Za sprawą epidemii koronawirusa rok 2020 zapisze się w kronikach historii w sposób wyjątkowy. Funkcjonowanie nie tylko poszczególnych osób, rodzin czy lokalnych społeczności, ale całej ludzkości zostało w znacz-nej mierze sparaliżowane skutkami epidemii i restrykcjami mającymi zapo-biec jej rozprzestrzenianiu się, podjętymi przez różne gremia władzy. Także wspólnota Kościoła odczuła boleśnie skutki epidemii COVID-19. Zakaz zgro-madzeń publicznych i obostrzenia w sprawie kontaktów dotykające każdą niemal dziedzinę życia społecznego sprawiły, że społeczeństwo musiało przejść przyspieszoną transformację cyfrową, przenosząc w znacznej mie-rze do cyberpmie-rzestmie-rzeni życie zawodowe, towarzyskie i religijne. Trwają-ca epidemia zwróciła uwagę na znaczenie środków społecznego przekazu, zwłaszcza internetu. Na razie brak pełniejszych analiz socjologicznych czy psychologicznych jej skutków w odniesieniu do życia społecznego i kondycji duszpasterstwa Kościoła w Polsce w tym okresie. Odnosi się to również do roli i znaczenia mediów193. Dlatego prezentowane poniższe uwagi są subiek-tywne i oparte na osobistych obserwacjach oraz wypowiedziach różnych osób związanych z Kościołem i mediami.
Naglące wyzwania i zróżnicowane oceny
Trzeba mieć na uwadze, że początek epidemii przypadł w newralgicz-nym dla Kościoła okresie przygotowania do Świąt Wielkanocnych, który charakteryzuje się zazwyczaj liczniejszym udziałem wiernych w rekolek-cjach i życiu sakramentalnym oraz nabożeństwach pasyjnych. Nadto rok 2020 zapowiadał się jako wyjątkowy z racji przypadającej setnej rocznicy urodzin św. Jana Pawła II i planowanych obchodów Roku Papieskiego, jak
193 Jednązpierwszychpróbdotyczącychrolimediówwokresieepidemiibyłybadaniapod-jęteprzezCollegiumCivitasdotyczące11milionówtekstówpublikowanychod1marca
do30kwietnia2020.Zob.M.Troszyński,J.Bielińskiiinni,Czas pandemii w polskich mediach społecznościowych (pdf),http://www.civitas.edu.pl(dostęp:29.09.2020).
lewizyjnych o tematyce religijnej195. Jakimś znakiem czasu były transmisje Eucharystii i nabożeństw w komercyjnych stacjach telewizyjnych oraz por-talach internetowych, które nigdy dotąd tego nie czyniły.
Ale medialna odpowiedź Kościoła nie ogranicza się tylko do telewi-zyjnych transmisji Mszy św. Bardzo popularną i szeroko wykorzystywaną drogą ewangelizacji okazał się internet. Bardzo wiele parafii uruchomiło transmisję Eucharystii i różnych nabożeństw okresowych: w okresie Wiel-kiego Postu były to nabożeństwa Drogi Krzyżowej i Gorzkich Żali, później nabożeństwa majowe czy czerwcowe. Należy odnotować, że w okresie epide-mii niektórzy duszpasterze, widząc potrzebę chwili, stworzyli nowe strony swoich parafii w internecie. Stosunkowo bogata jest też oferta rekolekcji internetowych, codziennych komentarzy do Pisma Świętego, adoracji onli-ne Najświętszego Sakramentu. Interonli-net i różonli-ne komunikatory stały się miej-scem różnych inicjatyw ewangelizacyjnych i formacyjnych dla grup modli-tewnych, młodzieżowych itp. Z wykorzystaniem internetu w formule online odbywały się i nadal odbywają niektóre ogólnopolskie i diecezjalne zjazdy, pielgrzymki, np. spotkanie młodzieży na Polach Lednickich. Także działal-ność wyższych uczelni katolickich była możliwa dzięki zdalnemu nauczaniu.
Należy też mieć na uwadze wykorzystanie mediów dla popularyzacji działal-ności charytatywnej Kościoła.
Okres epidemii okazał się natomiast bardzo trudny dla tygodników katolickich, podobnie jak dla całej prasy. Na jakiś czas niemalże ustała ich dystrybucja w formie papierowej. Ratunkiem były e-wydania.
Szansa dla parafii i rodzin
Dzięki licznym i różnorodnym ofertom medialnym okres epidemii to czas swoistego „churchingu”, czyli możliwości wyboru transmisji Mszy św., nabożeństw czy innych ofert duszpasterskich. W komentarzach na ten temat dominuje jednak przekonanie, że wierni chętnie wybierali transmi-sję z kościoła parafialnego, co jest niewątpliwie czynnikiem sprzyjającym umacnianiu więzi w parafii. To skłoniło wielu proboszczów do
zainstalowa-195 Msze w polskich mediach w czasie pandemii,http://wiez.com.pl/2020/03/25/msze–w–pol- skich–mediach–w–czasie–pandemii–dwukrotnie–wiecej–czasu–antenowego–czterokrot-nie–widzow/(dostęp:27.08.2020).
również zaplanowanej na 7 czerwca beatyfikacji kard. Stefana Wyszyńskie-go. Wprowadzone przez rząd ograniczenia uczestnictwa w publicznych zgromadzeniach dotyczyły także zgromadzeń religijnych. Było to wyjątkowo boleśnie odczuwalne w okresie po 25 marca, gdy liczba wiernych mogących uczestniczyć została ograniczona do pięciu osób. Świątynie niemalże opusto-szały na najważniejszy okres liturgiczny Triduum Paschalnego i Wielkanoc.
Po wybuchu epidemii w Polsce zostały zawieszone prawie wszystkie formy spotkań grup religijnych, a planowana beatyfikacja prymasa Polski została bezterminowo przesunięta.
Według wspomnianych badań Collegium Civitas działania hierar-chów Kościoła aprobujące rozporządzenia władz państwowych związane z epidemią były różnie przyjmowane przez wiernych i niektórych duchow-nych. Jedni przyjmowali obostrzenia ze zrozumieniem, inni buntowali się przeciw ingerencji państwa w możliwość odprawiania praktyk religijnych, traktujące je jako element walki z Kościołem i chrześcijaństwem (s. 33–35).
Uwidoczniła się znaczna polaryzacja środowisk kościelnych, spowodowana także niektórymi rozbieżnymi decyzjami biskupów w poszczególnych die-cezjach. „Epidemia, która z natury jest czymś niepożądanym, podobnie jak wojna, przyniosła również pozytywne skutki – z jednej strony skłoniła ludzi wierzących do autorefleksji i pogłębienia ich życia duchowego, z drugiej ob-nażyła zakamuflowane dotąd nieprawidłowości, a nawet fanatyzmy”194.
Bogactwo medialnych odpowiedzi Kościoła
Jednym z fenomenów czasu epidemii w życiu Kościoła jest aktywność duszpasterska w przestrzeni wirtualnej. W ten sposób spełniają się proro-cze słowa św. Jana Pawła II o potrzebie obecności Kościoła na nowych areo-pagach, jakimi są środki społecznego przekazu (zob. encyklika Redemptoris missio, nr 37c). Z raportu portalu Wirtualnemedia.pl wynika, że oglądalność Mszy św. transmitowanych w telewizji w marcu, w okresie najostrzejszych restrykcji epidemii koronawirusa, zwiększyła się prawie czterokrotnie w stosunku do stycznia br. Wyraźnie wzrósł też czas antenowy audycji
te-194 Taką konstatację znajdziemy w zaproszeniu na międzynarodową konferencję naukową
nt.„Kościółwdobiekoronawirusa”,któraodbyłasięwtrybiezdalnymwdniach23–
24 czerwca 2020 r. na Uniwersytecie Szczecińskim, https://unikonferencje.pl/minio-na/11563–kosciol–w–dobie–koronawirusa(dostęp:30.08.2020).
Czas epidemii ujawnił też braki w dotychczasowym modelu duszpa-sterstwa Kościoła w Polsce. Arcybiskup Wiktor Skworc z Katowic, odpowia-dając w ankiecie Katolickiej Agencji Informacyjnej na pytanie: „Jak epidemia wpłynęła na Kościół w Polsce?”, napisał, że transmisje parafialnych celebra-cji parafialnych odsłoniły braki duchowieństwa i wiernych świeckich w za-kresie formacji liturgicznej i muzycznej197.
Co dalej? Perspektywy Kościoła w obszarze mediów
Poczynione uwagi uprawniają do wniosku, że Kościół w Polsce w okresie epidemii generalnie umiejętnie wykorzystał nowoczesne techno-logie w ewangelizacji. Z racji objętości rozważań nie sposób było wskazać chociażby pobieżnie wielości inicjatyw podjętych przez duszpasterzy i wier-nych świeckich. To napawa optymizmem na przyszłość. Media, zwłaszcza internet, mogą stać się nowym areopagiem aktywnej obecności Kościoła.
Jednocześnie epidemia ujawniła konieczność pełniejszej edukacji medialnej w seminariach duchownych i w formacji permanentnej duszpasterzy i wier-nych.
197 AbpW.Skworc,Czas izolacji ukazał tęsknotę za Eucharystią,https://archidiecezjakato- wicka.pl/o–diecezji/aktualnosci/1346–abp–wiktor–skworc–czas–izolacji–ukazal–teskno-te–za–Eucharystia(dostęp:30.08.2020).
nia w kościołach potrzebnego sprzętu. A kolejnym pozytywnym skutkiem takiego rozwiązania była często współpraca z duszpasterzami wielu katoli-ków świeckich obeznanych z tajnikami wiedzy informatycznej.
Epidemia stała się także wielkim wyzwaniem dla małżeństw i rodzin nie tylko w wymiarze ekonomicznym, ale także psychologicznym i religij-nym. W nauczaniu Kościoła, od czasów św. Jana Chryzostoma, często pod-kreśla się, że rodzina jest domowym Kościołem. Dłuższe przebywanie razem służyło umacnianiu rodzinnych więzi, ale także prowadziło do frustracji i sporów. Ograniczenia związane z epidemią, szczególnie w zakresie udziału w liturgii, uświadomiły znaczenie rodziny we wspólnym przeżywaniu wię-zi z Bogiem, wspólnej rodwię-zinnej modlitwy. W wielu rodwię-zinach okazało się, że wspólne oglądanie transmisji wydarzeń religijnych bardzo jednoczyło i umacniało wzajemne więzi. Niezrozumiałe w tym kontekście były działania niektórych duszpasterzy, którzy jakby obawiali się oddać inicjatywę w ręce rodzin, np. chociażby w kwestii poświęcenia pokarmów w Wielką Sobotę.
Zagrożenia i braki
Szerokie wykorzystanie mediów przez Kościół w okresie epidemii ujawniło także niektóre zagrożenia. Można je określić jako niebezpieczeń-stwo wirtualnego Kościoła. Chodzi o to, że bezpośredniego kontaktu z wier-nymi w pełni nie zastąpi nawet najlepsza komunikacja medialna. Telewizja czy internet są tylko narzędziem i nie zastąpią realnej i sakramentalnej wspólnoty. Na ten problem zwraca uwagę wielu duszpasterzy. Także papież Franciszek mówił o tym m.in. w homilii wygłoszonej 17 kwietnia br. w Domu św. Marty. Ojciec Święty zwrócił uwagę, że zażyłość apostołów z Jezusem za-wsze była wspólnotowa. Natomiast epidemia spowodowała, że także w ob-szarze religijnym komunikujemy się za pomocą mediów. Wierni nie mogą uczestniczyć w Eucharystii, nie mogą przystępować do Komunii św. Zaży-łość bez wspólnoty, bez Kościoła, bez sakramentów jest niebezpieczna. Może stać się bowiem zażyłością gnostyczną, oderwaną od ludu Bożego196. Inny problem, który sygnalizują niektóre wypowiedzi wiernych, to dyspensowa-nie się od udziału w realnym życiu Kościoła na rzecz wirtualnej łączności za pomocą mediów w warunkach zmniejszenia rygorów epidemiologicznych.
196 Franciszek,Zażyłość z Panem,„L’OsservatoreRomano”(ed.pol.)41(2020)nr6,s.24.