Terminologię forteczną przyjęto za dziełem: Bogdanowski J., Holcer Z., Kornecki M., Swaryczewski A., Mały słownik terminologiczny dawnej architektury obronnej w Polsce. Kraków 1988.
bark bastionu - → bastion
bastion (bollwerk) - element fortyfikacji nowożytnej o kształcie pięcioboku, powiązany z kurtynami i wysunięty przed nie w stronę przedpola, w stronę wnętrza twierdzy otwarty szyją. Przystosowany do ogniowej obrony twierdzy, dzięki dużej, płaskiej powierzchni dla rozmieszczenia wielu stanowisk artyleryjskich, o narysie zapewniającym wiele kierunków ognia, eliminującym martwe pole. Narys bastionu stanowią: dwa czoła zwrócone w stronęprzedpola, tworzące narożnik bastionu, z kątem bastionowym zawartym pomiędzy nimi; barki łączące czoło z kurtynami z kątem barkowym pomiędzy nimi; szyja zawarta pomiędzy wierzchołkami katów barkowych; linie i punkty teoretyczne: linia głowy bastionu - kapitala - oś bastionu przechodząca przez narożnik bastionu i środek bastionu - przecięcie się linii kurtyn z osią bastionu. Konstrukcja (murowana, ziemna, mieszana) i narys bastionu uzależniony jest od szkoły fortyfikacyjnej. Narys z reguły umiarowy z narożnikiem na osi symetrii pokrywającej się z linią głowy bastionu
bastion oddzielony (detaszowany) - typ bastionu, którego barki nie łączą się z kurtynami bateria - w fortyfikacji nowożytnej dzieło lub element forteczny będący zespołem
działobitni, może przybrać formę dzieła ziemnego otwartego bądź przekrytego stropem lub sklepieniem jeśli umieszczona jest w kazamatach. Jako dzieło otwarte konstrukcji ziemnej przybiera formę wydłużonego czworoboku z trzech stron osłoniętego wałem zaopatrzonego w przedpiersie. Może być samodzielnym elementem obronnym bądź też wzmacniać inne umocnienie np. kurtynę, bastion, redutę
biret - → kleszcze
blokhauz (bunkier)- → ostróg forteczny
chodnik obronny - ciąg komunikacyjny założo9ny na koronie muru obronnego
chodnik przeciwminowy – jest to chodnik podziemny wykonany przez obrońców twierdzy, w celu wykrywania i unieszkodliwiania chodników minowych
czoło bastionu - → bastion
droga wałowa - w fortyfikacji nowożytnej droga biegnąca na wale, odsłonięta od przedpola przedpiersiem. Umieszczano na niej stanowiska ogniowe piechoty - ławka strzelecka lub artylerii - ława działowa
droga kryta - w fortyfikacji nowożytnej na poziomie terenu, poprowadzona wzdłuż fosy od strony przedpola, osłonięta przedstokiem
dwuramiennik - w fortyfikacji nowożytnej dzieło fortyfikacji stałej i polowej założone na narysie trójkątnym, którego ramiona zaopatrzone w fosę i przedpiersie zwrócone są czołem w stronę przedpola, a trzeci bok - szyja, otwiera się w stronę linii obrony, bądź też jest zamknięty częstokołem lub okopem z bramą. Dwuramiennik może występować pojedynczo lub w formie zwielokrotnionej, tworząc tzw. linię obrony dwuramienników, inaczej określaną jako linia obrony pilasta, linia obrony kleszczowa
dzieło rogowe - w fortyfikacjach nowożytnych dzieło zewnętrznej linii obrony zwrócone w stronę przedpola kleszczami (rogi kleszczowe) lub dwoma półbastionami połączonymi kurtyną (rogi półbastionowe) z wydłużonymi barkami zewnętrznymi. Rogi mogą pełnić samodzielną funkcję jako tzw. fort rogowy lub być dziełem zewnętrznym twierdzy pełniąc funkcję przedmościa
enwelopa - historyczne określenie → przeciwstraży
fort - nowożytne, złożone dzieło obronne o charakterystycznym dla danego typu narysie, stanowiące część twierdzy (w XIX . twierdzy pierścieniowej), w znacznym stopniu lub całkowicie oddzielone, przystosowane do obrony okrężnej, obsadzone stałą załogą
fort reditowy – element obwodu obronnego lub samodzielny fort wysunięty na jego przedpole, jest charakterystycznym elementem systemu obronnego poligonalnego, przeznaczony dla artylerii obrony bliskiej i dalekiej oraz piechoty. Z reguły wyposażony był w śródszaniec → reditę, którą zakładano w formie półkolistej, kolistej, podkowiastej, czworobocznej lub krzyżowej budowli lub w typie → wieży Montalemberta. Osłonięty był od przedpola wałem zwykle o pięciobocznym narysie, z kaponierami, a od strony zapola wałem z kaponierą szyjową, niekiedy zdwojoną i rozbudowaną. Fort ma charakter → bastionu oddzielonego
fosa - przeszkoda umieszczona przed linią obrony w formie sztucznego zagłębienia w terenie
jaskółczy ogon - → kleszcze
kaponiera - element obronny w formie niskiej, wyodrębnionej, skazamatowanej budowli ze stanowiskami obrony, wtopionej w stok (kaponiera wewnętrzna) lub przeciwstok ( kaponiera zewnętrzna) fosy, przeznaczonej do obrony wnętrza fosy, o wysokości nie przekraczającej wysokości fosy. W szkole nowopruskiej kaponiera oddziałuje ogniem na przedpole
kazamata - w nowożytnej fortyfikacji sklepione pomieszczenie znajdujące się w dziele fortecznym
→ podwalnia kąt barkowy - → bastion kąt bastionu - → bastion
kleszcze - w fortyfikacji nowożytnej element obronny, który tworzyły dwa ramiona stykające się pod kątem wklęsłym od strony przedpola. Układ taki umożliwiał prowadzenie obrony skrzydłowej. Powielenie kleszczy tworzy system obrony kleszczowej. W fortyfikacji bastionowej stosowane jako dzieło zewnętrzne piechoty w formie:
biretów - dzieło złożone pojedynczego kleszcz zaopatrzonego w rozbieżne barki, jaskółczych ogonów - kleszcz ze zbieżnymi barkami,
nożyc - kleszcze o wydłużonych ramionach położonych na linii czół sąsiadujących bastionów, będące przedwałem przed kurtynami,
rogów - kleszcz z wydłużonymi, równoległymi barkami
kurtyna - w fortyfikacji nowożytnej wał ziemny, który łączył bastiony w zamknięty układ fortyfikacyjny
linia głowy bastionu - → bastion
linia obrony dwuramienników - → dwuramiennik linia obrony kleszczowa - → dwuramiennik linia obrony pilasta - → dwuramiennik
luneta (lünette) - → historyczna nazwa półksiężyca
mur Carnota - element obronny stosowany w fortyfikacji od końca XVIII w. (jego twórcą był Lazare Carnot 1753-1823) w formie muru wzniesionego w fosie wzdłuż stoku wału, będącego ochroną dla chodnika straży założonego wzdłuż wału głównego, przeznaczony do obrony wnętrza fosy
nadszaniec (kawaliera) - w fortyfikacji nowożytnej nasyp ziemny wznoszony po środku bastionu lub na innych dziełach fortyfikacji zewnętrznej, pełniący funkcję baterii narożnik bastionu - → bastion
narożnik (saillant) - historyczne określenie bastionu nożyce - → kleszcze
odsadzka - poziomy uskok stoku wału ziemnego, zabezpieczający wał przed osuwaniem się ziemi, odsadzkę umieszczano na wysokości naturalnego poziomu trenu
palisada (częstokół) - przeszkoda wykonana z drewnianych słupów wbitych pionowo w ziemię pełniące funkcję samodzielnej obrony lub wzmocnienia innych urządzeń obronnych
plac broni - w fortyfikacji nowożytnej miejsce zbiórki wojsk przed wypadem na przedpole, umieszczone za przedstokiem jako poszerzenie drogi krytej
podwale - w fortyfikacji nowożytnej stanowisko obronne umieszczone między ścianą głównego stanowiska obronnego, czyli wałem a fosą, podwale obiegała droga straży
podwalnia - sklepione pomieszczenie mieszczące działobitnię lub izbę forteczną o konstrukcji murowanej lub drewnianej, zrębowej, umiejscowione w wewnętrznym stoku wału
poprzecznica (trawers)- w fortyfikacji nowożytnej:
1. krótki odcinek wału umieszczony na zewnątrz lub wewnątrz ziemnego dzieła obronnego, który osłania jego wejście
2. odcinek wału wewnątrz dzieła, elementu obronnego, który ma osłaniać jego część przed ostrzałem skrzydłowym wroga od strony punktów dominujących wysokością na przedpolu
3. krótki odcinek wału prostopadły do przedpiersia, który oddziela sąsiadujące ze sobą działobitnie
poterna (potajnik) - murowane przejście łączące poszczególne elementy fortyfikacji półksiężyc - w fortyfikacji nowożytnej:
1. zewnętrzne dzieło w postaci → bastionu oddzielonego, który osłaniał narożnik bastionu (szkoła staroholenderska, Freitag)
2. zewnętrzne dzieło o barkach pozbawionych przedpiersia, usytuowane na miejscu
→ rawelina w celu osłonięcia → kurtyny 3. w XIX w. fort o narysie bastionu
przeciwstok (counterscarp, kontrescarpe, contrescarpe, futtermauern, przeciwszkarpa) - ściana fosy od strony przedpola
przeciwstraż (contregarde, contregard, enwelopa, enveloppe, umwallungsgürtel) - w fortyfikacji nowożytnej ciągły przedwał będący dodatkowym stanowiskiem piechoty, poprowadzony równolegle do czół bastionów
przedpiersie (burstwehrmauer) - osłona otwartych stanowisk strzeleckich lub działobitni, która także chroniła wał przed osuwaniem się
przedstok (glacis) - w fortyfikacji nowożytnej zewnętrzna część obwodu obronnego, która pod postacią przedpiersia schodziła pochyłą płaszczyzną w kierunku i do poziomu przedpola
przedwał - w fortyfikacji nowożytnej każdy element obrony zewnętrznej w formie wału z przedpiersiem i ławką strzelecką, umieszczony pomiędzy wałem głównym twierdzy a przedstokiem np.: przeciwstraże, słoniczoło, rawelin, kleszcz
redita (Reduit) - skazamatowana budowla murowana, będąca rodzajem śródszańca elementu (np. bastionu) lub dzieła obronnego (fortu poligonalnego). Budowla posiadała zwykle kilka kondygnacji, na planie kolistym lub półkolistym, niekiedy
wielobocznym krzyża lub nieregularnym. Często wznoszona w formie zbliżonej do baszty → wieża Montalemberta, → fort reditowy
rawelin - element zewnętrzny fortyfikacji nowożytnej, położony w fosie przed kurtyną, wzmacniający jej obronność, o narysie trójkąta, rawelin składa się z dwóch czół w formie wału z przedpiersiem oraz szyi otwartej od strony kurtyny, w celu połączenia rawelinu z kurtyną zakładano podajnik, w przypadku wyposażenia rawelinu w barki z przedpiersiem, mógł on przybrać formę bastionu oddzielonego lub półksiężyca, rawelin w praktyce fortyfikacyjnej często pełnił funkcję wzmocnienia wjazdu do twierdzy
słoniczoło (couvre face, Hirnwerk)- w fortyfikacji nowożytnej samodzielny odcinek przeciwstraży w formie dwuramiennika wzniesionego jako przedwał w fosie, który osłaniał czoło bastionu
stok wału - wewnętrzna i zewnętrzna ściana wału
system obrony poligonalnej – jest to zasada kształtowania dzieła obronnego na narysie wieloboku, będącym stanowiskiem do prowadzenia ognia obrony dalekiej, wykorzystująca kaponierę do obrony bliskiej, skrzydłowej. System znalazł szersze zastosowanie w 1 poł. XIX w.
szaniec - polowe lub doraźnie wykonany element obronny, w postaci rowu i wału o różnej konstrukcji i narysie, rozróżnia się szańce otwarte: lunety, półksiężyce i szańce zamknięte: reduta, fort
szyja bastionu - → bastion środek bastionu - → bastion
śródszaniec - ostatnia, wewnętrzna linia obrony wzniesiona od strony zaplecza, wewnątrz dzieła lub zespołu dzieł obronnych lub elementu obronnego, przystosowana do kontynuowania oporu w wypadku konieczności opuszczenia przez załogę właściwych stanowisk obronnych, stąd np.: „śródszaniec twierdzy” lub
„śródszaniec bastionu”. W XIX w. w systemie obrony poligonalnej stosowano jako śródszaniec → wieże Montalemberta
trawers - → poprzecnica
wał obronny - sztuczny nasyp ziemny pełniący funkcję przeszkody i stanowiska, był samodzielną linią obrony bądź elementem obrony - kurtyna, elementy konstrukcji wału, to: stopa wału, stoki: wewnętrzny, zewnętrzny i koron
wieża Montalemberta – wieża artyleryjska, którą stosowano od końca XVIII w. i na początku XIX w. w systemie obrony kleszczowej według teorii Montalemberta, będąca ośrodkiem obrony. Wieża o formie wolnostojącej, otoczona fosą, o rzucie zwykle kolistym, niekiedy wielobocznym, gwieździstym, z dziedzińcem wewnętrznym, najczęściej 2-3 kondygnacyjna, wyposażona była w
działobitnie na każdej kondygnacji i na tarasie górnym. Wieże stosowano pojedynczo od strony szczególnego zagrożenia lub też w formie powtarzalnej w zapleczu zatoki kleszczy i wewnętrznego umocnienia bramy. W II ćwierci XIX w.
wieżę zastosowano jako → śródszaniec → fortu reditowego
3. SPIS MAP I PLANÓW TWIERDZY SZCZECIN