Rosja

Do czasu uchwalenia ustawy federalnej Nr 433 - Ф 3 z 29 października 2010 r., która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2013 r. kodeks postępowania karnego w Rosji87

przewidywał nieco szerszy niż w poprzednim k.p.k. FR z 1960 r.88

zakres środków odwoławczych wzbogacony o wniosek apelacyjny oraz skargę kasacyjną89

.

Zgodnie z art. 326 k.p.k. Federacji Rosyjskiej⁹⁰ do środków odwoławczych należała także skarga kasacyjna oraz protest kasacyjny91

, z tym, że nazwę protestu kasacyjnego zmieniono wówczas na wniosek kasacyjny. Kodeks postępowania karnego w Rosji w art. 354 ust. 1 do czasu wprowadzenia zmian umożliwiał zaskarżanie nieprawomocnych wyroków przez strony w postępowaniu apelacyjnym lub kasacyjnym92

.

Należy jednak zauważyć, że istotne zmiany w apelacji rosyjskiej zostały wprowadzone w 2013 r.⁹³. Uchylono wówczas wcześniejsze rozdziały i wprowadzono rozdział 45 zn. 1, zawierający art. 389 zn. 1 - 389 zn. 36. Przepisy te przewidują apelację, jako jedyny środek odwoławczy od wszystkich nieprawomocnych decyzji sądowych w sądzie w instancji apelacyjnej⁹⁴.

87 Kodeks postępowania karnego Federacji Rosyjskiej, uchwalony przez Dumę Państwową 22 listopada 2001 r., który wszedł w życie z dniem 1 lipca 2002 r. i zastąpił kodeks postępowania karnego z 1960 r.; rosyjski tekst dostępny pod adresem: http://rosja.biz.pl/akty-prawne/ [dostęp: 11.07.2015 r.].

88 Т.В. Кашанина, А.В. Кашанин, Основы российского права, Москва 2002, s. 757.

89 Л.К. Р.наева, Уголовный процесс, Москва 2003, s. 3, a także: C. Kulesza, Postępowanie apelacyjne w

procesie rosyjskim po nowelizacji z 2013 r., BSP 2018 vol. 23 nr 1, s. 81-95.

90 Zob. szerzej: Уготвш1-11роцессуа1ьныйКодт КФСР, Москва, 1999, s. 485 i in., Н.А. Громов, Уголовный процесс России, Москва 1998, s. 438 i nast.

91 Уготвш1-11роцессуа1ьныйКодт КФСР, Москва, 1999; Zob. także: Л. II Рыжаков, Уголовный процесс. Москва 1999, s. 485 i nast.; Н.А. Громов, Уголовный процесс России, Москва 1998, s. 438 i nast.

92 Zob. szerzej na temat postępowania odwoławczego: В. Г. Зинченко, Дополнительная апелляционная жалоба в уголовном процессе, Дополнительная апелляционная жалоба в уголовном процессе, s. 157-160; Mnrianna Muravyeva, Russian Early Modern Criminal Procedure and Culture of Appeal, Review of Central and East European Law 38 (2013), s. 295-316.

93 Zob. szerzej na ten temat: np. B.T. Biezliepkin, Kommientarij k ugołowno-processualnomu kodieksu

Rossijskoj Fiedieracji, wyd. 13, Moskwa 2016, passim, a także: A. W. Kudriawcewa, W.P. Smirnow, Appielacjonnoje proizwodstwo w ugołownom processie Rossiji, Moskwa 2013, passim.

94 Zob. także: C. Kulesza, Postępowanie apelacyjne w procesie rosyjskim po nowelizacji z 2013 r., BSP 2018 vol. 23 nr 1, s. 81-95.

Rosyjski system odwoławczy ma umocowania w rosyjskiej Konstytucji, na podstawie, która przewiduje zasadę kontroli wyroku przez sąd wyższej instancji (art. 50 ust. 3 Konstytucji Federacji Rosyjskiej z 12 grudnia 1993 r.⁹⁵).

W celu skontrolowania wyroku w trybie apelacyjnym można wnieść skargę apelacyjną (aпeлляциoннaя жaлoбa) lub wniosek apelacyjny (пpeдcтавление) od wszystkich orzeczeń nieprawomocnych, w tym także od wyroków sędziów pokoju (którzy przypominają swą funkcją sędziów sądów grodzkich w Polsce z okresu międzywojennego)96

. Jedyna różnica, pomiędzy skargą apelacyjną a wnioskiem apelacyjnym dotyczy innych podmiotów uprawnionych do ich wniesienia. Zgodnie z treścią aktualnego art. 389 zn. 1 k.p.k. FR. wniosek apelacyjny przysługuje prokuratorowi, zaś skarga apelacyjna przysługuje pozostałym stronom postępowania97

.

W rosyjskim postępowaniu apelacyjnym obowiązuje forma pisemności środka odwoławczego. Termin do wniesienia skargi apelacyjnej i wniosku apelacyjnego na mocy art. 389 zn. 4 k.p.k. FR wynosi 10 dni i jest liczony, albo od ogłoszenia orzeczenia, albo też od chwili doręczenia odpisu wyroku, w przypadku, kiedy oskarżony jest pozbawiony wolności.

Wniesienie środka odwoławczego co do zasady⁹⁸ wstrzymuje wykonanie zaskarżonego orzeczenia. Spośród wymienionych w art. 389 zn. 6 ust. 1 k.p.k. FR elementów środka odwoławczego istotne z punktu widzenia przyczyn odwoławczych, jest przedstawienie argumentów i wskazanie dowodów na ich poparcie. Oznacza to, zatem, że w postępowaniu apelacyjnym strona ma możliwość zgłoszenia nowych faktów i dowodów, które potwierdzą zasadność wniesionego środka odwoławczego. Na mocy art. 389 (6) ust. 1¹ wprowadzonego przez ustawę federalną z dniem 23 lipca 2013 r. No 217-Φ3, jeżeli w apelacji skarżący składa wniosek o przeprowadzenie dowodów, które nie były przeprowadzane przez sąd pierwszej instancji, to wówczas jest on zobowiązany uzasadnić w środku odwoławczym niemożność przedstawienia tych dowodów przed sądem pierwszej instancji. W zakresie dopuszczania nowych dowodów, jak także i w ponawianiu dowodów już przeprowadzonych, sąd apelacyjny w Rosji, poza wprowadzoną prekluzją dowodową, ma pełną dowolność. Kieruje się zasadą

95 Test Konstytucji FR po polsku: http://www.e-rosja.ru/rosja/konstytucja_rosji.php [dostęp: 07.07.2015 r.].

96

Zob. szerzej: S.M. Przyjemski, Recenzja do Komentarz do kodeksu postępowania karnego Federacji

Rosyjskiej, PiP 2003, nr 5, s. 113 i nast.

97 Zob. także: C. Kulesza, Postępowanie apelacyjne w procesie rosyjskim po nowelizacji z 2013 r., BSP 2018 vol. 23 nr 1, s. 81-95.

swobodnej oceny dowodów, wynikającej z art. 17 k.p.k. FR, która stanowi, że organy prowadzące postępowanie dokonują oceny dowodów na podstawie wewnętrznego przekonania, opartego jednak na całokształcie przeprowadzonych dowodów w sprawie.

Zgodnie z art. 389 zn. 13 ust. 4 i 5 k.p.k. FR strony postępowania apelacyjnego mogą także wnosić o przesłuchanie świadków, biegłych, a także wydanie pisemnej opinii przez biegłego99

. Sąd apelacyjny dokonuje kontroli odwoławczej w zakresie zgodności z prawem zaskarżonego wyroku oraz jego zasadności i sprawiedliwości. Kontrolę odwoławczą wyznaczają granice przedmiotowe i podmiotowe zaskarżenia, poza którymi sąd apelacyjny dokonuje oceny zaskarżonego wyroku jedynie w zakresie bezwzględnych przyczyn odwoławczych, wymienionych w art. 389 zn. 17 ust. 2 k.p.k. FR.

Wypada także wskazać, że skarga apelacyjna lub wniosek apelacyjny powinny zawierać przedstawienie podstaw odwoławczych, wymienionych w art. 389 zn. (15) k.p.k. FR.

W literaturze rosyjskiej kwestia wskazania zarzutów odwoławczych jest dyskusyjna¹⁰⁰. Według niektórych autorów kwalifikacja prawna zarzutów oraz badanie ich zasadności jest kwestią sądu. Inni zaś twierdzą, że formalizacja skargi i wniosku apelacyjnego sprzyja efektywnemu postępowaniu odwoławczemu101

. Z kolei badania praktyki procesowej wskazują, że szczególne trudności z poprawnym spełnieniem wymogów art. 389 zn. (6) k.p.k. FR odnośnie do skargi apelacyjnej mają nieprofesjonalni skarżący. W związku z powyższym w doktrynie proponuje się stworzenie standardowych ujednoliconych formularzy, na których powinny być składane skargi apelacyjne, co może przyczynić się do efektywności postępowania apelacyjnego102

.

Wskutek zainicjowanego postępowania odwoławczego, sąd apelacyjny może wydać orzeczenie będące postanowieniem (kiedy utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok) lub wyrokiem (kiedy dokonuje uchylenia skazującego wyroku i uniewinnia oskarżonego lub wówczas gdy umarza postępowanie albo uchyla wyrok uniewinniający i skazuje oskarżonego

99 Zob. B.T. Bieńkowska, Biegły i jego opinia w świetle uregulowań kodeksu postępowania karnego Rosyjskiej

Federacji, Prok. i Pr. 2004, nr 10, s. 97 i nast.

100 Zob. szerzej także: C. Kulesza, Postępowanie apelacyjne, op. cit., s. 81-95.

101 A. Gajworonskaja, Formuliar appielacionnoj żałoby, „Ugołownyje Prawo” 2015, nr 2, s. 110-114 i podana tam literatura.

lub także kiedy zmienia zaskarżony wyrok). Na mocy art. 296 k.p.k. FR sąd wydaje wyrok w imieniu Federacji Rosyjskiej.

Na gruncie rosyjskiego k.p.k. w postępowaniu apelacyjnym istnieje także możliwość zaskarżenia samego uzasadnienia orzeczenia uniewinniającego, wówczas sąd odwoławczy może dokonać zmiany wyroku uniewinniającego w kwestii motywów uniewinnienia. W rosyjskim postępowaniu apelacyjnym obowiązuje także swoista zasada zakazu

reformationis in peius, zasada jawności postępowania apelacyjnego oraz niezmienności

składu orzekającego.

W rosyjskim k.p.k. przewidziany jest katalog przyczyn odwoławczych, który zawiera nie tylko wymienione względne i bezwzględne przyczyny odwoławcze, ale także wskazane w innych przepisach przyczyny zmiany lub uchylenia orzeczenia.

Względnymi przyczynami odwoławczymi, stanowiącymi podstawę do zmiany lub uchylenia wyroku przez sąd apelacyjny, zgodnie z art. 389 zn. (15) ust. 1 k.p.k. FR są takie naruszenia przepisów postępowania karnego lub innych norm pozaprocesowych, które w efekcie pozbawiają lub ograniczają zagwarantowane prawa uczestników postępowania karnego lub w inny sposób wpływają albo mogą mieć wpływ na uzasadniony, rozsądny i sprawiedliwy wyrok. Przepis ten obejmuje w swoim zakresie szerokie spektrum uchybień sądu, do których można także zaliczyć uchybienia wymienione w art. 438 pkt. 1-4 polskiego k.p.k. Ustawodawca rosyjski wprowadza otwarty katalog względnych podstaw odwoławczych, które stanowią naruszenia przez sąd przepisów prawa, pozbawiające lub ograniczające zagwarantowane prawa uczestnikom procesu i związane są z szeroko pojętą sprawiedliwością wydanego wyroku¹⁰³.

Można zatem wymienić następujące podstawy apelacyjne uchylenia bądź zmiany orzeczenia sądu pierwszej instancji:

1) niezgodność wniosków sądu zawartych w wyroku z faktycznymi okolicznościami sprawy ustalonymi przez sąd instancji apelacyjnej w przypadkach wskazanych w art. 389 zn. (16) pkt. 1–4 k.p.k. FR;

2) istotne naruszenie przepisów procesowych, które mają charakter względnych przyczyn odwoławczych wymienionych w art. 389 zn. 17 ust. 1 k.p.k. FR oraz bezwzględnych przyczyn odwoławczych wymienionych w treści art. 389.17 ust. 2 k.p.k. FR;

3) nieprawidłowe zastosowanie przepisów prawa karnego materialnego (art. 389 zn. 17 pkt. 1–3 k.p.k. FR);

4) niesprawiedliwość wyroku, która sprowadza się do niesprawiedliwości kary (art. 389 zn. 18 ust. 2 k.p.k. FR).

Zgodnie zaś z art. 389 zn. 17 ust. 2 k.p.k. FR do bezwzględnych przyczyn odwoławczych, które stanowią podstawy do uchylenia lub zmiany wyroku w każdym przypadku należą sytuację, w których:

1) istnieją przesłanki do umorzenia postępowania karnego przez sąd z przyczyn przewidzianych w art. 254 Kodeksu FR;

2) orzeczenie zapadało w nieprawidłowym składzie sędziowskim lub w wydaniu wyroku brał udział nieuprawniony sędzia;

3) rozpatrzenie sprawy karnej nastąpiło w nieobecności oskarżonego, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez części czwartej art. 247 Kodeksu FR;

4) postępowanie karne toczyło się bez udziału obrońcy, gdy jego udział jest obowiązkowy zgodnie z przepisami kodeksu lub innego naruszenia praw oskarżonego;

5) nastąpiło naruszenie prawa oskarżonego do posługiwania się przez niego w języku ojczystym, i bez umożliwiania mu korzystania z tłumacza;

6) nie zapewniono oskarżonemu prawa do udziału w rozprawie; 7) nie udzielono oskarżonemu ostatniego słowa;

8) naruszono tajemnicę narady nad decyzją lub naruszono tajność w pokoju obrad sędziów w wydaniu orzeczenia;

9) uzasadnienie orzeczenia zawiera dowody uznane przez sąd za niedopuszczalne;

10) orzeczenie nie zostało podpisane przez sędziego lub jednego z sędziów, jeśli sprawa karna sądzona była przez sąd w większym składzie;

11) brak jest protokołu rozprawy sądowej.

Bezwzględne przyczyny odwoławcze stanowią zamknięty katalog podstaw odwoławczych, które są badane przez sądy odwoławcze niezależnie od podniesionych w środku odwoławczym zarzutów, podobnie, jak w polskiej procedurze karnej. Poszczególne wymienione bezwzględne podstawy z art. 389 zn. 17 ust. 2 k.p.k. FR przypominają podstawy, wskazane w art. 439 k.p.k.¹⁰⁴

Warto także zaznaczyć, że sąd apelacyjny na mocy art. 389 (20-27) ust. 1 k.p.k. FR może wydać następujące rodzaje orzeczeń:

1) o utrzymaniu w mocy zaskarżonego wyroku, orzeczenia bądź zarządzenia jeżeli wskutek rozpoznania sprawy w drugiej instancji zostanie ustalone, że zaskarżone orzeczenie jest zgodne z prawem, zasadne i sprawiedliwe i nie występują żadne przesłanki umorzenia postępowania105

;

2) o uchyleniu wyroku skazującego i uniewinnieniu oskarżonego;

3) o uchyleniu wyroku skazującego i wydaniu innego wyroku skazującego;

4) uchylenie w trakcie przygotowania do posiedzenia lub rozprawy apelacyjnej zaskarżonego wyroku, orzeczenia, zarządzenia sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji¹⁰⁶ o uchyleniu wyroku uniewinniającego oraz wydanie wyroku skazującego;

5) uchylenie wyroku uniewinniającego oraz wydanie innego wyroku uniewinniającego; 6) uchylenie orzeczenia lub zarządzenia i wydanie wyroku uniewinniającego lub innego

orzeczenia sądowego (w brzmieniu nadanym przez ustawę federalną z dnia 23 lipca 2013 r. No 217-Φ3);

7) uchylenie wyroku, postanowienia, zarządzenia i zwrot sprawy prokuratorowi¹⁰⁷; 8) uchylenie wyroku, postanowienia, zarządzenia i umorzenie postępowania¹⁰⁸; 9) zmiana wyroku bądź innego zaskarżonego orzeczenia;

10) umorzenie postępowania apelacyjnego.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego FR wskazuje się, że: "Zgodnie z duchem regulacji karnoprocesowej zawartej w art. 389.20 k.p.k. FR, katalog decyzji podejmowany przez sąd apelacyjny nie jest wyczerpujący. W związku z tym sąd apelacyjny ma w szczególności prawo uchylić wyrok skazujący i wydać orzeczenie (zarządzenie) o uwolnieniu osoby od odpowiedzialności karnej lub od kary i o zastosowaniu w stosunku do niego środków zabezpieczających o charakterze medycznym (ust. 1 art. 443 k.p.k. FR);

105 B.T. Biezliepkin, Kommientarij, op. cit., s. 456.

106

Przesłankę tej decyzji w przedmiocie niemożność usunięcia naruszeń prawa przez sąd apelacyjny tej decyzji i procedurę jej realizacji określa art. 389 zn. 22 ust. 1 i 2.

107 Jeśli wyjdą na jaw okoliczności wymienione w pkt. 1 ust. 1 art. 237, to znaczy jeśli przy przedstawieniu zarzutów bądź sporządzaniu lub wnoszeniu aktu oskarżenia zostały sporządzone z takimi naruszeniami k.p.k., że na podstawie tych decyzji procesowego sąd nie może wydać wyroku lub innej decyzji zob. W. Kalnickij, T. Kuriachowa, Obstojatielstwa, wliekujuszczije wozwraszczienije ugołownowo dieła prokuroru w sistemie

osnowanij otmieny sudiebnych rieszenij w kassacionnom i nadzornom proizwodstwach, „Ugołownyje Prawo”

2016, nr 3, s. 110-113.

108

Decyzja o uchyleniu zaskarżonego wyroku i umorzeniu postępowania sądowego jest wydawana wtedy gdy zajdą negatywne przesłanki procesowe określone w art. 24, 25, 27 i 28 k.p.k. FR (art. 398 (21) k.p.k.).

uchylić wyrok skazujący i wydać orzeczenie (zarządzenie) o umorzeniu postępowania karnego w odniesieniu do nieletniego i zastosowania wobec niego przymusowego środka wychowawczego (część I art. 431 k.p.k. FR)" (pkt 2 orzeczenia Plenum Sądu Najwyższego FR z 27 listopada 2012 r. nr 26)¹⁰⁹.

Po nowelizacji k.p.k. FR z 2013 r. od prawomocnych orzeczeń, w tym wyroków postanowień i zarządzeń przysługuje zarówno wniosek kasacyjny, jak i skarga kasacyjna. Zgodnie z treścią art. 401 zn. 1 k.p.k. FR, sąd kasacyjny kontroluje prawomocne orzeczenia jedynie pod kątem ich zgodności z prawem. Podstawy kasacyjne są zatem odmienne od apelacyjnych i zostały wymienione w treści art. 401 zn. 15 k.p.k. FR.

Warto także wskazać, że na podstawie art. 412 zn. 1 ust.1 k.p.k. FR istnieje możliwość złożenia skargi lub wniosku nadzorczego, także od prawomocnych rozstrzygnięć. Wprowadzony w drodze nowelizacji rozdział 48 zn. 1 k.p.k. FR dotyczy bowiem postępowania nadzorczego prowadzonego przez Prezydium Sądu Najwyższego FR wskutek wniesienia skarg i wniosków nadzorczych przez uprawnione podmioty, określone w art. 401² ust.1 i 2 k.p.k. FR, które wyczerpały dotychczasowe środki apelacyjne i kasacyjne. W kwestii podnoszenia możliwych przyczyn odwoławczych, podobnie jak w przypadku kasacji kryterium kontroli nadzorczej stanowi wyłącznie zgodność zaskarżonych prawomocnych decyzji z prawem, a ich katalog określa art. 412 zn. 1 ust. 3 k.p.k. FR¹¹⁰.

Warto także zaznaczyć, że wstępną kontrolę skargi nadzorczej oraz wniosku nadzorczego sprawuje jednoosobowo sędzia Prezydium SN FR, który w przypadku braku podstaw, na jakich musi opierać się skarga lub wniosek nadzorczy, a zatem istotnych naruszeń prawa karnego materialnego lub procesowego, które mają wpływ na wynik sprawy, zgodnie z brzmieniem treści art. 412.9 k.p.k. FR, pozostawia ten nadzwyczajny środek zaskarżenia bez rozpoznania. W przypadku zaś pozytywnego wyniku tej kontroli kieruje sprawę na posiedzenie Prezydium SN FR celem jej rozpoznania111

. Rozstrzygnięcia sądu nadzorczego zapadają w formie postanowienia lub zarządzenia.

Zarówno w postępowaniu kasacyjnym, jak i nadzorczym, w sytuacji gdy skazano bądź uniewinniono kilku oskarżonych, sąd kasacyjny bądź nadzorczy nie może uchylić wyroku,

109 B.T. Biezliepkin, Kommientarij, op. cit., s. 456-457; a także: C. Kulesza, Postępowanie apelacyjne, op. cit. s. 81-95.

110 Zob. także: C. Kulesza, Postępowanie apelacyjne, op. cit. s. 81-95.

111 Warto dodać, że negatywną decyzję pojedynczego sędziego może zmienić Przewodniczący Prezydium SN bądź jego zastępcy, którzy wówczas kierują sprawę na posiedzenie Prezydium celem jej rozpoznania, zgodnie z art. 412 zn. 5 ust. 3).

postanowienia lub zarządzenia na niekorzyść tych skazanych bądź uniewinnionych, do których nie odnosił się ten nadzwyczajny środek zaskarżenia, zgodnie z treścią art. 401 zn. 16 ust. 5 k.p.k. FR oraz art. 412 zn. 29 ust. 2 k.p.k. FR¹¹². Jest to przejaw działania zakazu

reformationis in peius w postępowaniu przed sądem kasacyjnym i nadzorczym w Rosji¹¹³. Kodeks postępowania karnego w Rosji aktualnie przewiduje apelacyjny system odwoławczy¹¹⁴, gdzie istnieje możliwość dokonania kontroli apelacyjnej od orzeczeń nieprawomocnych, a następnie kontroli kasacyjnej i nadzorczej od orzeczeń prawomocnych. Rosyjskie postępowanie karne odwoławcze stanowi zatem jednolity trójinstancyjny system środków odwoławczych, z czwartą nadzwyczajną instancją115

.

Przyczyny odwoławcze w Rosji, zarówno w postępowaniu apelacyjnym, jak i w postępowaniu kasacyjnym umożliwiają skarżącym korzystanie z szerokiego zakresu zarzutów. Pomimo występującego w regulacjach rosyjskiej procedury karnej podziału na względne i bezwzględne przyczyny odwoławcze, to nawet ich stwierdzenie przez sąd odwoławczy nie powoduje zawsze uchylenia orzeczenia do ponownego rozpoznania, tak jak w polskich regulacjach.

Ponadto, postępowanie apelacyjne w Rosji, w przeciwieństwie do postępowania apelacyjnego w Polsce, niezależnie od stwierdzonych przez sąd odwoławczy bezwzględnych uchybień w wydanym orzeczeniu nie powoduje zawsze uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.