W sytuacji mniejszości narodowej ważną rolę odgrywa charakter zamieszkania. Polacy na dawnych Kresach północnych częściowo za-mieszkują w zwartych skupiskach, co pozwala na utrzymanie bliskich kontaktów oraz prowadzenie wspólnych działań na rzecz kultywowania polskiej kultury, tradycji i obyczajów. Na Kresach południowych też wi-doczne są pewne skupiska ludności polskiej, ale żyje ona na Ukrainie w znacznie większym rozproszeniu niż na Litwie czy Łotwie. Drama-tyczne wydarzenia XX wieku, wojny, masowe deportacje, ludobójstwo, przesiedlenia spowodowały rozbicie wielu tradycyjnych społeczności pol-skich i znaczące zmiany składu narodowego wielu miejscowości i obsza-rów polskich, szczególnie na Ukrainie i na Białorusi [zob. m.in. Dzięgiel 2003, 47].
Gdy omawia się rozkład terytorialny ludności polskiej na Wscho-dzie, zazwyczaj przedstawia się dane dla poszczególnych krajów: Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy. Niemniej jednak daje to obraz w pewnym sen-sie zafałszowany, gdyż nie pokazuje dawnych enklaw polskojęzycznych (z polską ludnością) przedzielonych późniejszymi, dwudziestowiecznymi granicami. Dlatego warto przedstawić nie tylko zwarte skupiska Polaków z danymi liczbowymi i/lub procentowymi dla jednostek administracyj-nych w poszczególadministracyj-nych krajach, ale należy również zasygnalizować stan polskojęzycznych enklaw w okresie przedwojennym.
Przykładowo – na Litwie od czasów badań Haliny Turskiej wyróż-niano trzy główne, choć wyraźnie zróżnicowane ze względu na liczebność użytkowników i zakres polszczyzny, obszary polskojęzyczne: wileński, kowieński i smołwieński (ignalińsko-jezioroski), ale przecież tylko jeden
z nich – Kowieńszczyzna – znajduje się w całości w obrębie państwa li-tewskiego, a dwa pozostałe są częścią większych skupisk Polaków, obej-mujących też obecnie inne kraje. I tak enklawa ignalińsko-jezioroska to część o wiele większego w przeszłości areału polskiego, który obejmo-wał także tereny położone obecnie na Łotwie (płd. Łotwa, czyli Łatgalia, tj. dawne Infl anty Polskie) i w północno-wschodniej Białorusi (Brasławsz-czyzna, tj. okolice Widz i Brasławia). W XX wieku granice podzieliły zatem zwarty dawniej obszar na trzy części o różnej przynależności państwowej.
Również Wileńszczyzna to obszar podzielony granicą litewsko-białoru-ską, która oddziela Polaków zamieszkujących kiedyś w sposób zwarty te tereny, a więc można obrazowo za Z.J. Winnickim powtórzyć, że jest to granica „polsko-polska” [Winnicki 2012, 129].
Litwa
Obecnie mamy do czynienia już tylko z jednym wyrazistym obsza-rem polskim na Litwie – wąsko rozumianą Wileńszczyzną. W okręgu wi-leńskim Polacy stanowią 23% ludności, w tym większością są w rejonie solecznickim (77,7%) i wileńskim (52%), natomiast w trockim (30,1%) i święciańskim (26%) stanowią duże grupy etniczne, w pozostałych re-jonach okręgu wileńskiego odsetek Polaków jest nieduży, najmniejszy w rejonie wiłkomierskim (0,7%). Dwa pozostałe, w przeszłości znaczące tereny zamieszkałe przez mniejszość polską, mają charakter marginalny;
albo już uległy dezintegracji, jak Kowieńszczyzna [Karaś 2002], albo znaj-dują się właśnie w tej fazie (obszar ignalińsko-jezioroski). Tak duże zróż-nicowanie sytuacji językowej na wskazanych obszarach Litwy to wynik m.in. różnych w przeszłości i obecnie warunków i możliwości zachowa-nia i rozwoju polszczyzny, związanych przede wszystkim z przynależ-nością państwową tych obszarów w okresie międzywojennym do Polski lub Litwy. Przedwojenna granica między Polską a Republiką Litewską rozdziela bowiem tereny, na których polszczyzna uzyskała stosunkowo dobre warunki rozwoju głównie dzięki polskiemu szkolnictwu i językowi polskiemu w Kościele, a także rozwojowi organizacji polskich (Wileńsz-czyzna i częściowo okręg ignaliński), od tych terenów, na których język polski zachowuje się szczątkowo w związku z brakiem instytucji skiego życia kulturalnego (poza nielicznymi wyjątkami), brakiem pol-skiego szkolnictwa, polszczyzny w roli języka liturgicznego itp. Dotyczy to Kowieńszczyzny, obszaru jezioroskiego oraz tzw. Denki, czyli północ-nej części Wileńszczyzny (okolice Dubinek, Giedrojci, Malat, Inturki).
Białoruś
Skupiska polskie zlokalizowane są wyraźnie w północno-zachodniej Białorusi i ciągną się dalej na północ wzdłuż nowej „sztucznej” granicy państwowej z Litwą, rozdzielając tym samym pas etnicznie polski, histo-ryczną, szerzej rozumianą Wileńszczyznę. Najwięcej osób narodowości polskiej wg spisu z 2009 r. zamieszkuje Grodzieńszczyznę. W
obwo-dzie groobwo-dzieńskim jest ich ok. 231 tys., tj. 21,5% mieszkańców, w tym procentowo najwięcej w rejonie woronowskim (aż 80,8%), w szczuczyń-skim stanowią blisko połowę ludności, a w lidzkim i grodzieńszczuczyń-skim nieco ponad 1/3 mieszkańców. Większe skupiska polskie występują ponadto w obwodach: brzeskim (ok. 17,5 tys., tj. 1,25%), mińskim (ok. 17,9 tys., tj. 1,26%), w samym Mińsku (ok. 13,4 tys., tj. 0,73%) oraz w obwodzie witebskim (11,1 tys., tj. 0,91%), zwłaszcza w rejonie brasławskim. We wszystkich obwodach widoczna jest tendencja spadkowa – zmniejszenie liczbowe i procentowe Polaków w stosunku do okresu wcześniejszego, także na Grodzieńszczyźnie – największej enklawie polskiej na Biało-rusi, gdzie ubytek ludności polskiej wyniósł 63,2 tys. w ciągu dekady (1999–2009 r.).
Łotwa
Na Łotwie społeczność polska jest też wyraźnie zlokalizowana prze-strzennie. Polacy zamieszkują głównie południową Łotwę, region łatgal-ski – 20,8 tys.(6,3%), choć niecałkowicie zgodny z historyczną Łatgalią (Infl anty Polskie), część dawnego areału polskojęzycznego. Najwięcej lud-ności polskiej znajduje się w Dyneburgu (łot. Daugavpils) – 13,3 tys.
(14,1% mieszkańców) i w rejonie dyneburskim – 3,2 tys. (12,8%), a więc łącznie 16,5 tys. Drugim pod względem liczebności skupiskiem Polaków jest Ryga, gdzie mieszka ich ok. 12,2 tys., tj. 1,9% mieszkańców stolicy.
Na Łotwie ludność polska składa się z dwóch grup. Pierwsza z nich to „łotewscy Polacy”, osiadli tu od dawna, druga to osoby przybyłe po II wojnie światowej z innych republik. Osiedliło się wówczas w Łotew-skiej SRR 18 319 Polaków, w tym: 13 483 przybyłych z Białorusi (aż 73,6%), 2 043 z Litwy (11,2%), 1846 z Rosji i 947 z Ukrainy [Raport 2012, 150; Głowacka-Grajper 2013, 55]. Była to głównie emigracja za-robkowa w obrębie ZSRR, choć niekiedy miała charakter polityczny, wy-muszony (osobom zwolnionym z więzień i łagrów nie wolno było wracać do miejsca zamieszkania, stąd często wybierały Łotwę, jeżeli pochodziły z Białorusi lub z Litwy). Polacy, którzy przybyli z innych republik ZSRR, w dużym stopniu ulegli rusyfi kacji i to oni są odbierani w pewnym stop-niu negatywnie, jako napływowi i niepopierający na początku dążeń nie-podległościowych Łotyszy [Karaś 1997]. Do dziś podział na „łotewskich Polaków” i tych „innych”, zwłaszcza białoruskich, jest żywy. W 2009 r.
aż 12 432 osoby narodowości polskiej [Głowacka-Grajper 2013, 56], tj.
27,8% społeczności polskiej na Łotwie, nie posiadały obywatelstwa ło-tewskiego („nieobywatele”).
Ukraina
Najwięcej ludności polskiej mieszka nie na zachodzie kraju tuż przy granicy z Polską, lecz na Ukrainie środkowo-zachodniej na wschód za Zbruczem, przed wojną znajdującej się w ramach Ukraińskiej SRR.
Według spisu z 2001 r. największe skupiska Polaków na obszarze na
wschód od Zbrucza znajdowały się w obwodzie żytomierskim – 49 tys., płoskirowskim (chmielnickim) – 29 tys., winnickim – 3,7 tys. i w Kijo-wie – 6,9 tys. (łącznie 82,6 tys., tj. 57,3% wszystkich osób narodowości polskiej na Ukrainie). Natomiast na terenach województw lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i wołyńskiego przedwojennej Rze-czypospolitej ludności polskiej jest o wiele mniej. W 2001 r. najwięcej ludności polskiej na zachodnim krańcu Ukrainy mieszkało w obwodzie lwowskim – 18 tys., tarnopolskim – 3,8 tys., iwanofrankowskim – 2,8 tys.
i rówieńskim – 2 tys. (łącznie 27,5 tys., tj. 19,1% wszystkich Polaków na Ukrainie). 34 tys. Polaków (23,6% ludności polskiej na całej Ukra-inie) przypada na pozostałe obwody państwa ukraińskiego. Takie te-rytorialne rozmieszczenie Polaków to skutek wydarzeń historycznych:
podziału Ukrainy między Polskę i ZSRR po I wojnie światowej, ludobój-stwa, wojny światowej, represji powojennych i ekspatriacji (przesiedleń).
Procentowy udział Polaków w poszczególnych obwodach jest nieznaczny:
od 3,5% w obwodzie żytomierskim, 1,6% w chmielnickim, 0,7% w lwow-skim, 0,3% w tarnopollwow-skim, po 0,2% w obwodzie winnickim i iwanofran-kowskim oraz 0,17% w rówieńskim.
Gwałtowny ubytek ludności polskiej na Ukrainie, ponad trzykrotny od 1959 r., a jeszcze o wiele większy od okresu międzywojennego, „miał decydujące znaczenie w przerwaniu ciągłości przekazu polskiego” [Dzię-giel 2003, 45].
Charakterystyka mniejszości polskiej pod względem językowym
Polska mniejszość na dawnych Kresach Wschodnich jest zróżnico-wana w poszczególnych krajach pod względem językowym. Różne są de-klarowane jako ojczyste i faktycznie używane na co dzień języki, w tym polski. Różne są także funkcje polszczyzny i zainteresowanie jej naucza-niem. Dane te przedstawia syntetycznie tabela 2. W ich interpretacji należałoby uwzględnić wszystkie zastrzeżenia, jakie wysuwano pod ad-resem spisów, których z braku miejsca nie sposób tu przytoczyć.
Tabela 2. Charakterystyka mniejszości polskiej (język) na dawnych Kresach Wschodnich. Opracowanie własne (źródła: ofi cjalne statystyki, raporty ambasad, literatura przedmiotu) KrajJęz. pol. jako ojczysty od 1959 [%]Inne języki ojczysteUżywa języka polskiegoFunkcje języka polskiegoLiczba uczących się po polsku / polskiego Białoruś50,0% > 5,4% do 2009 r.2009 r.: białoruski (58,2%), rosyjski (34%)
1,3% (2009 r.)jęz. religii, nauczania, rzadko w domuw szkołach i na zajęciach fakultatywnych ok. 9 tys. Litwa96,8% > 77,1% do 2011 r.2011 r.: rosyjski (10,1%), litewski (8,8%), białoruski (0,2%)
77,6% (w domu 2009 r.)prawie wszystkie funkcjew szkołach pol., uczelniach ok. 15 tys. Łotwa55,3% > 27,1% do 1989 r.1989 r.: rosyjski (50%), łotewski (17%), białoruski (2,9%)
4% (2011 r.)jęz. nauczania, religijny, rzadko w domu
w szkołach polskich ok. 1 tys. Ukraina18,8% > 12,9% do 2001 r.2001 r.: ukraiński (71%), rosyjski (15,6%)
brak danychjęzyk religii, nau- czania (najczęściej jako obcego), rzadko w domu
ok. 50 tys. głównie jako obcego (kursy, zajęcia fakultatywne, szkoły)
1.3. Tożsamość narodowa (etniczna) Polaków na Wschodzie