Rola zaufania

Równie istotna jest rola normatywnego elementu kapitału społecznego. Zaufanie pełni ważną funkcję w rozwoju ekonomicznym: po pierwsze, jako element reduku-jący koszty transakcyjne; po drugie, jako element ułatwiareduku-jący przepływ informacji w istniejących sieciach powiązań (Serageldin, Grootaert, 2000; Beugelsdijk, van Schaik, 2005). Zaufanie prowadzi do obniżania kosztów transakcji między dwoma partnerami poprzez wyeliminowanie kosztów kontroli partnera transakcji oraz jej przebiegu (Łopaciuk-Gonczaryk, 2008). Wyższy poziom zaufania może skłaniać do podejmowania bardziej skomplikowanych i mniej pewnych transakcji, gdyż ryzyko ich podjęcia jest zmniejszone o ryzyko współpracy z nieprzewidywalnym partnerem.

Te rozważania, dotyczące w dużej mierze bezpośrednich kontaktów między akto-rami ekonomicznymi, da się odnieść do całych społeczności i obowiązujących w nich norm uogólnionego zaufania, czyli „zwyczajów etycznych i wzajemnych zobowią-zań moralnych, zinternalizowanych przez członków wspólnoty” (Fukuyama, 1997).

Społeczeństwo wysokiego zaufania wymaga mniejszej liczby formalnych regulacji i kontroli przez instytucje. R. Putnam (2000) zwrócił uwagę na zależność pomiędzy

6 Przegląd badań nad rolą kapitału społecznego w rozwoju przedsiębiorczości zestawili H. West-lund i F. Adam (2010). Ich wyniki wskazują na pozytywne oddziaływanie tego kapitału na sukces ekonomiczny fi rm.

spadającym zaufaniem społecznym a wzrastającą liczbą adwokatów i policjantów w Stanach Zjednoczonych. Jednocześnie F. Fukuyama twierdzi, że nawet obecność dobrze funkcjonującego systemu instytucji przy braku zaufania utrudniałaby przepro-wadzenie wielu transakcji.

Druga funkcja zaufania obejmuje ułatwienia w przepływie informacji, co prowa-dzi do poprawy komunikacji i współpracy zarówno pomiędzy ludźmi, jak i między fi rmami (Westlund, Adam, 2010). W tym względzie zaufanie uzupełnia gęstość sieci powiązań. Odgrywa dużą rolę zwłaszcza przy luźnych powiązaniach, gdzie brak sta-łych, bezpośrednich kontaktów może wywoływać nieufność między oboma stronami transakcji (Beugelsdijk, van Schaik, 2005).

Jeszcze dogłębniej funkcje zaufania przedstawia P. Sztompka (2005), który zwra-ca uwagę na jego znaczenie w społeczeństwie, sprowadzające się do redukcji nie-pewności. Kultura zaufania zmniejsza obawy co do nieprzewidywalnych zachowań innych uczestników. Wyłamanie się z niej powoduje wykluczenie ze społeczności.

P. Sztompka przytacza przykłady korzystnego oddziaływania norm zaufania, które mogą się przyczyniać do rozwoju społeczno-ekonomicznego:

1) Zaufanie mobilizuje ludzi do działania, uwalniając kreatywną, swobodną, in-nowacyjną, przedsiębiorczą aktywność. Dzieje się tak, ponieważ interakcje są uwolnione od lęków i podejrzeń, a dzięki temu bardziej spontaniczne i otwarte.

2) Zaufanie zmniejsza potrzebę kontrolowania i monitorowania posunięć innych.

Obdarzenie zaufaniem („kredyt zaufania”) zawiesza społeczny nadzór i kon-trolę, dając więcej miejsca na nonkonformizm, oryginalność, innowacyjność oraz wolność działania.

3) Zaufanie wzmacnia zachowania prospołeczne i zachęca do zaangażowania w różne stowarzyszenia. Tym samym, jak twierdzi R. Putnam, wzrost zaufa-nia zwiększa również gęstość sieci międzyludzkich powiązań.

4) Zaufanie wzmacnia więzi jednostki ze wspólnotą (czyli powiązania społeczne wiążące), prowadząc do współpracy, wzajemnej pomocy oraz gotowości do poświęcania się na rzecz innych.

5) Zaufanie wzmacnia również tolerancję i akceptację obcych (czyli powiązania społeczne pomostowe).

Ekonomiczna wartość normatywnego elementu kapitału społecznego wynika za-tem z jego ścisłego powiązania z aspekza-tem strukturalnym, czyli powiązaniami spo-łecznymi. Dzięki zaufaniu przepływ informacji czy zasobów materialnych poprzez sieci powiązań staje się łatwiejszy i szybszy. Zaufanie wzmacnia zarówno powiązania wiążące wspólnotę, jak i wychodzące poza nią powiązania pomostowe. Jeżeli dzięki nim jest możliwa poprawa sytuacji danej społeczności, obecność zaufania jeszcze bar-dziej wzmacnia te procesy. Może ono jednak również wzmacniać negatywne skutki kapitału powiązań społecznych. Zaufanie ograniczone do wąskiego kręgu osób przy nieufności wobec obcych, ma negatywne konsekwencje dla samej grupy oraz szerszej społeczności.

2.2.3. Podsumowanie

Większość literatury poświęconej kapitałowi społecznemu wymienia jego dwa elementy: strukturalny (powiązania społeczne) i normatywny (zaufanie). Obydwa mają potencjalnie pozytywny wpływ na rozwój gospodarczy. Powiązania społecz-ne umożliwiają dostęp do zasobów (np. fi nansowania, wiedzy itp.) oraz ułatwiają podejmowanie zbiorowych działań na rzecz wspólnego dobra. Dodatkowo zaufanie redukuje koszty transakcji, zmniejszając potrzebę kontroli i wprowadzania formal-nych regulacji, ułatwia przepływ informacji, poprawiając dostęp do nich oraz ich wia-rygodność, a także redukuje niepewność co do zachowań innych uczestników życia społecznego, wyzwalając kreatywność, innowacyjność i przedsiębiorczość.

W tym miejscu warto przypomnieć, że kapitał społeczny jest cały czas pewnym potencjałem, który w razie potrzeby może być zrealizowany. Owe powiązania to w dużej mierze kontakty przypadkowe, nienastawione na cele ekonomiczne. Dopiero pewna potrzeba może sprawić, że zostaną one wykorzystane inaczej niż pierwotnie zakładano. Co ciekawe, popularyzacja teorii kapitału społecznego może sprawić, że ludzie zaczną w większym stopniu celowo w niego inwestować, próbując ciągnąć zyski z uczestnictwa w sieciach. O budowaniu kapitału społecznego zaczynają mówić już niektóre fi rmy w swoich strategiach. Poniekąd mamy tu do czynienia ze samo-spełniającym się proroctwem oraz pewną destrukcją samego kapitału społecznego, którego wartość brała się dotychczas z jego nieuświadamianej roli. Warto się zasta-nowić, czy takie bezpośrednie inwestycje w kapitał społeczny nie spowodują jednak erozji zaufania między uczestnikami sieci powiązań.

Przedstawione wcześniej rozważania można ująć jeszcze bardziej syntetycznie i wyjaśnić krok po kroku na najbardziej podstawowym poziomie możliwe oddziały-wanie kapitału społecznego (różnych jego aspektów i typów) na rozwój gospodarczy:.

1) Im większa gęstość powiązań społecznych w danej zbiorowości, tym więk-sze możliwości skorzystania z zasobów kapitałów innego rodzaju (fi zycznego, ekonomicznego, ludzkiego).

2) Przy takiej samej gęstości powiązań społecznych, im większe zasoby kapita-łów innego rodzaju zgromadzone są w sieci, tym większe możliwości wyko-rzystania ich przez daną zbiorowość.

3) Im większa gęstość powiązań pomostowych, tym większe możliwości skorzy-stania z nowych zasobów kapitałów innego rodzaju, niedostępnych w danej zbiorowości.

4) Optymalna kombinacja powiązań wiążących i pomostowych powinna sprzyjać skorzystaniu z zasobów spoza sieci oraz ich odpowiedniemu rozprowadzeniu wewnątrz sieci.

5) Im wyższy poziom zaufania w sieci powiązań wiążących i pomostowych, tym bardziej ułatwione korzystanie z zasobów kapitałów innego rodzaju zgro-madzonych w sieciach, wewnątrz i na zewnątrz jej struktury, a tym samym większa skłonność do nawiązywania kontaktów, mniejsze koszty kontroli oraz większa przedsiębiorczość i kreatywność uczestników sieci.