actio directa
4. Roszczenie bezpośrednie poszkodowanego (actio directa) w ujęciu jurysdykcyjnym
4. Roszczenie bezpośrednie poszkodowanego (actio directa)
w ujęciu jurysdykcyjnym
Ze względu na szczególny układ podmiotowy, jaki występuje na tle umowy ubezpieczenia, prawodawca zdecydował się na uregulowanie jurysdykcji w sprawach dotyczących ubezpieczenia w oderwaniu od zasad ogólnych prze- widzianych w rozporządzeniu Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Bruksela I)36, które z dniem 10 stycznia 2015 r. zastąpione zostało przez rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Bruksela I bis)37. Uwagi poczynione w judykaturze i piśmien- nictwie w odniesieniu do rozporządzenia Bruksela I nie straciły waloru aktual- ności na gruncie rozporządzenia Bruksela I bis. Dotychczasowe rozwiązania
34
Opisana sytuacja nie powinna być utożsamiana z przypadkiem regresu nietypowego wynikającego z przepisu prawa ubezpieczeniowego. Zob. A. Raczyński, Instytucja regresu
nietypowego (szczególnego) na tle konstrukcji ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, [w:]
B. Gnela (red.), Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane zagadnienia prawne, Warszawa 2011, s. 74–75.
35
Minimalne sumy gwarancyjne i przedmiotowy rodzaj szkód, za które odpowiada ubezpie- czyciel, ustalane są wówczas podług prawa tego państwa, które nakłada obowiązek ubezpie- czenia. Jest to co do zasady prawo właściwe do oceny odpowiedzialności sprawcy. Szerzej: M. Fras, K. Pacuła, [w:] Kowalewski E., Mogilski W. (red.), System prawny…, s. 141 i nn.
36 Dz.U. L 12 z 16.1.2001, s. 1. 37
dotyczące jurysdykcji w sprawach ubezpieczeniowych zachowane zostały bowiem w niezmienionym kształcie na tle rozporządzenia z 2012 r.
Przepis art. 13 ust. 2 rozporządzenia Bruksela I bis stanowi, że szczególne rozwiązania jurysdykcyjne odnoszące się do sytuacji ubezpieczonego, ubezpie- czającego lub uposażonego (art. 10, 11, 12 rozporządzenia Bruksela I bis) „mają zastosowanie do powództw wytoczonych przez poszkodowanego bezpośrednio przeciwko ubezpieczycielowi, jeżeli takie bezpośrednie powództwo jest dopusz- czalne”. O dopuszczalności roszczenia bezpośredniego rozstrzyga natomiast prawo właściwe odszukane na podstawie wspomnianych już norm kolizyjnych z art. 18 rozporządzenia Rzym II i art. 9 konwencji haskiej.
Szczegółowe omówienie pozycji prawnej poszkodowanego na płaszczyźnie jurysdykcyjnej przekracza ramy niniejszego opracowania. Przyjmując jednak, że swego rodzaju modelowym rozwiązaniem jest zagwarantowanie poszkodowa-nemu możliwości pozwania ubezpieczyciela przed sąd określony w oderwaniu od ogólnych zasad jurysdykcyjnych, co na tle rodzimej regulacji odpowiada za-sadom wysłowionym w przepisach prawa ubezpieczeniowego w odniesieniu do właściwości miejscowej38, należy zwrócić uwagę na szczególny przypadek ju-rysdykcji preferencyjnej opisanej w art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia Bruksela I bis. Zgodnie z tym przepisem „ubezpieczyciel mający miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego może być pozwany w innym Państwie Członkowskim w przypadku powództw ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uposażonego z tytułu ubezpieczenia – przed sąd miejsca, w którym powód ma miejsce zamieszkania”. Omawiana norma określa nie tylko jurysdykcję krajową ale również właściwość miejscową39, o której każdorazowo rozstrzyga miejsce zamieszkania powoda w chwili wnoszenia powództwa. Podobnie jak w przy-padku reguły wyrażonej w art. 12 rozporządzenia Bruksela I bis40
, jest to jeden z nielicznych przypadków, w których rozporządzenie jurysdykcyjne zastępuje w tym zakresie rozwiązania przyjęte w przepisach procesowych państwa forum. Zestawienie krajowych norm regulujących właściwość miejscową i przewidują-cych możliwość pozwania ubezpieczyciela przed sąd miejsca zamieszkania po-szkodowanego z przepisami rozporządzenia jurysdykcyjnego nie jest zatem przypadkowe.
Przepis art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia Bruksela I bis, podobnie jak ana-logicznie brzmiący art. 9 ust. 1 lit. b rozporządzenia Bruksela I, expressis verbis nie przewiduje możliwości wystąpienia z roszczeniem bezpośrednim przed sąd miejsca zamieszkania poszkodowanego, a jedynie przed sąd miejsca
38
Zob. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, t.j. Dz.U. 2013, nr 392, art. 20 oraz ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, t.j. Dz.U. 2013, nr 950, art. 9.
39 H. Heiss, [w:] U. Magnus, P. Mankowski (red.), Brussels I Regulation, Munich 2007, s. 278. 40
nia ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uposażonego. Trybunał Sprawiedli-wości Unii Europejskiej w orzeczeniu z dnia 13 grudnia 2007 r. wyjaśnił jednak, że poszkodowany, jako „strona słabsza” względem ubezpieczyciela, powinien mieć możliwość skorzystania z jurysdykcji ustalonej podług jego miejsca za-mieszkania z chwili wytaczania powództwa41.
Do przedstawionej wyżej koncepcji Trybunał nawiązał ponownie w wyroku z 17 września 2009 r.42
, wyjaśniając, że instytucja zabezpieczenia społecznego, która jest profesjonalnym uczestnikiem obrotu prawnoubezpieczeniowego, nie może zostać uznana za stronę słabszą względem ubezpieczyciela i tym samym nie może skorzystać z jurysdykcji preferencyjnej. Podkreślenia wymaga, że stwierdzenie to odnosi się wyłącznie do uczestników profesjonalnego obrotu prawnoubezpieczeniowego, nie zaś obrotu handlowego jako takiego. Obecnie nie budzi wątpliwości, że z jurysdykcji szczególnej może skorzystać także po-szkodowany będący osobą prawną43
.
Bogactwo występujących w praktyce stanów faktycznych nie wyczerpuje się jednak w sytuacjach, w których poszkodowany samodzielnie wykonuje przysłu-gujące mu uprawnienia. Poza oczywistym przypadkiem wstąpienia w prawa wierzyciela w wyniku jego zaspokojenia przez osobę trzecią, w praktyce na po-pularności zyskują rozwiązania oparte na umownym przelewie wierzytelności. Na rodzimym gruncie aktualna pozostaje problematyka najmu pojazdu zastęp-czego w okresie naprawy samochodu należącego do poszkodowanego44
. Wy-najmujący oferują klientom rozliczenie bezgotówkowe, polegające na tym, że mogą oni zawrzeć z nimi umowę przelewu wierzytelności przysługujących im jako poszkodowanym względem ubezpieczyciela sprawcy, dokonując w ten spo-sób zapłaty za usługę najmu45. Konstrukcja ta jest wykorzystywana również przez podmioty trudniące się obsługą roszczeń ubezpieczeniowych na zlecenie poszkodowanych46. Powstaje zatem pytanie, czy w tych okolicznościach cesjo-nariusz może skorzystać z omówionej wyżej jurysdykcji szczególnej.
41
Zob. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 13 grudnia 2007 r. w sprawie Odenbreit, pkt. 28 i 31. Rozstrzygnięcie przez Trybunał Sprawiedliwości wątpliwości interpretacyjnej wyrażonej w pytaniu prejudycjalnym jest wiążące dla sadów krajowych. Zob. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 marca 2012 r., I ACz 186/12, LEX nr 1129810.
42
Zob. wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (obecna nazwa oficjalna: Try-bunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) z dnia 17 września 2009 r. w sprawie C 347/08
Vo-rarlberger Gebietskrankenkasse przeciwko WGV Schwäbische Allgemeine Versicherungs AG,
[2009] European Courts’ Reports I-8661 (dalej jako wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 17 września 2009 r. w sprawie WGV), pkt. 40–43.
43
Zob. H. Heiss, [w:] U. Magnus, P. Mankowski (red.), Brussels I Regulation on Jurisdiction and
Recognition in Civil and Commercial Matters, Munich 2011, s. 348.
44
Zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2011 r., III CZP 5/11, LEGALIS nr 381501.
45
Na powszechność tej praktyki wskazał m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 listopada 2012 r., III CZP 69/12, LEX nr 1284757.
46
Por. K. Pacuła, Forum shopping i kolizyjnoprawne obejście prawa w działalności ubezpiecze-
niowych kancelarii odszkodowawczych, [w:] E. Kowalewski (red.), Doradztwo odszkodowaw- cze w Polsce. Potrzeba regulacji prawnej, Toruń 2015, s. 178–179.
Uprzedzając dalsze rozważania, należy zwrócić uwagę na zaproponowany w piśmiennictwie podział norm jurysdykcyjnych na przypadki, w których zmia-na podmiotowa po stronie wierzyciela pozbawia powoda możliwości powołania się na udogodnienia jurysdykcyjne oraz te, w których jest ona irrelewantna dla dopuszczalności skorzystania z jurysdykcji szczególnej47. Rozwiązania odnoszą-ce się do jurysdykcji w sprawach alimentacyjnych48
oraz jurysdykcji w sprawach dotyczących umów zawieranych przez konsumentów49
uznawane są za przypad-ki optyprzypad-ki skoncentrowanej na osobie pierwotnie uprawnionej i przypisanych jej właściwościach podmiotowych50. Osoba wstępująca w prawa wierzyciela nie może zatem powołać się na jurysdykcję preferencyjną. Z kolei przepis art. 7 pkt 1 lit. a rozporządzenia Bruksela I bis51
stanowi przykład normy, której zakres opisany został w odniesieniu do przedmiotowego charakteru roszczenia52
. Zmia-na uprawnionego nie wpływa zatem Zmia-na możliwość korzystania z jurysdykcji szczególnej.
Dogmatyczny charakter przedstawionej powyżej systematyki nie przystaje jed-nak do wypowiedzi Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W wyroku od-noszącym się do szczególnej jurysdykcji w sprawach alimentacyjnych Trybunał wskazał co prawda, że instytucja, która zaspokoiła wierzyciela nie może korzystać z udogodnień jurysdykcyjnych, niemniej wynikało to z braku możliwości uznania jej za stronę słabszą względem pozwanego dłużnika53, nie zaś z samej tylko zmiany podmiotowej po stronie wierzyciela. Akcentując znaczenie względów celowościo-wych, Trybunał nadmienił, że ustawowy nabywca praw wierzyciela alimentacyjne-go nie może korzystać z udoalimentacyjne-godnień jurysdykcyjnych także z tealimentacyjne-go względu, że inte-res uprawnionego został zaspokojony. Otrzymał on bowiem od powoda niezbędne środki utrzymania54
. Analogiczne stanowisko prezentowane jest nawet przez tych przedstawicieli doktryny, którzy opowiadają się za koniecznością odmówienia ce-sjonariuszowi prawa do korzystania z jurysdykcji szczególnej. Wskazuje się bo-wiem, że nie we wszystkich przypadkach jest to rozwiązanie pożądane55
.
47
P. Mankowski, [w:] U. Magnus, P. Mankowski (red.), Brussels I Regulation, Munich 2007, s. 122, 176.
48 Zob. art. 5 pkt 2 rozporządzenia Bruksela I. 49
Zob. art. 15 ust. 1 i art. 16 ust. 1 rozporządzenia Bruksela I (art. 17 ust. 1 i art. 19 ust. 1 rozporządzenia Bruksela I bis).
50
P. Mankowski, [w:] U. Magnus, P. Mankowski (red.), Brussels…, s. 176–177. 51
Przepis ten odnosi się do przypadków, w których „przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenie wynikające z umowy”.
52 P. Mankowski, [w:] U. Magnus, P. Mankowski (red.), Brussels…, s. 122. 53
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (obecna nazwa oficjalna: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) z dnia 15 stycznia 2004 r. w sprawie C-433/01 Freistaat
Bayern przeciwko Jan Blijdenstein, [2004] European Courts’ Reports I-00981, pkt 30.
54
Ibidem, pkt 31. 55
Przykładowo na tle stosunków pracy wskazuje się na przypadki nabycia praw przez spadkobierców pracownika lub cesję roszczeń na rzecz innego pracownika tego samego pracodawcy. P. Grzebyk, Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu prawa pracy w świetle
Z kolei w wyroku z 19 stycznia 1993 r.56 Trybunał uznał, że cesjonariusz, który nabył roszczenia konsumenta wynikające z zawartej przez niego umowy, nie może skorzystać z jurysdykcji szczególnej. Ograniczenie to nie wynika jed-nak z samego faktu zawarcia umowy cesji, lecz ze specyficznie skonstruowa-nych przesłanek stosowania norm jurysdykcyjskonstruowa-nych mających na celu ochronę konsumentów (art. 17 ust. 1 i art. 19 ust. 1 Bruksela I bis). Cesjonariusz nie za-wiera umowy z kontrahentem cedenta (konsumenta) w celu, który nie może być uważany za związany z prowadzoną przez niego działalnością zawodową lub gospodarczą. W piśmiennictwie prezentowany jest zarazem pogląd, że wyrok z 19 stycznia 1993 r. wskazuje wyłącznie na pożądany kierunek wykładni poję-cia konsumenta, nie tworzy zaś zasady, od której niemożliwe są jakiekolwiek odstępstwa. Innymi słowy, wykładnia przepisu ustanawiającego szczególną ju-rysdykcję w sporach konsumenckich powinna być prowadzona przede wszyst-kim z uwzględnieniem celu tej regulacji, jawszyst-kim jest zapewnienie, aby z przewi-dzianej ochrony korzystały tylko te podmioty, które tego potrzebują57
.
We wspomnianym wyżej orzeczeniu z 17 września 2009 r. Trybunał Spra-wiedliwości Unii Europejskiej również nie odrzucił a limine możliwości skorzy-stania z jurysdykcji wynikającej z art. 9 ust. 1 lit. b rozporządzenia Bruksela I (art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia Bruksela I bis) przez nabywcę roszczeń oso-by poszkodowanej. Wręcz przeciwnie, Trybunał wyraził pogląd, że „ustawowy nabywca praw osoby bezpośrednio poszkodowanej, który może zostać uznany za stronę słabszą, powinien móc skorzystać ze szczególnych norm kompetencyj-nych określokompetencyj-nych w tych przepisach”, w tym jej spadkobiercy58. Niektórzy auto-rzy przedstawioną tezę odnoszą do szerszego kręgu osób pośrednio poszkodo-wanych59.
W przeciwieństwie do dychotomicznego podziału, który zaproponowany zo-stał w piśmiennictwie, koncepcja Trybunału jest zdecydowanie bardziej ela-styczna. Nie zakłada bowiem, że każda zmiana podmiotowa po stronie
rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001, Warszawa 2011, s. 98–101 i tam przywołana literatura
niemieckojęzyczna.
56 Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (obecna nazwa oficjalna: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) z dnia 19 stycznia 1993 r. w sprawie C-89/91 Shearson
Lehmann Hutton Inc przeciwko TVB Treuhandgesellschaft für Vermögensverwaltung und Beteiligungen mbH, [1993] European Courts’ Reports I-139.
57
Zob. K. Weitz, Autonomiczna wykładnia europejskiego prawa procesowego cywilnego –
wprowadzenie i wyrok TS z 19.01.1993 r. w sprawie C-89/91 Shearson Lehmann Hutton Inc. przeciwko TVB Treuhandgesellschaft für Vermögensverwaltung und Beteiligungen mbH,
„Eu-ropejski Przegląd Sądowy” 2008, nr 2, s. 58. 58
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 17 września 2009 r. w sprawie WGV, pkt 44. Niektórzy autorzy przedstawioną tezę odnoszą do szerszego kręgu osób pośrednio poszkodowanych. Zob. P. Stone, EU Private International Law, Cheltenham – Northampton 2011, s. 126.
59
Ibidem, s. 126. Odmiennie M. Wałachowska, Prawo właściwe dla roszczeń odszkodowawczych
osób pośrednio poszkodowanych, [w:] J. Poczobut (red.), Współczesne wyzwania prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2013, s. 321–330 i tam przywołane orzecznictwo.
ciela pozbawia powoda możliwości skorzystania z udogodnień jurysdykcyjnych. O możliwości odwołania się do norm regulujących jurysdykcję w sposób szcze-gólny rozstrzyga natomiast to, czy powód może być uznany za „stronę słabszą” w relacji do ubezpieczyciela ze względu na dysproporcję ekonomiczną i deficyt informacyjny. Zasada ta zachowuje aktualność także w przypadku, gdy powód dochodzi wierzytelności przelanej na niego w drodze umowy. Pomimo że w cy-towanych powyżej orzeczeniach odnoszono się do sukcesji następującej z mocy prawa, Trybunał zdaje się nie przywiązywać szczególnej wagi do odróżnienia na przypadki następstwa następującego ex lege i cesję umowną60
.
Powracając do przedstawionego wyżej zagadnienia problemowego, należy podkreślić, że wynajmujący (cesjonariusz), który występuje z roszczeniem bez-pośrednim przeciwko ubezpieczycielowi, nie jest profesjonalnym uczestnikiem obrotu ubezpieczeniowego. Dochodzenie roszczenia pozostaje natomiast w funkcjonalnym związku z działaniami zmierzającymi do przywrócenia rów-nowagi zakłóconej w wyniku zdarzenia sprawczego. W odróżnieniu od wspo-mnianego już przypadku, w którym spór sądowy następuje po zabezpieczeniu potrzeb wierzyciela alimentacyjnego, tu działania cesjonariusza zmierzają do za-spokojenia słusznego interesu poszkodowanego. Wynajmujący powinien zatem korzystać z udogodnień jurysdykcyjnych. Nie ulega natomiast wątpliwości, że szczególna ochrona na płaszczyźnie jurysdykcyjnej nie przysługuje tym osobom, które nabywają roszczenie w oderwaniu od procesu likwidacji szkody. Należy zarazem stanowczo opowiedzieć się przeciwko powoływaniu się na jurysdykcję szczególną przez cesjonariusza w wypadku, gdy przelew dokonywany jest na rzecz podmiotu, który w celach zarobkowych zajmuje się dochodzeniem rosz-czeń odszkodowawczych. W tych okolicznościach cesjonariusz powinien być uznawany za profesjonalnego uczestnika obrotu prawnoubezpieczeniowego, któ-ry, zgodnie z utrwalonym poglądem Trybunału, nie może korzystać z udogod-nień jurysdykcyjnych.
5. Podsumowanie
Ze względu na liczbę zawieranych umów ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, w dobie postępującej integracji międzynarodowej szczególnego zna-czenia nabiera zagadnienie poszukiwania prawa właściwego do oceny odpowie-dzialności ubezpieczycieli udzielających ochrony sprawcom czynów niedozwo-lonych. Wnioski płynące z badań prawnoporównawczych przemawiają za przy-jęciem deliktowej kwalifikacji roszczenia bezpośredniego, niemniej na
60
Linia argumentacyjna przedstawiona w uzasadnieniu opisanego wyżej wyroku z 19 stycznia 1993 r. przywoływana jest przez Trybunał zarówno w sprawach, w których zmiana podmioto-wa po stronie wierzyciela następopodmioto-wała ex lege, jak i na podstawie czynności cywilnoprawnej. Zob. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 17 września 2009 r. w sprawie WGV, pkt 45.
cenie orzecznictwa sądów krajowych pozwoli prawdopodobnie dopiero zajęcie jednoznacznego stanowiska przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, co może nastąpić w ramach udzielania odpowiedzi na pytanie prejudycjalne od-noszące się do wykładni art. 18 rozporządzenia Rzym II. Otwarta pozostaje za-razem kwestia wyznaczenia kręgu osób uprawnionych do korzystania z jurys-dykcji preferencyjnej. Można jedynie żywić nadzieję, że sądy krajowe nie będą wahały się przed wykorzystaniem koncepcji, której podstawowe założenia na-kreślił Trybunał w dotychczasowym orzecznictwie.
Bibliografia
Pozycje książkowe i artykuły
Ballarino T., Diritto internazionale privato, Padova 1996.
Boskovic O., Le domaine de la loi applicable, [w:] Corneloup S., Joubert N. (red.), Le réglement communautaire „Rome II” sur la loi applicable aux
ob-ligations non contractuelles: actes du colloque du 20 septembre 2007, Paris
2008.
Bourel P., Les conflits des lois en matiere des obligations extracontractuelles, Paris 1961.
Brière C., Le règlement (CE) n°864/2007 du 11 juillet 2007 sur la loi applicable
aux obligations non contractuelles (Rome II), „Journal du Droit
Internation-al” 2008, vol. 135.
Carette N., Direct Contractual Claim of the Sub-buyer and International Sale of
Goods: Applicable Law and Applicability of the CISG, „European Review of
Private Law” 2008, vol. 16, no. 4.
Fras M., Kolizyjnoprawna problematyka umów ubezpieczenia komunikacyjnego, „Europejski Przegląd Sądowy” 2007, nr 7.
Fras M., Pacuła K., Umowa ubezpieczenia obowiązkowego w prawie prywatnym
międzynarodowym, [w:] Kowalewski E., Mogilski W. (red.), System prawny ubezpieczeń obowiązkowych. Przesłanki i kierunki reform, Toruń 2014.
Fuchs D., Właściwość sądu i właściwość prawa w europejskich ubezpieczeniach
gospodarczych, „Prawo Asekuracyjne” 2008, nr 2.
Graziano T.K., The Rome II Regulation and the Hague Conventions on Traffic
Accidents and Product Liability – Interaction, conflicts and future perspec-tives, Nederlands Internationaal Privaatrecht 2008.
Grzebyk P., Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu prawa pracy w świetle
rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001, Warszawa 2011.
Heiss H., [w:] U. Magnus, P. Mankowski (red.), Brussels I Regulation on
Juris-diction and Recognition in Civil and Commercial Matters, Munich 2011.
Heiss H., [w:] U. Magnus, P. Mankowski (red.), Brussels I Regulation, Munich 2007.
Heiss H., Insurance Contracts in Rome I: Another Recent Failure of the
Euro-pean Legislature, „Yearbook for Private International Law 2008”, vol. 10.
Kahn-Freund O., Delictual Liability and Conflict of Laws, „Recueil des Cours de l’Academie de Droit International” 1968, vol. 124.
Kowalewski E., Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja i kierunki
prze-mian, Bydgoszcz 1992.
Krajewski M., Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej według kodeksu
cy-wilnego, Warszawa 2011;
Lagarde P., Rapport de synthèse, [w:] S. Corneloup, N. Joubert (red.), Le
réglement communautaire „Rome II” sur la loi applicable aux obligations non contractuelles: actes du colloque du 20 septembre 2007, Paris 2008.
Ludwichowska K., Problematyka kolizyjna roszczeń odszkodowawczych
po-szkodowanego w wypadku samochodowym, „Problemy Prawa Prywatnego
Międzynarodowego” 2008, t. 3.
Maśniak D., Transgraniczny system ochrony ofiar wypadków drogowych, War-szawa 2010.
Nourissat C., Le champ d’application du reglement „Rome II”, [w:] Corneloup S., Joubert N. (red.), Le réglement communautaire „Rome II” sur la loi
ap-plicable aux obligations non contractuelles: actes du colloque du 20 septembre 2007, Paris 2008.
Pacuła K., Forum shopping i kolizyjnoprawne obejście prawa w działalności
ubezpieczeniowych kancelarii odszkodowawczych, [w:] Kowalewski E.
(red.), Doradztwo odszkodowawcze w Polsce. Potrzeba regulacji prawnej, Toruń 2015,
Pilich M., Statut umów ubezpieczenia według rozporządzenia Rzym I, [w:] Weitz K., Grzegorczyk P. (red.), Europejskie prawo procesowe cywilne i kolizyjne, Warszawa 2012.
Pryles M.C., Tort and related obligations in private international law, „Recueil des Cours de l’Academie de Droit International” 1991, vol. 227.
Raczyński A., Instytucja regresu nietypowego (szczególnego) na tle konstrukcji
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, [w:] Gnela B. (red.), Ubezpiecze-nia gospodarcze. Wybrane zagadnieUbezpiecze-nia prawne, Warszawa 2011.
Seatzu F., Insurance in Private International Law. A European Perspective, Ox-ford – Portland 2003.
Siehr K., General Report on Non-Contractual Obligations, [w:] Lando O., Hoffman B. von, Siehr K. (red.), European Private International Law of
Ob-ligations, Tübingen 1975.
Staudinger A., Rome II and traffic accidents, „The European Legal Forum” 2005, vol. 2.
Stone P., EU Private International Law, Cheltenham – Northampton 2011. Stone P., The Rome II Regulation on choice of law in tort, „Ankara Law
Tomljenović V., Direct Actions and Conflict of Law in Maritime Disputes, [w:] Erauw J., Tomljenović V., Volken P. (red.), Liber Memorialis Petar
Šarčević, München 2006.
Wałachowska M., Prawo właściwe dla roszczeń odszkodowawczych osób
po-średnio poszkodowanych, [w:] Poczobut J. (red.), Współczesne wyzwania prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2013.
Weigel H.J., Niemiecka ustawa o umowie ubezpieczenia –
Versicherungsver-tragsgesetz (VVG) – nowe rozwiązania, „Rozprawy Ubezpieczeniowe”
2008, nr 2, z. 5.
Weitz K., Autonomiczna wykładnia europejskiego prawa procesowego
cywilne-go – wprowadzenie i wyrok TS z 19.01.1993 r. w sprawie C-89/91 Shearson Lehmann Hutton Inc. przeciwko TVB Treuhandgesellschaft für Vermöge-nsverwaltung und Beteiligungen mbH, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008,
nr 2.
Orzecznictwo
Orzeczenie francuskiego Sądu Kasacyjnego z dnia 18 października 1994, Cass. com. 18.10.1994, Revue critique de droit international privé 1995, s. 721. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 marca 2012 r., I ACz
186/12, LEX nr 1129810.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2012 r., III CZP 69/12, LEX nr 1284757.
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2011 r., III CZP 5/11, LEGALIS nr 381501.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 kwietnia 2013 r., I ACa 151/13, LEX nr 1315649.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 lipca 2009 r., I ACa 341/09, LEX nr 580218.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 listopada 2013 r., I ACa 784/13, orzeczenia.ms.gov.pl.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (obecna nazwa ofi-cjalna: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) z dnia 19 stycznia 1993 r. w sprawie C-89/91 Shearson Lehmann Hutton Inc przeciwko TVB
Treu-handgesellschaft für Vermögensverwaltung und Beteiligungen mbH, [1993]
European Courts’ Reports I-139.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (obecna nazwa ofi-cjalna: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) z dnia 15 stycznia 2004 r. w sprawie C-433/01 Freistaat Bayern przeciwko Jan Blijdenstein, [2004] European Courts’ Reports I-00981.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (obecna nazwa ofi-cjalna: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) z dnia 13 grudnia 2007 r.
w sprawie C-463/06 FBTO Schadeversekeringen N.V. przeciwko Jack
Odenbreit, [2007] European Courts’ Reports I-11321.
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (obecna nazwa ofi-cjalna: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) z dnia 17 września 2009 r. w sprawie C-347/08 Vorarlberger Gebietskrankenkasse przeciwko
WGV Schwäbische Allgemeine Versicherungs AG, [2009] European Courts’
Reports I-8661.
Źródła elektroniczne
Final Report of the Commission Expert Group on European Insurance Contract Law, http://ec.europa.eu/justice/contract/files/expert_groups/insurance/final_
report.pdf [stan z 12.06.2014].
Lista sygnatariuszy konwencji o prawie właściwym dla wypadków drogowych, sporządzona w Hadze 4 maja 1971 r., www.hcch.net/index_en.php? act=conventions.status&cid=81 [stan z 14.01.2014].
Opinia rzecznika generalnego Jääskinen przedstawiona w dniu 11 lipca 2013 r. w sprawach C-22/12 Katarína Haasová przeciwko Rastislav Petrík i Blanka