W Polsce, sukcesywnie zmniejsza się liczba krów mlecznych oraz gospodarstw rolnych zajmujących się produkcją mleka33. Według danych GUS w czerwcu 2013 r.
pogłowie krów mlecznych wynosiło 2.356 tys. szt. i w porównaniu z czerwcem 2012 r.
zmniejszyło się o około 85 tys. szt. Wysokie ceny skupu mleka przyczynią się jednak do zmniejszenia dynamiki spadku liczby krów, jednocześnie wzrost mleczności rekompensuje w dużej mierze spadek pogłowia krów. Ograniczona podaż mleka przekłada się produkcję artykułów mleczarskich. Krajowi przetwórcy zmniejszają
31 P. Szajner, Międzynarodowa konkurencyjność polskiego sektora mleczarskiego w kontekście wyników handlu zagranicznego, ZN SGGW w Warszawie - Problemy Rolnictwa Światowego 11/ 2011, s. 159.
32 Ibidem, s. 160-163.
33 Prognoza cen rynkowych podstawowych produktów rolno-żywnościowych, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 2013, s. 20-21.
46 produkcję m.in. OMP (odtłuszczonego mleka w proszku) i masła, a zwiększają produkcję artykułów o większej opłacalności (o wyższym stopniu przetworzenia):
serów świeżych (w tym twarogów) oraz serwatki.
Polska należy do największych producentów mleka w Unii Europejskiej34. Pod względem wielkości skupu mleka większe wartości odnotowuje jedynie pięć krajów:
Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Holandia i Włochy. Mimo że Unia Europejska jest jednym z największych konsumentów mleka na świecie, produkcja znacznie przekracza potrzeby rynku wewnętrznego. Za zachowanie równowagi pomiędzy popytem i podażą na rynku mleka odpowiada system kwotowania produkcji, który ma zapewnić rolnikom rentowność poprzez blokowanie nadpodaży. Za przekroczenie przyznanego limitu grożą
sankcje 27,83 € za każde dodatkowe 100 kg mleka. W roku kwotowym 2012/2013, w związku z przekroczeniem limitu Polska musiała zapłacić 3,7 mln € opłaty. Do
pozostałych instrumentów regulacji rynku mleka należą35:
• Zakupy interwencyjne masła i odtłuszczonego mleka w proszku oraz dopłaty do prywatnego przechowalnictwa tych produktów oraz serów, tworzące siatkę bezpieczeństwa zapobiegającą nadmiernemu spadkowi cen w okresach wzmożonej podaży.
• Instrumenty stymulujące popyt wewnętrzny, a więc:
o subsydiowanie tłuszczu mlecznego wykorzystywanego w przetwórstwie i do bezpośredniej konsumpcji,
o dopłaty do odtłuszczonego mleka w proszku (OMP) wykorzystywanego na pasze,
o dopłaty do przetwarzania chudego mleka na kazeinę i jej pochodne,
o sprzedaż masła po obniżonych cenach organizacjom nie nastawionym na zysk i charytatywnym
o subsydiowanie mleka dla szkół.
• Regulacje handlu zagranicznego.
• Dopłaty bezpośrednie.
Wysokość krajowej kwoty mlecznej, przysługującej Polsce, na tle innych Państw Unii Europejskiej przedstawia rys. 3.1.
34 J. Seremak−Bulge, Przemysł mleczarski, Fundusz Współpracy, Warszawa 2004, s. 2.
35 Ibidem, s. 3.
47 Rys. 3.1. Krajowe kwoty mleczne przysługujące państwom członkowskim UE w latach
kwotowych 2004/2005 i 2012/2013
Źródło: Sprawozdanie z działalności Agencji Rynku Rolnego w 2012 roku, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 2013, s. 50.
48 Stopień wykorzystania kwot indywidualnych, przysługujących dostawcom hurtowym, po ośmiu miesiącach bieżącego roku kwotowego (kwiecień 2013 – marzec 2014) wyniósł około 68%, a szacunkowy stopień wykorzystania kwoty krajowej dostaw – 67,85%36. Łącznie w miesiącach styczeń–listopad 2013 r. do podmiotów skupujących dostarczono 8,8 mld litrów mleka, nieznacznie (o 0,2%) więcej niż w tym samym okresie 2012 r. Przedstawia to rys. 3.2.
Rys. 3.2 Referencyjne dostawy mleka do skupu
Źródło: Raport miesięczny o sytuacji na rynku rolno-żywnościowym z elementami tendencji rozwojowej, Rynek mleka Nr 12/2013, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 2013, s. 1.
Komisja Europejska zapowiedziała, że jeżeli w połowie 2014 r. sytuacja na rynku mleka będzie stabilna to od kwietnia 2015 r. zlikwidowane zostaną kwoty mleczne. W zamian za nie ma obowiązywać tzw. Pakiet mleczny, którego przepisy umożliwią organizacjom zrzeszającym producentów mleka negocjowanie w ich imieniu cen sprzedaży surowego mleka. W związku z tym, że spółdzielnie mleczarskie nie wykorzystują w pełni swojego potencjału produkcyjnego należy się spodziewać wzrostu produkcji artykułów mleczarskich, szczególnie część z nich przy systemie kwotowym musi ograniczać eksport, gdyż w przeciwnym wypadku nie byli by w stanie zaspokoić popytu krajowego.
36 Raport miesięczny o sytuacji na rynku rolno-żywnościowym z elementami tendencji rozwojowej, Rynek mleka Nr 12/2013, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 2013, s. 1.
49 3.2. Analiza asortymentowa przemysłu mleczarskiego
Polska na tle Europy, a nawet Świata wyróżnia się szerokim zastosowaniem produktów przemysłu mleczarskiego. Polska specjalność to kefiry, maślanki i twarożki, ale w ostatnich latach popularność zyskują również produkty typowe dla kuchni zachodnioeuropejskiej i śródziemnomorskiej: sery pleśniowe, feta i mozzarella.
Od początku 2013 r. w Polsce zanotowano dynamiczny wzrost cen skupu mleka. W listopadzie 2013 r. ceny surowca osiągnęły poziom 150,03 zł/hl i były o 5%
wyższe niż miesiąc wcześniej i o ponad 23% wyższe niż w tym samym okresie 2012 r.
Przełożyło się to na wzrost cen artykułów mleczarskich.
W 2013 r. nastąpił wzrost cen serów dojrzewających. W listopadzie 2013 r. za ser Gouda uzyskiwano średnio 17,15 zł/kg (z VAT), a za Edamski 17,39 zł/kg (z VAT), w obu przypadkach o 18% więcej niż rok wcześniej. W 2013 r. wzrosły również ceny zbytu masła. Za masło konfekcjonowane średnio uzyskiwano 18,47 zł/kg (z VAT).
W tym samym okresie średnia cena masła w blokach wyniosła 18,19 zł/kg (z VAT).
W odniesieniu do notowań z listopada 2012 r. masło konfekcjonowane było droższe o 15%, a masło w blokach o 22%. Cena odtłuszczonego mleka w proszku w listopadzie 2013 r. przeciętnie wyniosła 13,50 zł/kg (z VAT) i była o około 19% wyższa niż rok wcześniej. Dynamikę zmian poziomu cen wybranych artykułów mleczarskich przedstawia rys. 3.3.
Rys. 3.3. Ceny zbytu masła w blokach, odtłuszczonego mleka w proszku i sera Edamskiego (z VAT)
Źródło: Raport miesięczny o sytuacji na rynku rolno-żywnościowym z elementami tendencji rozwojowej, Rynek mleka Nr 12/2013, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa 2013, s. 26.
50 W tym samym okresie wzrosły również ceny mleka spożywczego37. W przypadku mleka pasteryzowanego o 2% zawartości tłuszczu w 2012 r. cena zbytu (bez VAT) utrzymywała się na stabilnym poziomie 1,73 zł/kg, natomiast w drugiej połowie 2013 roku nastąpił dynamiczny wzrost cen do poziomu 1,89 zł/kg (listopad 2013 r.) co w ujęciu rocznym oznacza wzrost cen o 9%. W przypadku mleka pasteryzowanego o 3,2% zawartości tłuszczu w 2012 r. cena zbytu (bez VAT) utrzymywała się na przeciętnym poziomie 1,77 zł/kg, natomiast w drugiej połowie 2013 roku nastąpił wzrost cen do poziomu 2,02 zł/kg (listopad 2013 r.) co w ujęciu rocznym oznacza wzrost cen o 13,6%. Analogiczna zmiana cen wystąpiła w przypadku mleka UHT. Dla mleka o 2% zawartości tłuszczu wzrost cen wyniósł w ujęciu rocznym 14,4%
(do poziomu 2,12 zł/kg w listopadzie 2013 r.), a dla mleka o 3,2% zawartości tłuszczu wzrost cen wyniósł w ujęciu rocznym 15,2% (do poziomu 2,17 zł/kg w listopadzie 2013 r.).
W 2013 r. odnotowano wzrostowe tendencje w eksporcie serów wytworzonych w Unii Europejskiej38. W miesiącach styczeń–październik 2013 r. z UE wyeksportowano 657 tys. ton serów (o 4% więcej niż w analogicznym okresie roku poprzedniego). Zmniejszeniu uległ natomiast eksport masła. Ogółem w okresie dziesięciu miesięcy poza obszar celny UE wywieziono 83 tys. ton masła (3% spadek).
Na niższym poziomie utrzymywał się również eksport mleka w proszku. W miesiącach styczeń–październik 2013 r. wywóz odtłuszczonego mleka w proszku był o 28%
mniejszy niż rok wcześniej i wyniósł 338 tys. ton, a pełnego mleka w proszku 316 tys.
ton (o 7% mniej). W 2013 r. na poziomie istotnie wyższym niż rok wcześniej
utrzymywał się popyt eksportowy na polskie sery dojrzewające oraz serwatkę.
W okresie pierwszych dziesięciu miesięcy 2013 r. z Polski (łącznie do UE i krajów trzecich) wywieziono 124 tys. ton serów dojrzewających (o 14% więcej niż przed rokiem) oraz 194 tys. ton serwatki (o 26% więcej). Na poziomie niższym niż w 2012 r.
kształtował się natomiast eksport mleka w proszku. Wywóz pełnego mleka w proszku zmniejszył się o 6,5%, do 15 tys. ton, a proszku odtłuszczonego o 24%, do 53 tys. ton.
Od maja 2013 r. odnotowano również istotne ograniczenie wywozu masła. Łącznie w miesiącach styczeń–październik 2013 r. eksport masła był o ponad 4% mniejszy niż
w tym samym okresie 2012 r. i wyniósł 25 tys. ton.
37 Raport miesięczny, op. cit., s. 31.
38 Raport miesięczny, op. cit., s. 24.
51 Import do UE produktów mleczarskich jest marginalny i stanowi jedynie uzupełnienie produkcji wewnętrznej39. W miesiącach styczeń–październik 2013 r. do UE przywieziono 23 tys. ton masła i 62 tys. ton serów, mniej niż przed rokiem odpowiednio o 47% i o 3%. W 2013 r. notowano natomiast zwiększony przywóz mleka w proszku. Jednak wolumen importu tego produktu był niewielki i w okresie
pierwszych dziesięciu miesięcy wyniósł 7,9 tys. ton wobec 3,3 tys. ton w 2012 r.
W 2013 r. wzrósł przywóz większości monitorowanych artykułów mleczarskich do Polski. Ogółem w okresie styczeń–październik 2013 r. zaimportowano 31 tys. ton serów dojrzewających (o 25% więcej niż przed rokiem), 7,6 tys. ton masła (o 12% więcej) oraz 5,5 tys. ton PMP (o 7% więcej). Od początku 2013 r. obserwowany był natomiast ograniczony przywóz OMP i jogurtów. W ciągu pierwszych dziesięciu miesięcy 2013 r.
do Polski przywieziono 16 tys. ton OMP i 17 tys. ton jogurtów, odpowiednio o 2%
i o 11% mniej niż w tym samym okresie 2012 r.