Rozmiar nielegalnej prostytucji i charakterystyka nierządnic

Wielkość pokątnego nierządu jest trudna do określenia. History­ cy zajmujący się dziejami prostytucji są zgodni co do tego, że wszel­ kie próby oszacowania całkowitej liczby pokątnych prostytutek mają w wysokim stopniu charakter spekulatywny88.

S7 Ściągnięte cugle, „Prawda” 1904, nr 33.

88 Zob. E.J. Bristow, Prostitution an d Prejudice. The Jewish Fight against White

Slavery, Oxford 1982, s. 64; A. Corbin, Les Filles, s. 193; J. Walkowitz, Prostitution

and Society. The Regulation o f sexuality since 1800, London 1980, s. 14.

Pewne wyobrażenie o rozmiarach tajnej prostytucji dają, przywo­ ływane już w rozdziale I, raporty rządów gubernialnych przesyłane od lat 40. do KRSW, podające liczbę kobiet aresztowanych za pokąt- ny nierząd.

Tabela 2. Liczba kobiet aresztowanych za zajmowanie się nielegalnie prostytucją w 1841 r. w Królestwie Polskim

G u b ern ia W yznanie O gółem chrześcijańskie mojżeszowe Kaliska 717 92 809 Augustow ska 158 30 188

Mazowiecka (bez W-wy) 116 34 150

Lubelska 24 44 68 Podlaska 40 - 40 Płocka 20 10 30 Kielecka 23 4 27 Sandom ierska 5 1 6 Warszawa 2903 64 2 9 6 7 Ogółem (bez Warszawy) 1103 215 1318 O gółem (z Warszawą) 40 0 6 279 42 8 5

Ź ródło: A G A D , KRSW, j.a. 6994, k .135, 189,239, 332, 390, 4 4 1 , 486, 672, 896.

W 1841 r. policja odnotowała ponad cztery tysiące kobiet (raczej chodzi o liczbę zatrzymań w danym roku) zatrzymanych za uprawia­ nie prostytucji bez koncesji, z czego około 70% w Warszawie. Poza obiektywnie najlepszymi warunkami rozwoju prostytucji i ogrom­ nym napływem ludności z zewnątrz, o czym już była mowa, w stoli­ cy Królestwa najwcześniej wprowadzono przepisy o śledzeniu kobiet potajemnie zajmujących się nierządem, a struktury nadzoru były naj­ bardziej rozbudowane, co wpływało na stopień wykrywalności nie-132

rządnic (chociaż możliwości policji w małych miejscowościach, gdzie trudniej się było ukryć, wydają się być większe). Zatrzymane nierzą­ dnice stanowiły 20% aresztowanych w tym roku w Warszawie osób89. Jeśli przyjąć liczby w tabeli za miernik rozmieszczenia i rozwoju prostytucji w Królestwie, to drugim po stolicy ośrodkiem nierządu jawi się gubernia kaliska. Policja aresztowała tam 809 kobiet, czyli ponad 60% spośród 1318 zatrzymanych poza Warszawą. Na terenie guberni tajny nierząd koncentrował się niemal w całości (97%) w powiecie kaliskim (prawdopodobnie w samym Kaliszu; 559) oraz konińskim (788 na 809)90. I tu, podobnie jak w stolicy, jakiś wpływ na wielkość danych miał dobrze i stale od lat 20. sprawowany nadzór Policyjny, co potwierdzają przytoczone wcześniej źródła, niezależnie °d obiektywnych warunków sprzyjających prostytucji w tej części Królestwa, o których była mowa przy okazji analizy rozmieszczenia ^galnej prostytucji.

Znany policji rozmiar pokątnego nierządu w guberni augustow­ skiej w zestawieniu z liczbą legalnych prostytutek wskazuje na tę cZęść Królestwa jako na kolejne większe skupisko kobiet lekkich oby­ czajów (ponad 14% aresztowanych poza Warszawą). Na 188 zatrzy­ mań ponad 87% miało miejsce w pow. łomżyńskim (62 kobiety), sejneńskim (51) i mariampolskim (51), a więc na trakcie do Peters­ burga. Powyżej 40 podejrzanych kobiet aresztowała policja w ciągu r°ku w powiecie stanisławowskim (71, gubernia mazowiecka), kras­ nostawskim (41, gubernia lubelska) i w Siedlcach (40)91. W pozosta­ łych powiatach zatrzymywano po kilka, najwyżej kilkanaście osób, albo wcale.

89 Liczba aresztowanych - 14 383, przy stałej liczbie mieszkańców 140 471 - AGAD, KRSW, j.a. 6994, k. 6 2 3 -625; W 1844 r. aresztowano za pokątny nierząd * 356 kobiet, co stanowiło 9% aresztowanych i dawało drugie miejsce po włóczęgach (43%) - „Gazeta Policyjna” 1845, nr 43.

90 A GAD , KRSW, j.a. 6994, k. 235-239.

Dziesięć i dwadzieścia lat później sytuacja poza Warszawą niewiele się zmieniła. W 1851 r. zatrzymano 1170 podejrzanych (bez danych z guberni lubelskiej i płockiej), w 1861 r. - 1201 (bez danych z guberni płockiej)92. Nadal najliczniejsze aresztowania miały miejsce w powiecie kaliskim (w latach 1845-1866 w guberni warszawskiej): w 1851 r. 799, dziesięć lat później 36493. Niepełne dane i zmiany administracyjne wpro­ wadzone w 1845 r. utrudniają porównania do wcześniejszego okresu.

Dla 2. połowy wieku oszacowanie tajnej prostytucji w całym Królestwie jest niemożliwe. Zachowały się sprawozdania komitetów od lat 90., ale rzadko dotyczą okresu dłuższego niż pół roku dla jed­ nej jednostki terytorialnej. Dają jedynie pewne wyobrażenie o skali nielegalnego nierządu, ale trudno orzec, na ile może być ono miaro­ dajne dla dłuższego okresu i całego obszaru. Na przykład w guberni lubelskiej w miastach powiatowych aresztowano w miesiącu kilka, najwyżej kilkanaście podejrzanych o prostytucję kobiet. I tak w ostat­ nim kwartale 1890 r. w powiecie chełmskim zbadano 9 podejrza­ nych o pokątny nierząd, podczas gdy w rejestrach w tym czasie było od 12 do 15 prostytutek, a w pierwszym kwartale 1891 r. 13 (gdy to­ lerowanych było od 12 do 14). W powiecie hrubieszowskim w maju

1897 r. poddano oględzinom 12, a w czerwcu 9 podejrzanych o uprawianie nierządu kobiet94. Znacznie więcej zatrzymań miało miejsce w Lublinie. O d stycznia 1886 r. do czerwca 1891 r. areszto­ wano od kilkunastu do kilkudziesięciu kobiet miesięcznie (najwięcej w maju 1886 r. - 43 kobiety)95. Zawsze jednak mniej było podejrza­

52 A GAD, KRSW, j.a. 7004, k. 16, 26, 67, 70, 76, 111, 210, 230, 238; j.a. 7014, k. 6, 25, 61, 115, 185, 195, 279, 333.

93 A GAD, KRSW, j.a. 7004, k. 16; j.a. 7014, k. 25.

94 APL, RGL, L 1891: 2 cz. I, k. 27; L 1897:32, k. 9, 13.

n Liczba zatrzym anych jako podejrzane i liczba zarejestrow anych jako

prostytutki kobiet w Lublinie w latach 1886-1888: 1) 1886 r.: 23 - 86 (styczeń), 4 3 -8 4 (maj), 37 - 86 (czerwiec), 39 - 88 (lipiec) - APL, RGL, L 1886:6, k. 54, 28, 82, 122; 2) 1887 r.: 19 - 102 (styczeń), 64 - 92 (luty-m aj), 54 - 62 (czerwiec - sierpień), 27 - 62 (wrzesień), 29 - 75 (grudzień-styczeń 1888 r.) - APL, RGL, L 1887:1, k. 17, 70, 121, 152, 203; 3) 1888 r.: 43 - 78 (luty-m aj), 35 - 82 (czerwiec-sierpień) - RGL, L 1888:7, k. 95, 148.

nych niż tolerowanych. W sprawozdaniach Komitet niekiedy odno­ towywał zmniejszenie tajnego nierządu w przeciwieństwie do opinii Wojskowych. Podobnie było w innych guberniach, na przykład w kieleckiej, gdzie w 1884 r. zatrzymywano kwartalnie po kilkana­ ście kobiet podejrzanych o prostytucję (a w samych Kielcach po kil­ ka) czy w guberni kaliskiej, gdzie w 1897 r. w miastach powiatowych zatrzymano po kilka podejrzanych o nierząd (w Łęczycy 2 na 21 le­ galnych, w Sieradzu 8 na 34, w Turku 4 na 8, ale w Koninie, gdzie było 19 tolerowanych prostytutek, liczba podejrzanych wynosiła 40)%.

Czy stosunkowo niewielkie liczby w małych miastach świadczą o niewielkiej nielegalnej prostytucji, czy o sukcesach w walce z nią, czy też zaniżano je w raportach, by sprostać oczekiwaniom przełożo­ nych, czego nie można wykluczyć? Należy jedynie odnotować, że wśród aresztowanych nie wszystkie kobiety zajmowały się prostytu­ cją, a z drugiej strony nie wszystkie nierządnice - nawet znane poli­ cji - były zatrzymywane.

Inną skalę tajnej prostytucji sugerują dane dla Warszawy wydawa­ ne przez Warszawski KL-P. Dział „Wykrycie tajnego nierządu” zawie­ rał liczbę kobiet zatrzymanych „środkami policyjnymi” (niestety w różnych latach określenia nie są jednoznaczne, co nie pozwala mieć pewności, iż chodzi za każdym razem o te same kategorie kobiet) oraz liczbę kobiet podejrzanych o nierząd, podlegających „sekretnej” obserwacji policji. Tabela 3 przedstawia dane na temat tajnego nierządu za okres dwunastu lat.

% APK, RGKiel., j.a. 15165, k. 12-12 v, 4 5 -4 5 v, 50, 1 0 1 ,1 0 3 , 157, 167;A PŁ, RGK, j.a. 7857, k. 190, 337 v, 365 -3 7 4 v, 4 0 0 -4 1 7 v.

Tabela 3. Liczba kobiet podlegających obserwacji i zatrzymanych przez patrole policyjne w Warszawie i na przedmieściach w latach 1867-1891

Rok Liczba kobiet pod obserwacją Liczba kobiet zatrzym anych

1867 320 3929 1868 320 8258 1869 291 7510 1882 278 4283 1883 299 3985 1884 328 4 2 0 0 1885 349 46 9 7 1886 334 5233 1887 131 3926 1888 30 4151 1889 45 5662 1891 382 1836

Ź ródła: Statystyka, „Gazeta Lekarska” 1870, n r 32 (lata 1 8 6 7 -1 8 6 9 );

Izvlecenie, s. 4 (lata 18 8 2 -1 8 8 5 ); F. G iedroyć, Prostytutki, s. 4 3 -4 5 (lata

1 8 8 5 -1 8 8 9 ); Statisticeskoe obozrenie, s. 11-13 (1891 r.).

Liczbę zatrzymywanych w danym roku kobiet trudno uważać za miernik rozmiarów tajnej prostytucji, przede wszystkim dlatego, że niektóre kobiety mogły być aresztowane kilka i kilkadziesiąt razy w roku. Po drugie obejmuje różne osoby aresztowane w celu pod­ dania ich rewizji i poddawane rewizji przy okazji aresztowania z in­ nego powodu. Może być natomiast wskaźnikiem sprawowania nadzoru policyjno-medycznego. Bardzo dużo zatrzymywanych ko­ biet w 1868 r. i 1869 r. to prawdopodobnie wynik gorliwości powo­ łanego w 1867 r. KL-P. Średnio codziennie aresztowano po kilkana­ ście osób (z wyjątkiem 1891 r. - 4 i 1868 r. - 25), a miesięcznie od po­ nad 300 do 500 (znowu bez krańcowych liczb). Niska na tle pozosta-136

tych liczba dla 1891 r. może wynikać z podania nie wszystkich katego­ rii zatrzymanych, uwzględnianych we wcześniejszych sprawozdaniach.

Sami urzędnicy Komitetu różnie szacowali skalę tajnej prostytucji. Przyjmując założenie o takim samym udziale zarażonych wśród zare­ jestrowanych, co wśród tajnych prostytutek na zasadzie proporcji obliczyli liczbę kobiet nielegalnie uprawiających nierząd - na 1764 W 1867 r. (1640 w 1868 r. i 3047 w 1869 r.), 721 w 1882 r„ 526 w 1883 r., 697 w 1884 r.57. Z kolei Giedroyć zastosował metodę po­ równania liczby urodzeń w związkach małżeńskich do liczby urodzeń nieprawych. I choć zaznaczył, że nie wszystkie matki nieślubnych dzieci to nielegalne prostytutki, uzyskany wynik 12 592, zaniżony arbitralnie z wyżej wymienionego powodu do 10 tys., uznał za naj­ bardziej odpowiadający rzeczywistej liczbie tajnych nierządnic. Za­ znaczył jednak, że nie są to zawodowe prostytutki, a kobiety „żyjące życiem płciowym pozamałżeńskim”, większość z nich ma stałe zaję­ cie i niewiele z nich przechodzi na legalne tory prostytucji98. To dwa razy więcej niż średnio rocznie policja pociągała do rewizji, cztery ra­ zy więcej niż wynosiła liczba tolerowanych prostytutek, ale i tak nie­ wiele w porównaniu do wielkości podawanych w prasie (20-50 tys. - na początku XX w., a w całym Królestwie 80 do 150 tys.)99.

Kim były podejrzewane o nierząd kobiety? W aktach Komisji Woje­ wództwa Kaliskiego zachowały się informacje o 115 zatrzymanych w 1827 i 1832 r. imiennie określonych kobietach100. Raport z przesłu­ chania w 1827 r. zawiera odpowiedzi na pytania o książeczkę służbową

57 Statystyka, „Gazeta Lekarska” 1870, nr 32, s. 542; Izvlecenie, s. 12; Szacunek KL-P na 1891 r. (17 341) jest oparty na błędnych założeniach - Statistićeskoe

°bozrenie, s. 23; Dla okresu 1842-1864 lekarz Pawlikowski oszacował (na

Podstawie danych o liczbie hospitalizowanych ) tajną prostytucję średnio na 1400 kobiet rocznie - Wykład, s. 406-407.

98 F. Giedroyć, Prostytutki, s. 45, 51.

99 S. Koszutski, N a mównicy. Walka z prostytucją, „Głos” 1900, n r 25; St. Annański (Auerbach), Zagadnienie prostytucji w świetle higjeny społecznej, »Wiedza” 1910, t. 1, nr 3.

IM A GAD, KWK, j.a. 1697 e (13 VI 1827 r.; 7 VIII 1832 r.).

i przebieg służby, o aktualne zatrudnienie, pochodzenie (w znaczeniu miejsca stałego zamieszkania), miejsce zamieszkania w Kaliszu (osoby przetrzymujące „wolne” kobiety podlegały karze) oraz o powód areszto­ wania. W 1832 r. pytano także o wiek i wyznanie, natomiast nie ma da­ nych o pochodzeniu terytorialnym kobiet. Na podstawie brzmienia imion i nazwisk można przyjąć, że wszystkie aresztowane były Polkami.

Przeprowadzone w 1827 r. badanie trzynastu zatrzymanych kobiet utwierdziło władze miejskie w przekonaniu, że podejrzane nie tru­ dniły się uczciwą pracą i nie miały stałego zajęcia. Zaledwie jedna wylegitymowała się książeczką służbową, inne albo jej nigdy nie mia­ ły, albo zgubiły. Tylko dwie zakwalifikowano jako nierządnice, jedną wyłącznie jako włóczęgę, zaś pozostałe łączyły włóczęgostwo i próż­ niactwo z nierządem, „niemoralnym życiem”, „podejrzanymi obycza­ jami”. Nie sposób na podstawie tych określeń sugerować jakieś róż­ nice w rzeczywistej sytuacji pytanych kobiet.

Większość (dziesięć z trzynastu) kobiet pochodziła wprawdzie spoza Kalisza, ale miejsca, skąd przybyły, nie były odległe: siedem z obwodu ka­ liskiego (Koło, okoliczne wsie - Pleszów gmina Szczytniki, Zagurowo, Rzgów, Pyzdry, Błaszów), jedna ze wsi Krempe w Wlk. Ks. Poznańskim, jedna z Wielunia i ostatnia ze Stawiszyna. Na najbliższe miejscowości jako zaplecze tajnej prostytucji w większym mieście wskazują również dane (niestety nieliczne) z innych terenów Królestwa. Wyjątkowa może być sy­ tuacja Warszawy i ośrodków gospodarczych o znaczeniu większym niż lo­ kalne, znanych z dużej oferty pracy i ściągających ludzi z odleglejszych miejsc. Wrócimy do tego problemu w rozdziale III przy okazji omawiania pochodzenia terytorialnego zarejestrowanych prostytutek.

W 1848 r. zapisano informacje o pochodzeniu terytorialnym 23 kobiet, zatrzymanych za nielegalny nierząd w Suwałkach. D w ie pochodziły z Prus, cztery z Suwałk, po jednej przybyło z miast Fili­ powa, Augustowa, Kalwarii, Sejn, Wierzbołowa i Mariampola, sie­ dem z pobliskich wsi, a cztery były niewiadomego pochodzenia1" • 101 LV1A, f. 1070, op. 1, d. 88, k. 24-25. W Suwałkach w wyniku jednej z obław w 1908 r. na podejrzane mieszkanie zatrzymano pięć kobiet, z których cztery pochodzi­ ły ze wsi z powiatów augustowskiego i suwalskiego (LVIA, f. 1080, op. 1, d. 3, k.

8-9)-138

2 kolei w Pińczowie (gubernia kielecka) spośród 67 zanotowanych z imienia i nazwiska na badaniach w 1862, 1864 i 1865 r. kobiet tyl­ ko pięć pochodziło z innych powiatów, 34 to stałe mieszkanki Piń­ czowa, 18 przybyło ze wsi, 10 z miasteczek w powiecie102. Oczywiście nie ma pewności, że wszystkie zatrzymane zajmowały się prostytucją. Policja wykonywała swój obowiązek doprowadzenia podejrzanych na badania. Podejrzenie o pozamałżeńskie życie seksualne w przypadku kobiet bez zajęcia, służących i wyrobnic (te trzy grupy przeważały wśród aresztowanych) było wystarczającym powodem ich zatrzyma­ nia.

„Wywiady” policyjne rzucają nieco światła na status społeczno-za­ wodowy zatrzymywanych kobiet (tabela 4 i 6).

Tabela 4. Zajęcia kobiet zatrzymanych w 1827 r. oraz w lipcu, sierpniu i we wrześniu 1832 r. w Kaliszu i okolicy

Zajęcie Liczba kobiet Udział procentowy Bez zajęcia 30 34,8 Zatrudnione w kuchni 26 22,6 Szynkarki 13 11,3 Nierządnice 8 8,7 Wyrobnice 8 6,9 Pokojówki 6 5,2 Różne posługi 3 2,6 Szwaczki 2 1,8 Przy matce 1 0,8 Brak danych 6 5,2 Ź ródło: A G A D , K W K , j.a. 1697 e.

Wszystkie kobiety zostały „przyaresztowane o nierządne życie”, ale tylko w wypadku dziesięciu zapisano, że są nierządnicami (pięć

102 APK, Naczelnik Powiatu Stopnickiego, j.a. 70.

k.

z nich mieszkało z matkami, jedna trzydziestoletnia kobieta wycho­ wywała dzieci i „utrzymywała się jawnie z nierządnego życia”, cztery nie miały stałego zameldowania). Uderza przede wszystkim fakt, że niewiele ponad 1/3 kobiet (40 na 109) nie miało pracy, natomiast pozostałe zatrzymane aktualnie były zatrudnione. Pracowały przede wszystkim jako służące, co - nawiasem mówiąc - było typowym i po­ wszechnym zajęciem dziewcząt przybywających ze wsi. Czy rzeczywi­ ście dorabiały nierządem, trudno rozstrzygnąć.

Prawie połowa pytanych w 1832 r. to młode dziewczęta, które nie ukończyły 20 lat (tabela 5).

Tabela 5. Wiek kobiet zatrzymanych w Kaliszu w sierpniu, we wrześniu i w październiku 1832 r.

Przedziały wiekowe Liczba kobiet Procent

D o 15 lat 4 3,6% O d 16 do 20 lat 45 4 0 ,9 % O d 21 do 25 lat 33 3 0,0% O d 26 do 30 lat 27 24,5% Powyżej 30 lat ₁ 0,9% Ź ró d ło : A G A D , K W K , j.a. 1697 e.

Podobnie w 2. połowie wieku, wśród zatrzymanych w Warszawie przeważały kobiety mające jakieś zajęcie (tabela 6)103.

103 Giedroyć zestawił zajęcia kobiet zmuszonych przez policję do leczenia w szpi­ talu św. Łazarza w latach 1888-1890. N a 599 - 332 to służące (praczki, sklepowe, bawarki), 166 - wyrobnice, 34 - szwaczki, 55 - nie miało zajęcia (21 - mężatki, 34 - przy rodzinach) - F. Giedroyć, Prostytutki, s. 4 7 (tabela XXXIII).

140

Tabela 6. Zajęcia kobiet zatrzymanych za włóczęgostwo i podejrzenie o zajmowanie się prostytucją w 1891 r. w Warszawie i na przedmieściach

Zajęcie Liczba kobiet % Służące _{1109 75,3} Szwaczki 64 4,3 Wyrobnice 54 3,7 Robotnice w fabrykach 50 3,4 Praczki 34 2,3 Kelnerki 21 1,4 Prasowaczki 7 0,5 Mamki 6 0,4 Przekupki 5 0,3 Kwiaciarki 4 0,3 Pończoszarki 2 0,1 Rękawiczniczki 1 0,1 Bony 1 0,06 Guwernantki 1 0,06 Bufetowe 1 0,06 Numerowe 1 0,06 Buchał terki 1 0,06 Przy rodzicach i krewnych 42 2,8

Zamężne 37 2,5

^Prostytutki z innych miast 3 0,2 _Byłe prostytutki 1 0,06

Przyjezdne 1 0,06

^Uciekinierki z przytułku dla upadłych 1 0,06 _Bez zajęcia ₂₅ 1,7

Źródło: Statisticeskoe obozrenie, s. 11.

92,2% wśród podejrzanych o tajną prostytucję stanowiły kobiety pracujące, 5,3% przynajmniej formalnie było na utrzymaniu rodzi­ ny lub męża, a pozostałe 2% nie wykonywały żadnego zajęcia. Naj­

k .

więcej podejrzeń o tajną prostytucję padało, jak wcześniej, na służą­ ce - stanowiły 3/4 aresztowanych, a 81,1% pracujących. Za nimi sy­ tuowały się najemne pracownice zatrudnione w zakładach krawiec­ kich, fabrykach, wyrobnice, praczki i kelnerki. Czy policja myliła się co do ewentualnego dodatkowego zajęcia tych kobiet, trudno powie­ dzieć. Zaledwie 82 kobiety (z 1473) zostały zatrzymane w tajnych lo­ kalach nierządu i u stręczycielek i tylko 11 z nich poddano od razu kontroli przewidzianej dla prostytutek104.

O grom ny udział zatrudnionych świadczy o skali policyjnej kon­ troli nad zachowaniem kobiet z najniższych warstw miejskiej społecz­ ności Warszawy. Z drugiej strony dane te pośrednio ukazują obecność kobiet z wymienionych środowisk w miejscach publicznych wieczo­ rem, spędzanie wolnego czasu w towarzystwie mężczyzn na ulicy, w kawiarni, szynku itp. mimo zagrożenia łapanką dozorców KL-P i policjantów.