Armia Czerwona (ros. RKKA) – potocz-ne określenie sił zbrojnych Związku Socjali-stycznych Republik Sowieckich, pełna nazwa:
Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona.
Deportacja – przymusowe, połączone z pozbawieniem lub ograniczeniem wolności przesiedlenie osób do innego rejonu kraju lub usunięcie ich poza granice państwa, głównie ze względów politycznych, na podstawie decyzji władz administracyjnych.
Dwójka – Oddział II Sztabu Głównego Wojska Polskiego zajmujący się wywiadem i kontrwywiadem.
Jeniec wojenny – osoba, która dostała się do niewoli w wyniku działań wojennych. W cza-sie II wojny światowej jeńcy chronieni byli m.in.
na mocy konwencji genewskiej z 1929 r.
Kolektywizacja – proces przymusowe-go zastępowania prywatnych przymusowe-gospodarstw formami własności zbiorowej, np. kołchozami, sowchozami, realizowany w ZSRS. Jego celem była całkowita likwidacja własności prywatnej i zapewnienie pełnej kontroli partii komuni-stycznej nad gospodarką i życiem wsi. Osoby przeciwne kolektywizacji m.in. aresztowano czy deportowano.
Kołchoz (skrót od ros. kollektywnoje cha-ziajstwo, gospodarstwo kolektywne) – w ZSRS duże państwowe gospodarstwo rolne – spół-dzielnia produkcyjna – powstałe z reguły w wyniku przymusowego przejęcia przez państwo ziemi indywidualnych rolników.
Kułak – w ZSRS propagandowe pojęcie określające chłopów posiadających włas-ne gospodarstwa i przeciwnych władzy
komunistycznej oraz kolektywizacji wsi. Ku-łacy traktowani byli jako „wrogowie ludu”
i poddawani represjom: aresztowani, więzieni, zsyłani do łagrów.
Ludobójstwo – zbrodnia przeciwko ludno-ści mająca na celu zniszczenie określonej grupy narodowej, etnicznej, religijnej lub rasowej.
Ludowy komisarz spraw wewnętrznych – od 1934 r. osoba stojąca na czele Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRS, czyli sowieckiej służby bezpieczeństwa.
Łagier – w ZSRS obóz pracy przymusowej, w którym osadzeni stanowili darmową siłę ro-boczą. Od 1930 r. łagry podporządkowane były Głównemu Zarządowi Poprawczych Obozów Pracy (ros. Gławnoje Uprawlenije Isprawitielno--Trudowych Łagieriej i Kolonij, GUŁag). Charak-terystyczne dla łagrów były zaostrzony ry-gor oraz mordercza, wyniszczająca organizm praca w kopalniach, przy wyrębie, budowie magistrali kolejowych, kanałów. W latach pięć-dziesiątych, w okresie najsilniejszych represji i zapotrzebowania na siłę roboczą funkcjono-wało kilka tysięcy łagrów, w których osadzono ponad 2,5 mln osób.
NKWD (ros. Narodnyj Komissariat Wnu-triennich Dieł, Ludowy Komisariat Spraw We-wnętrznych ZSRS) – sowiecka służba bezpie-czeństwa utworzona w październiku 1917 r.
Po 1934 r. NKWD łączył siły bezpieczeństwa (milicję, wojska wewnętrzne i ochrony pogra-nicza, sądownictwo doraźne, więziennictwo) z zarządem obozów pracy przymusowej (GUŁag) i wywiadem politycznym. Główne narzędzie terroru. NKWD był odpowiedzial-ny za masowe represje wobec wszystkich warstw społecznych i narodowościowych
● SŁ OWNIK POJĘĆ
48
zamieszkałych w ZSRS i na ziemiach, które znalazły się pod kontrolą Związku Sowiec- kiego. W wypadku Polaków NKWD odpo-wiada m.in. za operację polską przeprowa-dzoną w latach 1937–1938, deportacje oraz zbrodnię katyńską dokonaną wiosną 1940 r.
W 1946 r. NKWD został przekształcony w KGB.
Pakt Ribbentrop–Mołotow – formalnie pakt o nieagresji zawarty 23 sierpnia 1939 r.
pomiędzy III Rzeszą a ZSRS. W praktyce jednak był układem rozbiorowym. Do paktu był dołączony tajny protokół, stwierdzający, iż w wypadku „przekształcenia terytorialno--politycznego” na terytorium II Rzeczypospo-litej granica „sfer interesów” obydwu państw przebiegać będzie wzdłuż rzek Narwi, Wisły i Sanu. W wyniku tego paktu Armia Czerwona wkroczyła do Polski 17 września 1939 r. Nazwa pochodzi od nazwisk przed-stawicieli obydwu państw, sygnatariuszy wspomnianego porozumienia: Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa.
Państwowy Zarząd Polityczny (ros. Go-sudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije, GPU) – sowiecka policja polityczna funkcjo-nująca od 1922 r. zamiast Nadzwyczajnej Ko-misji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem WCzK. 10 lipca 1934 r. GPU zostało włączone do NKWD.
Paszportyzacja – w tym wypadku przy-musowe narzucenie dekretem Prezydium Rady Najwyższej ZSRS z 29 listopada 1939 r.
obywatelstwa sowieckiego wszystkim oby-watelom polskim, którzy znajdowali się na terenach zajętych przez Związek Sowiec- ki w momencie ich włączenia w skład ZSRS.
Odmowa przyjęcia paszportu lub też jego zagubienie skutkowały represjami: aresz-towaniem i deportacją.
Politruk (skrót od politiczeskij ruko-woditiel) – kierownik polityczny, w wojsku sowieckim funkcjonariusz odpowiedzialny za indoktrynację komunistyczną w oddziałach wojskowych.
Polska Organizacja Wojskowa – powoła-na z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w sierpniu 1914 r. tajna organizacja wojskowa, aktywnie działająca na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i przygotowania kadr dla jej przyszłej armii. Prowadziła szkolenia wojsko-we oraz działania wywiadowcze i dywojsko-wersyjne.
W 1918 r., po odrodzeniu państwa polskiego, została rozwiązana, a jej członkowie wcieleni do powstającego Wojska Polskiego.
Sowchoz (ros. sowietskoje chaziajstwo – go-spodarstwo sowieckie) – gospodarstwa pań-stwowe w ZSRS tworzone z ziem odebranych wielkim właścicielom ziemskim w ramach reformy rolnej. Siłę roboczą sowchozów sta-nowili pracownicy najemni.
Sowietyzacja – narzucanie przez Związek Sowiecki krajom i narodom od niego zależnym sowieckiego systemu ustrojowego, połączone z silną indoktrynacją ideologiczną, ingerencją państwa w prywatne życie obywateli i terro-rem oraz całkowitym uzależnieniem kultury i nauki od partii. Celem sowietyzacji było wy-kształcenie bezwolnego i uległego społeczeń-stwa.
Traktat o granicach i przyjaźni – pod-pisany przez ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Joachima von Ribbentropa oraz lu-dowego komisarza spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesława Mołotowa 28 września 1939 r.
w Moskwie traktat wraz z towarzyszącym poufnym protokołem i dwoma tajnymi proto-kołami dodatkowymi. Ustalał „ostateczną gra-nicę interesów” między III Rzeszą a Związkiem
SŁ OWNIK POJĘĆ ●
Sowieckim w Europie, dzieląc ziemie polskie wzdłuż linii Pisa–Narew–Bug–San. Sowietom przyznano również prawo do Litwy.
Wszechzwiązkowa Komunistyczna Par-tia (bolszewików) – nazwa partii komuni-stycznej sprawującej rządy w Rosji Sowieckiej, później Związku Sowieckim w latach 1917–
–1991 (od 1952 r. jako KPZR). Powstała w 1903 r.
z podziału nielegalnej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR) na miensze-wików oraz bolszemiensze-wików.
Zachodnia Białoruś – w terminologii sowieckiej określenie północno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej zagarniętych po agre-sji z 17 września 1939 r. Stolicą Zachodniej Białorusi był Białystok.
Zachodnia Ukraina – w terminologii so-wieckiej określenie południowo-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej zagarniętych po agre-sji z 17 września 1939 r. Stolicą Zachodniej Ukrainy był Lwów.
Zarząd ds. Jeńców Wojennych i Interno-wanych przy NKWD ZSRS – jednostka orga- nizacyjna w strukturach NKWD powołana 19 września 1939 r. przez ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRS Ławrientija Berię.
Zajmowała się polskimi jeńcami wojenny-mi przebywającywojenny-mi w obozach specjalnych.
Wskutek prac wyselekcjonowano oficerów pol-skich do zamordowania ich w Katyniu, Charko-wie i Kalininie (zbrodnia katyńska).
Zbrodnia katyńska – termin obejmujący mord w Katyniu, Charkowie i Kalininie (Twe-rze), dokonany przez NKWD w kwietniu i maju 1940 r. na ponad 14 tys. polskich oficerów, podoficerów i funkcjonariuszy służb mundu-rowych, przetrzymywanych przez władze so-wieckie po agresji ZSRS na Polskę w obozach w Kozielsku, Starobielsku oraz Ostaszkowie, a także stracenie w nieujawnionych miejscach ok. 7 tys. Polaków uwięzionych na okupowa-nych terenach Kresów Wschodnich Rzeczypos- politej.