Początki szkolnictwa wyższego w Poznaniu sięgają założonej w 1519 r. Akademii Lubrańskiego. Na Wydziale Humanistycznym wykładano tam m.in. geografię.
Nauczanie tego przedmiotu kontynuowano w założonym przez jezuitów colle-gium. Zostało ono podniesione przywilejem Zygmunta III Wazy z 1611 r. do rangi uniwersytetu. Niestety, sprzeciw ze strony Akademii Krakowskiej spowodował, że nie zdołano przekształcić Collegium Jezuickiego w uczelnię w pełni akade-micką. Marzenia o uniwersytecie w Poznaniu zostały zrealizowane dopiero po I wojnie światowej. Jeszcze w okresie powstania wielkopolskiego rządząca wtedy Wielkopolską Naczelna Rada Ludowa powołała rozporządzeniem z dnia 10 maja 1919 r. Wszechnicę Piastowską. W 1920 r. uczelnia otrzymała oficjalną nazwę Uniwersytet Poznański, a w stulecie śmierci wieszcza narodowego zmieniono ją na Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Kilkusetletnie wysiłki powołania
w Po-40 Klaudiusz Święcicki
znaniu uniwersytetu zostały zwieńczone powodzeniem. W ramach inicjującego istnienie uczelni Wydziału Filozoficznego funkcjonował (do 1925 r.) Instytut Geograficzny. Podjęto pierwsze badania nad krajoznawstwem i turystyką. Ich roz-wój do momentu powstania Katedry Turystyki i Rekreacji wyczerpująco omówiła w opublikowanym artykule Alina Zajadacz (Zajadacz 2014: 65–84). W niniejszej pracy ograniczę się więc do streszczenia wyników jej badań. Alina Zajadacz wy-różniła – w układzie chronologicznym – cztery podstawowe nurty badań nad tu-ryzmem na poznańskim uniwersytecie: krajoznawczy, fizycznogeograficzny, spo-łeczno-ekonomiczny oraz badań kompleksowych. Badania te zainicjował przybyły w maju 1919 r. do Poznania z Lwowa wybitny geograf prof. Stanisław Pawłowski.
Od tej pory związał się z powstającym uniwersytetem i zajął się organizowaniem Instytutu Geograficznego. Jego prace naukowe skupiały się wokół geomorfologii, szczególnie rozwoju zlodowacenia na terenie Karpat Zewnętrznych (Fliszowych).
Podjął pionierskie badania geomorfologiczne na obszarze doliny Warty oraz Po-morza Gdańskiego. Zajmował się również geografią społeczno-ekonomiczną, którą nazywał antropogeografią. Wiele miejsca w swych naukowych dociekaniach poświęcał Poznaniowi, a także pracom badawczym na polskim Pomorzu. Dzięki jego wysiłkom utworzony został Instytut Bałtycki oraz stacja badawcza na Helu (Kostrzewski 2012: 19). Jego działalność naukowa potwierdzona została wysoki-mi godnościawysoki-mi uniwersyteckiwysoki-mi. W roku akadewysoki-mickim 1927–1928 pełnił funk-cję dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, a w latach 1932–1933 był rektorem. Względy zdrowotne i polityczne (sprzeciw wobec rządowych planów ograniczenia autonomii uczelni wyższych) spowodowały, że – pomimo powtór-nego wyboru – nie objął urzędu rektorskiego w następnej kadencji. Jego działal-ność naukowa i popularyzatorska wykraczała poza uniwersyteckie progi. W 1920 r. został pierwszym prezesem poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (powstałego po włączeniu do PTK Towarzystwa Krajoznawczego w Poznaniu). W 1928 r. był inicjatorem powołania w Poznaniu oddziału Polskie-go Towarzystwa GeograficznePolskie-go. W 1934 r. pełnił obowiązki sekretarza general-nego Kongresu Międzynarodowej Unii Geograficznej. Cztery lata później został jej wiceprezydentem. Zaangażowanie w prace naukowe, popularyzatorskie, dy-daktyczne i społeczne było powodem aresztowania w początkach okupacji hitle-rowskiej. Umieszczony najpierw w więzieniu przy ul. Młyńskiej, potem w Forcie VII, został rozstrzelany 6 stycznia 1940 r. W siedemdziesiątą rocznicę egzekucji Collegium Geographicum, nowo wybudowana siedziba Wydziału Nauk Geogra-ficznych i Geologicznych, otrzymała imię Profesora Stanisława Pawłowskiego.
Prof. Stanisław Pawłowski w sposób istotny przyczynił się do rozwoju polskie-go krajoznawstwa. Jak zauważa Alina Zajadacz:
„Znamienne w działalności naukowej, jak i popularyzatorskiej Profesora było podkreślanie znaczenia wiedzy zdobywanej podczas wyjazdów turystycznych i wypraw krajoznawczych w rozwoju geografii” (Zajadacz 2014: 66).
Profesor Pawłowski doceniał znaczenie krajoznawstwa nie tylko dla popu-laryzacji wiedzy geograficznej w społeczeństwie, lecz także poszerzania
znajo-mości regionów ojczystego kraju. Świadczą o tym publikowane na łamach „Zie-mi” – czasopisma Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego – artykuły na tematy krajoznawcze, m.in. o polskim wybrzeżu czy Polesiu. Było to szczególnie ważne w czasie konsolidacji państwowości polskiej po ponadstuletnim okresie zabo-rów i kształtowania się narodowej tożsamości. Pod merytoryczną opieką – i ze wstępem – Profesora ukazał się Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachod-niej (Kozierowski 1935). Atlas ten – według Aliny Zajadacz – „(…) nadal jest fundamentalnym dziełem dla opracowań krajoznawczych” (Zajadacz 2014: 67).
Badania w zakresie szeroko rozumianego turyzmu były kontynuowane na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza po II wojnie światowej. Alina Zajadacz w przytaczanej już pracy wymienia prof. dr. hab. Tadeusza Bartkowskiego oraz prof. dr. hab. Andrzeja Marsza jako reprezentantów nurtu fizycznogeograficz-nego (Zajadacz 2014: 70–75). W bogatym dorobku Tadeusza Bartkowskiego (obejmującym 395 pozycji) można wyróżnić prace, w których podjął on wysiłek połączenia refleksji intelektualnej z przydatnością praktyczną (Żynda, Kozacki 2012: 160). Był pomysłodawcą podziału Polski północno-zachodniej na regiony fizycznogeograficzne (Bartkowski 1968). Książka Wielkopolska i środkowe Nadodrze jest uważana za pierwszą monografię geograficzną Wielkopolski i ziemi lubuskiej (Bartkowski 1970). Szczególne znaczenie dla badań nad turystyką i rekreacją miały wydane pod redakcją prof. Bartkowskiego Wypisy do geografii turystycznej (1977, 1980). Jak zauważa Alina Zajadacz:
„W podręczniku tym znalazły się teoretyczne podstawy wykorzystania informa-cji geograficznej na użytek geografii turystycznej (w tym definicja krajoznaw-stwa, analiza informacji «labilnej» i «stabilnej» w przewodnikach turystycz-nych, jak również koncepcja struktury przewodnika krajoznawczego). Kolejne rozdziały poświęcono atrakcyjności turystycznej Polski oraz wybranych krajów, a ponadto globalnym aspektom rozwoju rekreacji” (Zajadacz 2014: 72).
W Wypisach... wiele uwagi poświęcono również miastu jako przestrzeni tu-rystycznej aktywności. W wydanym pod koniec życia profesora podręczniku Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka znalazły się refleksje na temat rekreacji oraz poświęcone ważnemu zagadnieniu wpływu turystyki na krajobraz i problem ochrony środowiska przyrodniczego (Bartkowski 1991).
Na niebezpieczeństwo degradacji środowiska przyrodniczego pod wpływem eksploatacji turystyczno-rekreacyjnej zwracał uwagę prof. Andrzej Marsz w pu-blikacji Metoda obliczania pojemności rekreacyjnej ośrodków wypoczynkowych na niżu (Marsz 1972). W pracy tej zaproponował on oryginalną metodę obliczania po-jemności i chłonności rekreacyjnej (Zajadacz 2014: 73–74).
Spojrzenie społeczno-ekonomiczne w podejściu do turystyki reprezento-wał prof. dr hab. Eugeniusz Biderman. Jego obszarem badawczym była przede wszystkim Wielkopolska. W swych publikacjach zajmował się m.in.: waloryzacją turystyczno-krajoznawczą, wykorzystaniem bazy noclegowej w obiektach tury-stycznych, turystycznym zagospodarowaniem przestrzennym, kryterium wy-dzielania regionu turystyczno-usługowego (Zajadacz 2014: 75–76). W jednej ze
42 Klaudiusz Święcicki
swych prac dokonał przeglądu kierunków badań dotyczących geografii turyzmu, podejmowanych na poznańskim uniwersytecie (Biderman 1991).
Nurt badań kompleksowych reprezentowała prof. dr hab. Daniela Sołowiej.
Pośród szerokiego spektrum jej naukowych zainteresowań znalazła się m.in.
geografia turyzmu i rekreacji oraz geoekologia turystyki i wypoczynku (Zajadacz 2014: 77). Prof. Daniela Sołowiej zajmowała się problematyką dotyczącą oceny atrakcyjności środowiska naturalnego dla konkretnych form turystyki i rekreacji (Sołowiej 1986). Na szczególne podkreślenie zasługuje podniesienie przez ba-daczkę niezbędności „humanizacji nastawienia badawczego, uznając, że świado-mość indywidualnych potrzeb i zachowań rekreantów stanowi ważną przesłankę w procesie oceny i zagospodarowania obszarów funkcjonalnych wypoczynku”
(Bródka 2012: 207). To nawiązujące do postulatu sformułowanego przez Floria-na ZFloria-nanieckiego podejście o konieczności uwzględnienia współczynnika huma-nistycznego w badaniach społecznych prof. Daniela Sołowiej zastosowała m.in.
w dysertacji habilitacyjnej, zatytułowanej Weryfikacja ocen integralnych atrakcyjności środowiska przyrodniczego człowieka w wybranych systemach rekreacyjnych (Sołowiej 1992).
Powyżej przedstawiono w skrócie bogate tradycje naukowych zainteresowań związanych z krajoznawstwem i turyzmem na poznańskim uniwersytecie. U pro-gu nowego tysiąclecia na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych podjęto działania w celu utworzenia odrębnej jednostki, w ramach której prowadzono by systematyczne badania w tej dziedzinie. Rozpoczęto również prace nad urucho-mieniem kierunku studiów z turystyki i rekreacji. Zadania tego podjął się prof. dr hab. Zygmunt Młynarczyk.