia do zarządzania lasami, które zmini-malizuje rosnącą liczbę konfliktów na styku gospodarki leśnej i społeczeństwa, zaspokoi współczesne zapotrzebowanie społeczne na kontakt z przyrodą i wresz-cie pozwoli na trwałą i efektywną ochronę najcenniejszych lasów, jakie nadal mamy. Te lasy to nasze wspólne dziedzictwo, jakiego wiele europejskich krajów nie ma już od dawna.
Podziękowania
Niniejszy artykuł powstał dzięki wsparciu Narodowego Centrum Nauki udzie-lonemu B. Jaroszewiczowi w ramach projektu badawczego nr 2019/31/Z/
NZ8/04032 „Dr. FOREST – Różnorodność biologiczna lasów a zdrowie i dobre samopoczucie społeczeństwa”.
Literatura
Aerts R., Honnay O., van Nieuwenhuyse A. 2018. Biodiversity and human health: me-chanisms and evidence of the positive health effects of diversity in nature and green spaces. British Medical Bulletin 127: 5–22.
Anderegg W.R.L., Trugman A.T., Badgley G., Anderson C.M., Bartuska A., Ciais P., Cul-lenward D., Field C.B., Freeman J., Goetz S.J., Hicke J.A., Huntzinger D., Jackson R.B., Nickerson J., Pacala S., Randerson J.T. 2020. Climate-driven risks to the climate miti-gation potential of forests. Science 368: eaaz7005.
Annerstedt M., Jönsson P., Wallergård M., Johansson G., Karlson B., Grahn P., Hansen Å.M., Währborg P. 2013. Inducing physiological stress recovery with sounds of
natu-re in a virtual natu-reality fonatu-rest – Results from a pilot study. Physiology & Behavior 118:
240–250.
Bastin J.-F., Finegold Y., Garcia C., Mollicone D., Rezende M., Routh D., Zohner C.M., Crowther T.W. 2019. The global tree restoration potential. Science 365: 76–79.
Bellassen V., Luyssaert S. 2014. Carbon sequestration: Managing forests in uncertain ti-mes. Nature 506: 153–155.
Bennett A.C., Mcdowell N.G., Allen C.D., Anderson-Teixeira K.J., 2015. Larger trees suffer most during drought in forests worldwide. Nature Plants 1: 15139.
Bowler D.E., Buyung-Ali L.M., Knight T.M., Pullin A.S. 2010. A systematic review of evi-dence for the added benefits to health of exposure to natural environments. BMC Pu-blic Health 10: 456.
Cámara-Leret R., Frodin D.G., Adema F. i in. 2020. New Guinea has the world’s richest island flora. Nature 584: 579–583.
Cholewińska O., Keczyński A., Kusińska B., Jaroszewicz B. 2021. Species identity of large trees affects the composition and the spatial structure of adjacent trees. Forests 12:
1162.
Engemann K., Pedersen C.B., Arge L., Tsirogiannis C., Mortensen P.B., Svenning J.-C.
2019. Residential green space in childhood is associated with lower risk of psychiatric disorders from adolescence into adulthood. PNAS 116(11): 5188–5193.
European Commission 2020. Biodiversity Strategy for 2030. Bringing nature back into our lives (https://ec.europa.eu/environment/strategy/biodiversity-strategy-2030_pl).
FAO 2020a. Global Forest Resources Assessment 2020 – Key findings. Rome. DOI:
10.4060/ca8753en.
FAO 2020b. Impacts of COVID-19 on wood value chains and forest sector response: Re-sults from a global survey 2020. Rome. DOI: 10.4060/cb1987en.
Gundersen P., Thybring E.E., Nord-Larsen T., Vesterdal L., Nadelhoffer K.J., Johannsen V.K. 2021. Old-growth forest carbon sinks overestimated. Nature 591: E21–E23.
Haddad N.M., Brudvig L.A. Clobert J., Davies K.F., Gonzalez A., Holt R.D., Lovejoy T.E., Sexton J.O., Austin M.P., Collins C.D., Cook W.M., Damschen E.I., Ewers R.M., Foster B.L., Jenkins C.N., King A.J., Laurance W.F., Levey D.J., Margules C.R., Melbourne B.A., Nicholls A.O., Orrock J.L., Song D.-X., Townshend J.R. 2015 Habitat fragmenta-tion and its lasting impact on Earth’s ecosystems. Science Advances 1(2): e1500052.
Haluza D., Schönbauer R., Cervinka R. 2014. Green perspectives for public health: A nar-rative review on the physiological effects of experiencing outdoor nature. International Journal of Environmental Research and Public Health 11: 5445–5461.
Hansen M.C., Potapov P.V., Moore R., Hancher M., Turubanova S.A., Tyukavina A., Thau D., Stehman S.V., Goetz S.J., Loveland T.R., Kommareddy A., Egorov A., Chini L., Ju-stice C.O., Townshend J.R.G. 2003. High-resolution global maps of 21st-century forest cover change . Science 342: 850–853.
Hartig T., Mitchell R., de Vries S., Frumkin H. 2014. Nature and health. Annual Review of Public Health 35: 207–228.
Hooper D., Adair E.C., Cardinale B.J., Byrnes J.E.K., Hungate B.A., Matulich K.L., Gonza-lez A., Duffy J.E., Gamfeldt L., O’Connor M.I. 2012. A global synthesis reveals biodi-versity loss as a major driver of ecosystem change. Nature 486: 105–108.
Houghton R., Nassikas A.A. 2017. Global and regional fluxes of carbon from land use and land cover change 1850–2015. Global Biogeochemical Cycles 31: 456–472.
Hudiburg T.W., Law B.E., Moomaw W.R., Harmon M.E., Stenzel J.E. 2019. Meeting GHG reduction targets requires accounting for all forest sector emissions. Environmental Research Letters 14: 095005.
Jaroszewicz B., Cholewińska O., Gutowski J.M., Samojlik T., Zimny M., Latałowa M. 2019.
Białowieża forest – a relic of the high naturalness of European forests. Forests 10: 849.
Jiang B., Yang Y., Chen L., Liu X., Wu X., Chen B., Webster C., Sullivan W.C., W.J.J., Lu Y. Green spaces, especially forest, linked to lower SARS-CoV-2 infection rates: A one--year nationwide study. medRxiv preprint DOI: 10.1101/2021.08.04.21261420; wersja z 8.08.2021.
Karjalainen E., Sarjala T., Raitio H. 2010. Promoting human health through forests: ove-rview and major challenges. Environmental Health and Preventive Medicine 15: 1–8.
Keith H., Lindenmayer D., Macintosh A., Mackey B. 2015. Under What Circumstances Do Wood Products from Native Forests Benefit Climate Change Mitigation? PLOS ONE 10(10): e0139640.
Klein D., Höllerl S., Blaschke M., Schulz C. 2013. The Contribution of Managed and Unmanaged Forests to Climate Change Mitigation – A Model Approach at Stand Level for the Main Tree Species in Bavaria. Forests 4: 43–69.
Kortmann M., Müller J.C., Baier R., Bässler C., Buse J., Cholewińska O., Förschler M.I., Georgiev K.B., Hilszczański J., Jaroszewicz B., Jaworski T., Kaufmann S., Kuijper D., Lorz J., Lotz A., Łubek A., Mayer M., Mayerhofer S., Meyer S., Morinière J., Popa F., Reith H., Roth N., Seibold S., Seidl R., Stengel E., Wolski G.J., Thorn S. 2021. Ecology versus society: a multi-perspective view on the impacts of bark beetle infestations in protected areas of Central Europe. Biological Conservation 254: 108931.
Kujawa A., Orczewska A., Falkowski M., Blicharska M., Bohdan A., Buchholz L., Chyla-recki P., Gutowski J.M., Latałowa M., Mysłajek R.W., Nowak S., Walankiewicz W., Za-lewska A. 2016. The Białowieża Forest – a UNESCO Natural Heritage Site – protection priorities. Leśne Prace Badawcze 77: 302–323.
Law B.E., Hudiburg T.W., Berner L.T., Kent J.J., Buotte P.C., Harmon M.E. 2018. Land use strategies to mitigate climate change in carbon dense temperate forests. PNAS 115(14): 3663–3668.
Li Q., Nakadai A., Matsushima H., Miyazaki Y., Krensky A.M., Kawada T., Morimoto K.
2006. Phytoncides (wood essential oils) induce human natural killer cell activity. Im-munopharmacology and Immunotoxicology 28: 319–333.
Lutz J.A., Furniss T.J., Johnson D.J. i in. 2018. Global importance of large-diameter trees.
Global Ecology and Biogeography 27: 849–864.
Luyssaert S., Schulze E.-D., Börner A., Knohl A., Hessenmöller D., Law B.E., Ciais P., Gra-ce J. 2008. Old-growth forests as global carbon sinks. Nature 455: 213–215.
Luyssaert S., Schulze E.-D., Knohl A., Law B.E., Ciais P., Grace J. 2021. Reply to: Old--growth forest carbon sinks overestimated. Nature 591: E24–E25.
Marselle M., Bowler D.E., Watzema J., Eichenberg D., Kirsten T., Bonn A. 2020. Urban street tree biodiversity and antidepressant prescriptions. Scientific Reports 10: 22445.
Meeussen C., Govaert S., Vanneste T., Haesen S., Meerbeek K.V., Bollmann K., Brunet J., Calders K., Cousins S., Diekmann M., Graae B., Iacopetti G., Lenoir J., Orczewska A., Ponette Q., Plue J., Selvi F., Spicher F., Sørensen M.V., Verbeeck H., Vermeir P., Verhey-en K., Vangansbeke P., FrVerhey-enne P.D. 2021. Drivers of carbon stocks in forest edges across Europe. Science of the Total Environment 759: 143497.
Methorst J., Bonn A., Marselle M., Böhning-Gaese K., Rehdanz K. 2021. Species richness is positively related to mental health – A study for Germany. Landscape and Urban Planning 211: 104084.
Meyer P., Nagel R., Feldmann E. 2021. Limited sink but large storage: Biomass dynamics in naturally developing beech (Fagus sylvatica) and oak (Quercus robur, Quercus petraea) forests of north-western Germany. Journal of Ecology DOI: 10.1111/1365-2745.13740.
Naeem S., Chazdon R., Duffy J.E., Prager C., Worm B. 2016. Biodiversity and human well--being: an essential link for sustainable development. Proceedings of the Royal Society, B: Biological Sciences 283: 20162091.
O’Brien L., Forster J. 2020. Engagement with nature and Covid-19 restrictions. Quantita-tive analysis 2020. The Research Agency of the Forestry Commission, UK.
Odum E.P. 1969. The strategy of ecosystem development. Science 164: 262–270.
Orczewska A. 2015. Czynniki i procesy determinujące długoterminowe zmiany rozmiesz-czenia gatunków leśnych w krajobrazie. Problemy Ekologii Krajobrazu 39: 59–70.
Peterken G.F. 2000. Rebuilding networks of forest habitats in lowland England. Landscape Research 25: 291–303.
Preikša Ž., Brazaitis G., Marozas V., Jaroszewicz B. 2015. Dead wood quality influences diversity of rare cryptogams in temperate broadleaved forests. iForest – Biogeosciences and Forestry 9: 276–285.
Pretzsch H. 2020. The course of tree growth. Theory and reality. Forest Ecology and Ma-nagement 478: 118508.
Pretzsch H., Biber P., Schütze G., Uhl E., Rötzer T. 2014. Forest stand growth dynamics in Central Europe have accelerated since 1870. Nature Communications 5: 4967.
Pukkala T. 2017. Does management improve the carbon balance of forestry? Forestry 90:
125–135.
Roviello V., Roviello G.N. 2021. Lower COVID-19 mortality in Italian forested areas sug-gests immunoprotection by Mediterranean plants. Environmental Chemistry Letters 19: 699–710.
RPO 2020. Interwencja Rzecznika Praw Obywatelskich w Ministerstwie Środowiska, w związku z zakazem wstępu do lasów (https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/
RPO%20do%20Ministra%20%C5%9Arodowiska%20ws%20wst%C4%99pu%20 do%20las%C3%B3w%2C%207.04.2020.pdf).
Sabatini F.M., Burrascano S., Keeton W.S., Levers C., Lindner M., Pötzschner F., Verkerk P.J., Bauhus J., Buchwald E., Chaskovsky O., Debaive N., Horváth F., Garbarino M., Grigoriadis N., Lombardi F., Marques Duarte I., Meyer P., Midteng R., Mikac S., Mi-koláš M., Motta R., Mozgeris G., Nunes L., Panayotov M., Ódor P., Ruete A., Simovski B., Stillhard J., Svoboda M., Szwagrzyk J., Tikkanen O.-P., Volosyanchuk R., Vrska T., Zlatanov T., Kuemmerle T. 2018. Where are Europe’s last primary forests? Diversity and Distributions 24: 1426–1439.
Simonienko K. 2021. Terapia lasem w badaniach i praktyce. Wydawnictwo Naukowe Silva Rerum, Poznań.
Stanturf J.A., Mansuy N. 2021. COVID-19 and Forests in Canada and the United States:
Initial assessment and beyond. Frontiers in Forests and Global Change 4: 666960.
Stovall A.E.L., Shugart H., Yang X., 2019. Tree height explains mortality risk during an intense drought. Nature Communications 10: 4385.
Talarczyk A. 2021. Stary las i pochłanianie węgla – upadek hipotezy. Głos Lasu 7–8: 40–43.
Vellend M. 2003. Habitat loss inhibits recovery of plant diversity as forests regrow. Eco-logy 84: 1158–1164.
Waring B., Neumann M., Prentice I.C., Adams M., Smith P., Siegert M. 2020. Forests and decarbonization – roles of natural and planted forests. Frontiers in Forests and Global Change 3: 58.
Watson J.E.M., Evans T., Venter O., Williams B., Tulloch A., Stewart C., Thompson I., Ray J.C., Murray K., Salazar A., McAlpine C., Potapov P., Walston J., Robinson J.G., Painter M., Wilkie D., Filardi C., Laurance W.F., Houghton R.A., Maxwell S., Grantham H., Samper C., Wang S., Laestadius L., Runting R.K., Silva-Chávez G.A., Ervin J.,
Linden-mayer D. 2018. The exceptional value of intact forest ecosystems. Nature Ecology &
Evolution 2: 599–610.
Weinbrenner H., Breithut J., Hebermehl W., Kaufmann A., Klinger T., Palm T., Wirth K.
2021. „The forest has become our new living room” – The critical importance of urban forests during the COVID-19 pandemic. Frontiers in Forests and Global Change 4:
672909.
Wertz-Kanounnikoff S., Rodina K. 2020. Saving forests can protect public health. Land-scape News (https://news.globallandLand-scapesforum.org/viewpoint/saving-forests-can- (https://news.globallandscapesforum.org/viewpoint/saving-forests-can--protect-public-health/).
WHO. 2017. Noncommunicable Diseases. Progress Monitor 2017. World Health Organi-zation (https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/258940/9789241513029--eng.pdf;sequence=1).