Formanty -anie, -enie
docieczenie ‘zrozumienie, wyśledzenie, dojście do czegoś’: ani przez umieiętność albo
d o c i e c z e n i e rozumu 111. Forma notowana w SJPXVIIi1XVIII, SL oraz SWil. Brak w
SJPD.
dokonanie ‘skonanie’: ani na koniec szczęsliwego d o k o n a n i a życia spodziewać się
120
cytatach XVIII-wiecznych. W SWil wyraz ten z kolei ma znaczenie ‘spełnienie, wykonanie’. Wyraz w tym znaczeniu nienotowany przez SJPD.
dowiadowanie się ‘dowiadywanie’: czyliż możesz lepiey czas się trawić iako na
d o w i a d o w a n i u się tego czego Bog chcę ponas 85. Forma notowana w SJPXVIIi1XVIII,
ST, SL (obok form: dowiadywanie oraz dowiad; cytatach z XVI–XVIII w.) oraz SWil.
dystyngowanie się ‘wyróżnianie się spośród innych, wybijanie się, odznaczanie’: to
chęć owa d y s t y n g o w a n i a s i ę między drugiemi mądrosciami swiatową 56. W
słownikach brak rzeczownika. Czasownik rejestrują SJPXVIIi1XVIII, SL (odsyła do
popisywać się) oraz SWil. SJPD notuje tylko formację czasownikową.
omieszkanie ‘spóźnienie’: zezwolili bez o m i e s z k a n i a szukali y znalezli 348. ST
podaje wyrazy omieszka, omieszkanie, zamieszkanie, zmuda, mieszkanina, jednak w ilustracji materiałowej hasła występuje tylko formacja omieszkanie. Podobnie SL oraz SWil rejestrują
omieszka, omieszkanie, omieszkanina. W SJPD wyraz omieszkanie odsyła do czasownika omieszkać, a ten opatrzony jest kwalifikatorem daw.
podziwienie ‘podziw’: we wszystkich czasach z p o d z i w i e n i e m mowić bedziemy o
odwadzę młodey Cypryiskiey Panienki 38. Formacja notowana w ST, SL (cytaty
XVIII-wieczne.), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.). Słowniki te podają również formę
podziw (w SL w cytatach z XVI–XVIII w.), a SL dodatkowo także spodziw. W kazaniach
Kluka wyraz podziw nie występuje.
pomiarkowanie ‘powściągliwość, umiar’: w żadzach p o m i a r k o w a n i e y cichość
91. Formację rejestrują SJPXVIIi1XVIII, ST, SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.). Ale w SL pomiarkowanie występuje w użyciu przysłówkowym, w znaczeniu ‘z miarą’.
pomieszkanie ‘mieszkanie’: utrzymacie z Bogiem na zawsze uczyniony pokoy
zachowuiac się spokoynie w p o m i e s z k a n i a c h y granicach waszych 97. Wyraz notowany
w ST, SL, SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.). W identycznym znaczeniu rejestruje go też J. Węgier (1973: 28) oraz K. Kwaśniewska-Mżyk u F. Karpińskiego (1978: 46).
potykanie się ‘walczenie z kimś z bronią w ręku’: Puszczą naszą do p o t y k a n i a
s i ę nieustannego z diabłem 269. Formacja występuje w ST, SL (z odwołaniem do
czasownika potykać się, w cytatach z XVI–XVIII w.), SWil oraz SJPD (odwołanie do czasownika potykać się, którego znaczenie opatrzone zostało kwalifikatorem daw.).
121 przekładanie ‘dawanie pierwszeństwa komuś lub czemuś’: a zatym kochana
poważana y p r z e k ł a d a n a być od nas ma 8. Wyraz notowany w ST, SWil oraz SJPD
(odwołuje do czasownika przekładać, który znaczenie to podaje z kwalifikatorem przestarz.). SL również rejestruje w tym znaczeniu czasownik przełożyć (w cytatach XVI–XVIII-wiecznych).
rozkazanie ‘rozkaz’: O r o z k a z a n i e mamy od Boga 311. Forma notowana w
SJPXVIIi1XVIII, ST, SL, SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.). Notuje ją również Wiśniewska w polszczyźnie przemyskiej XVIII w. (1957:69). Wszystkie te słowniki rejestrują równorzędnie formę rozkaz. W kazaniach Kluka zdecydowanie przeważa forma krótsza (11:1).
rozrządzenie ‘rozporządzenie, zarządzenie’: Bog nie iest sprawiedliwy, y oczywiscie
dobry, ani mądry w swych r o z r z ą d z e n i a c h , coż iest proszę innego 55. Formacja
notowana w ST, SL, SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem daw.), a także u pisarzy doby oświecenia (Węgier 1973: 29) oraz w łukowskich aktach notarialnych z początku XIX wieku (Kuć 2013: 282). SL podaje również formę rozrząd.
spółkowanie ‘towarzystwo, przebywanie z kimś’ pożnobym Cię kochał, prożnobym
pożądał, y pragnął Twoiego błogosławionego s p o ł k o w a n i a ! 254. Wyraz notowany w
SJPXVIIi1XVIII, ST, SL, SWil (obok współkowanie) oraz SJPD (jako forma rzeczownikowa czasownika spółkować, który oznaczony został kwalifikatorem daw.).
ubłogosławienie ‘stan szczęśliwości, spokoju, błogostan’: Na koniec zupełne
u b ł o g o s ł a w i e n i e człowieka nie iest ieżeli dusza z ciałem wiecznie złączona nie będzie
344. Forma notowana w SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem daw.). Brak w ST i SL.
uciemiężenie ‘ucisk, niesprawiedliwość’: zle zażywaią wolnosci aż do
u c i e m i ę ż e n i a drugich 194. Formacja notowana w SJPXVIIi1XVIII, SL, SWil oraz SJPD
(z kwalifikatorem przestarz.).
ucieszenie ‘radość, uciecha’: y u c i e s z e n i a się z zemsty sprawiedliwey nad
nieprzyiaciołami zawiera się taiemnica 127. Forma notowana w SJPXVIIi1XVIII, ST, SL (w
cytatach z XVII wieku), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem daw.). U Kluka przeważa jednak forma uciecha (11:1).
122 udręczenie ‘to, co meczy, strapienie, udręka’: dochodzić rzetelnych przyczyn
spadaiących na siebie do u d r ę c z e n i a y bolu ciężkiego nieszczęsliwosci 193. Wyraz
notowany w ST, SL (obok utrapienie i niezalecanej formacji udręczność), SWil oraz SJPD.
ukontentowanie ‘zadowolenie, uciecha, radość, satysfakcja’: Cnota gruntowne serca
u k o n t e n t o w a n i e człowiekowi przynosi 27. Wyraz rejestrują SJPXVIIi1XVIII, SJPas, ST,
SL (licznie w cytatach z XVIII w.), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorami przestarz. dziś
książk.).
ukrzywdzenie ‘krzywda, skrzywdzenie’: za u k r z y w d z e n i a sierot y wdow w
dochodach swoich 194. Forma notowana w ST, SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem daw.). W
SL są podane formacje ukrzywdzić, ukrzywdziciel. Występuje też u Bohomolca (Węgier 1972: 44).
umartwienie ‘zmartwienie, troska’: w niewypowiedzianym zostaie umartwieniu y
utrapieniu 60, również jako ‘to, co umartwia, zadaje cierpienie fizyczne’: prowadzili ich do umartwienia zmysłow y ciała 245. Wyraz notowany w ST, SL, SWil, SJPD (z kwalifikatorem daw.), a także w komediach oświeceniowych (Węgier 1973: 29) oraz u F. Karpińskiego
(Kwaśniewska-Mżyk 1979: 46).
uniknienie ‘uniknięcie’: co za sposoby są dla u n i k n i e n i a od nich szkody na duszy
270. Formacja rejestrowana w SJPXVIIi1XVIII, ST, SL (cytaty XVIII-wieczne), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.). Występuje też u F. Karpińskiego (Kwaśniewska-Mżyk 1979: 46) oraz F. Bohomolca (Węgier 1972: 44). ST oraz SWil obocznie podają także formę
uniknięcie, która w kazaniach Kluka nie występuje.
upamiętanie ‘opamiętanie’: woyny przymuszony sprawiedliwoscią swoią zprowadza
na ludzie dla u p a m i ę t a n i a 124. Wyraz notowany w SJPXVIIi1XVIII, SJPas, ST, SL
(cytaty z XVI–XVII w.), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.).
urąganie ‘złorzeczenie, naigrywanie się, drwina, szydzenie’: oni bowiem tym samym
u r ą g a n i e m swoim wydaią się iakiemi są, y co za owoce 296. Forma notowana w
SJPXVIIi1XVIII, ST, SL, SJPD (jako forma rzeczownikowa od czasownika urągać).
uszczęśliwienie ‘szczęście’: Wiem teraz że wszelkie u s z c z ę s l i w i e n i e , ktoregom
nie mogł używać na tym padole 255. Forma notowana w SJPXVIIi1XVIII, SWil oraz SJPD (z
123
rzeczownikowa uszczęśliwienie pojawia się jednak w XVIII-wiecznych komediach (Węgier 1973: 29).
utonienie ‘utonięcie’: y bliskie niebespieczeństwo u t o n i e n i a 298. Formację
rejestrują SJPXVIIi1XVIII, ST, SWil (obocznie do utonięcie). Brak w SL. W SJPD jest tylko
utonięcie.
użalenie ‘litość, politowanie, współczucie’: alboż w niey nie widzicie dobroci,
miłosierdzia y u ż a l e n i a się nad grzesznikami znakow 132. Wyraz notowany w
SJPXVIIi1XVIII, ST, SL, SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem daw.). Występuje też u Bohomolca (Węgier 1972: 45).
wydźwignienie się ‘wydźwignięcie się’: myslmy o powszechnym ratowaniu się
wspolnie, y z niebespieczenstw w y d z w i g n i e n i a sposobie 145. Formacja notowana w
SJPXVIIi1XVIII, SL, SWil (obocznie do wydzwignięcie się). Brak w ST. SJPD rejestruje formację wydźwignięcie się.
wylanie się ‘żywiołowa serdeczność, szczerość, życzliwość’: W y l a n i e s i ę na
rozkoszy ciała do wzgardy duszy 330. Formację rejestrują SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem książk.). SL podje tylko czasownik wylewać się, a w ST brak tego znaczenia.
zabieżenie ‘niedopuszczenie, aby coś się wydarzyło’: Dla z a b i e ż e n i a więc temu
złemu mowić dziś do was o dobrym zażywaniu wolnosci przedsiebiore 193. Forma notowana
w SJPXVIIi1XVIII, ST (odsyła do zabieganie) oraz SWil. SL podaje czasownik zabiegać w znaczeniu ‘zapobiegać’. Brak w SJPD.
zachwycenie ‘zachwyt’: w z a c h w y c e n i u by byli nad iey pięknoscią 28. Formę
rejestruje SJPXVIIi1XVIII, ST, SL, SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.), a także pojawia się u komediopisarzy oświeceniowych (Węgier 1973: 30). SL podaje obocznie formację zachwyt, która jednak w badanych kazaniach nie występuje.
zawstydzenie ‘wstyd’: chować będzie grzechy iego na z a w s t y d z e n i e czasu swego
316. Formacja notowana w SJPXVIIi1XVIII, ST, SL, SWil oraz SJPD. Ponadto występuje u komediopisarzy oświeceniowych (Węgier 1973: 30), a także u Benisławskiej (Brajerski 1961: 57).
124 zażywanie ‘doświadczanie, używanie czegoś’: Złe z a ż y w a n i e wolnosci wszystkich
nieszczeńść ktorę zpadły na Polskę przyczyną była 193. Formację rejestruje SJPXVIIi1XVIII,
ST, SL, SWil, SJPD (z kwalifikatorem wychodzące z użycia).
zepsowanie ‘zepsucie’: haniebne rozumu, brzydkość, z e p s o w a n i e obrzydliwość
duszy ztrąconey z zacności swoiey 43. Formacja notowana w SJPXVIIi1XVIII, ST, SL (cytaty z XVI–XVIII w.), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem daw.). Słowniki te podają równorzędną formę zepsucie, która też zdecydowanie częściej występuje w kazaniach ks. Kluka (17:2).
Rzeczowniki czasownikowe tworzone przez dodanie przyrostka -enie║-anie były najbardziej produktywne w polszczyźnie średniowiecznej, zwłaszcza w tekstach religijnych. I choć XVI wiek zahamował tworzenie tego typu derywatów, to jednak na tyle mocno wrosły one w polszczyznę, że nawet w XVIII-wieku formanty -anie║-enie stanowią jedną z najżywotniejszych kategorii słowotwórczych. Potwierdzają to zarówno kazania ks. Kluka, teksty Chrościńskiego (Siekierska 1974: 178), XVII-wiecznych pamiętnikarzy (Sokólska 1999: 43–46), Benisławskiej (Brajerski 1961: 55–58), Bohomolca (Węgier 1972: 41–45) czy też komedie oświeceniowe (Węgier 1973: 27).
U filomatów i filaretów następuje regres tych form (Kurzowa 1963: 69–71), co może przemawiać za ograniczeniem produktywności tego typu formantu na początku XIX wieku. Pewne symptomy tego zjawiska widać już w badanych kazaniach. Jeśli w tekście Kluka występują jako ekwiwalenty słowotwórcze formy dłuższe i krótsze, oświeceniowy kaznodzieja zdecydowanie częściej posługuje się tą drugą, np.: rozkazanie (1) || rozkaz (11);
ucieszenie (1) || uciecha (11); zepsowanie (2) || zepsucie (17).
Z drugiej jednak strony w badanym tekście zupełnie brak form zakończonych na
–ęcie, np.: utonienie, uniknienie, a są jedynie ich odpowiedniki zakończone na -enie. Formant –stwo (-ctwo)
jestestwo ‘istnienie’: na moment ieden bez tego w swoim i e s t e s t w i e utrzymać sie
niemogłby żaden 284. Formacja notowana w SJPXVIIi1XVIII, ST (jako wyraz rzadki), SL (w
cytatach z XVI–XVIII w., obok form jesteństwo, jestwo, jestność), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.). Zdaniem F. Pepłowskiego w XVIII wieku była to jednak formacja dość powszechna (1961: 16).
125 katolictwo ‘katolicyzm’: Czemu się żydowskiego w oderwaniu swoim od
k a t o l i c t w a niechwycyli w początkach obrządku 260. Wyraz rejestrują SJPXVIIi1XVIII,
SL (cytaty z XVII–XVIII w.), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem daw.). W kazaniach Kluka brak wyrazu katolicyzm.
kradziejstwo ‘kradzież’: nieustanney swiadczonego do k r a d z i e y s t w a na wzor
Dawida 181. Formacja notowana w SL (w cytatach z XVII w.) oraz SWil. ST podaje tylko kradnienie i kradzież, a SL kradzież (w cytatach z XVII i XVIII w.). SJPD wyrazu kradziejstwo nie rejestruje.
łupiestwo ‘kradzież, złodziejstwo’: Ł u p i e s t w a , spustoszenia, od ognia y miecza
kraiu y innę iakie były nieszczeńscia 195. Forma notowana w ST, SL, SWil oraz SJPD (z
kwalifikatorem przestarz.). Obocznie słowniki podają także łupież (ST, SL), łupienie (ST). W XVIII wieku wyraz ten mógł mieć charakter podniosły (Florczak, Pszczołowska 1957(III): 286).
machiawelstwo ‘oszustwo, przebiegłość’: owe przewrotnych chytrosci wykręty
m a c h i a w e l s t w a y wyuzdaną bezbożność poczytali za mądrość 216. Formacja
nienotowana w ST, SL, SWil oraz SJPD. Ten ostatni słownik notuje machiawelizm oraz
makiawelimz.
nicestwo ‘nicość, rzecz nieistniejąca’: a swą sprawiedlowość wywierał na
n i c e s t w o , na rzecz iuż niebędącą 355. Formacja notowana w SJPXVIIi1XVIII, SL
(tłumaczona przez nicość, w cytatach z XVIII w.), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorami książk. albo przestarz.). U Benisławskiej występuje w formie niecestwo (Brajerski 1961: 54). W kazaniach Kluka nie występuje forma nicość.
pielgrzymstwo ‘pielgrzymka, pielgrzymowanie’: życie teraznieysze mieć za
p i e l g r z y m s t w o do Oyczyzny 300. Formację rejestrują SJPXVIIi1XVIII, ST, SL (cytaty
XVI-wieczne), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem przestarz.). ST podaje obocznie również formacje pielgrzymka i pielgrzymowanie, które jednak w kazaniach Kluka nie występują.
Pielgrzymstwo pojawia się również w utworach Bohomolca (Węgier 1972: 50).
przyjacielstwo ‘przyjaźń’: stanowi prawa, czci przyiacielstwa, powinowatym y
dzieciom rozdaie urzędy 36. Wyraz notowany w SJPXVIIi1XVIII, ST (ale w ilustracji
126
oraz SJPD (z kwalifikatorami przestarz. dziś gw.). Ponadto występuje w pismach filomatów i filaretów (Kurzowa 1963: 68). U Kluka decydowanie częstsza jest formacja przyjaźń – w tekście występuje 16 (przyjacielstwo tylko jeden raz).
szalbierstwo ‘oszustwo, szachrajstwo’: w rzeczy zaś samey bałamuctwo,
s z a l b i e r s t w o y iawną przeciwność rozumu w sobie zamykaiące 56. Formacja
rejestrowana w SJPXVIIi1XVIII, SJPas, ST, SL (cytaty z XVIII w.), SWil oraz SJPD. Podaje ją także J. Węgier (1972: 51, 1973: 33).
szulerstwo ‘szulerka’: złodzieystwa, marnotrawstwa, przekleństwa prożnowania,
s z u l e r s t w a , oszukania gorę wzięły 188. Wyraz notowany w SJPXVIIi1XVIII, ST, SL (ale
bez cytatów, podczas gdy obocznie podane szulerka i szulerya mają XVIII-wieczną ilustrację materiałową), SWil (podaje także szuleria) oraz SJPD (odsyła do hasła szulerka).
wiarołomstwo ‘złamanie danego słowa, przyrzeczenia, przysięgi’: w i a r o ł o m s t w a
uczynionych przysiąg widzieć się dały 188. Forma notowana w SJPXVIIi1XVIII, SL, SWil
oraz SJPD (z kwalifikatorem książk.). W ST jest tylko wiarołomność, którą notują też SL, SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem książk.). Formacją zakończoną na –stwo posługują się także komediopisarze 2. połowy XVIII-wieku (Węgier 1973: 36), choć najprawdopodobniej w tym okresie uznać ja trzeba za wyraz o charakterze podniosłym (Florczak, Pszczołowska 1957(III): 1041).
wydzierstwo ‘grabież, rabunek’: ztąd zamieszania, krzywdy, zdrady, oszukania
w y d z i e r s t w a , y gwałty o pomstę wołaiące do Nieba 195. Forma występuje w
SJPXVIIi1XVIII, ST, SL (cytaty z XVI–XVIII w.), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem daw.) oraz w pismach Chrościńskiego (Siekierska 1974: 174).
zdradziectwo ‘zdrada’: z d r a d z i e c t w a Oyczyzny, pochlebstwa cudzoziemskim
dworom, łakomstwa na pieniądze y chonory a nadewszystko nasze grzechy 190. Forma
notowana w SJPXVIIi1XVIII, ST, SL (cytaty z XVI w.), SWil oraz SJPD (z kwalifikatorem
daw.). ST obocznie podaje też formę zdrada. Stosunek występowania formy zdrada do zdradziectwo w badanym tekście wynosi 4:6.
złorzeczeństwo ‘złorzeczenie’: iuż duchem pychy nienawisci zazdrosci umysłem
piiaństwa, y z ł o r z e c z e ń s t w a trzymaiąc was 92. Forma notowana w SJPXVIIi1XVIII, ST
127
Chrościńskiego (Siekierska 1974: 175). Stosunek form złorzeczeństwo do złorzeczenie w kazaniach ks. Kluka wynosi 4:2.
W analizowanych przeze mnie kazaniach sufiksy –stwo, -ctwo motywują najczęściej nazwy czynności (nomina actions), np.: kradziejstwo, łupiestwo, machiawelstwo,
pielgrzymstwo, szalbierstwo, szulerstwo, wiarołomstwo, wydzierstwo, złorzeczeństwo, rzadziej
natomiast nazwy abstrakcyjnych cech (nomina essendi), np.: jestestwo, katolictwo, nicestwo,
przyjacielstwo87.
Być może też dlatego, przynajmniej część z podanych wyrazów, jak na przykład:
kradziejstwo, łupiestwo, przyjacielstwo, wiarołomstwo, charakteryzuje w XVIII wieku
ograniczony, rzadki lub podniosły, zakres użycia. Ciekawą formację stanowi nienotowane w słownikach machiawestwo.
Nasilenie produktywności formantów przypada na drugą połowę XVIII i pierwszą połowę XIX wieku, dlatego też tego typu formacje są powszechne u Bohomolca (Węgier 1972: 48–51), komediopisarzy doby oświecenia (Węgier 1973: 31–34), Staszica (Szober 1959: 117–119), a także i filomatów i filaretów (Kurzowa 1963: 67–69).
Formant –isko
naśmiewisko ‘kpina, szyderstwo’: Bo nie maią wzglendu na Boga ktorego czci przez
dobrych przeszkadzaią n a s m i e w i s k a m i swemi 296. Forma notowana w SJPXVIIi1XVIII,
ST (obocznie do naśmiewanie), SL (cytaty z XVI i XVII w.) oraz SWil (odsyła do
pośmiewisko). Notuje ją także K. Siekierska w pismach Chrościńskiego (1974: 173). W
kazaniach Kluka naśmiewisko pojawia się 5 razy, a pośmiewisko 2 razy.
obmowisko ‘obmowa, oszczerstwo’: o b m o w i s k a obgadywania szarpania ich sławy
219. Forma notowana w SJPXVIIi1XVIII, ST (obocznie do obmowa, obmawianie), a także u Chrościńskiego (Siekierska 1974: 173) i F. Karpińskiego (Kwaśniewska-Mżyk 1979: 44). Oprócz derywatu obmowisko występuje także w kazaniach obmowa, a stosunek obu formy wynosi 3:2.
87 W tym okresie formanty –stwo i –ctwo mogły również tworzyć również rzeczowniki zbiorowe, por. Siekierska 1989: 96.
128
W obu przykładach formant –isko stanowi wykładnik tworzący odczasownikowe rzeczowniki abstrakcyjne. Wydaje się, że u Kluka, podobnie zresztą jak u Karpinskiego, mogły to być formacje o sporym ładunku emocjonalnym.