Streszczenie
Cel pracy. Celem badań była charakterystyka zachowań zdrowotnych pracowników jednej z warszawskich spółek komunikacji medialnej. Materiał i metoda. Badaniami objęto łącznie 88 osób dorosłych w wieku 21-52 lat (M=30 lat), w tym 39 kobiet (22-42 lata) oraz 49 mężczyzn (21-52 lata). Byli to pracownicy spółki komunikacji medialnej charakteryzujący się siedzącym trybem pracy i dużym obciążeniem psychicznym. Wszyscy badani posiadali wykształcenie wyższe. Do ustalenia nasilenia zachowań zdrowotnych wykorzystano Inwentarz Zachowań Zdrowotnych Juczyńskiego, uwzględniający cztery kategorie: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne, pozytywne nastawienie psychiczne. Wyniki i wnioski. Ogólny wskaźnik nasilenia zachowań zdrowotnych mieści się w zakresie wyników przeciętnych. Mężczyźni statystycznie częściej lepiej oceniali swoje nawyki żywieniowe niż badane kobiety (p<0,018). Nie stwierdzono istotnych związków nawyków zdrowotnych z wiekiem. Wyniki badań wskazują na potrzebę tworzenia i wdrażania w miejscu pracy kompleksowych programów edukacji zdrowotnej ukierunkowanych na świadome kształtowanie prozdrowotnego stylu życia.
Słowa kluczowe: styl życia, zachowania zdrowotne, osoby dorosłe, zdrowie Abstract
Aim of the paper. Search characterization of health behaviors of one of Warsaw media communication companies. Material and method. The study covered 88 adults aged 21-52 (M = 30), including 39 women (22-42 years) and 49 men (21-52 years). There were work media company employees specialized in the service and supervision of the psychic. All respondents had higher education. The Juczynski Health Care Inventory was used to determine the severity of health behaviors, taking into account four different categories: correct eating habits, preventive behaviors, health practices, positive mental attitudes. Results and conclusions. Overall index of severity of health behaviors in median results. Men are more likely than men to be eating habits than women (p <0.018). There were no significant health deficiencies with age.
The results of the research indicate the need to develop and develop educational programs focused on the conscious shaping of a healthy lifestyle.
Keywords: lifestyle, health behavior, adults, health Wstęp
Globalizacja i integracja europejska oraz dynamiczne zmiany społeczno–gospodarcze na rynku pracy nieuchronnie wpływają na zasoby ludzkie stanowiące kapitał naszego kraju. Postęp
cywilizacji kształtuje styl naszego życia, a w konsekwencji zdrowie. W literaturze odnaleźć można wiele definicji zdrowia. W dzisiejszych czasach pojęcie to jest terminem wielowymiarowym i interdyscyplinarnym. W niniejszym opracowaniu oparto się na holistycznej
koncepcji opracowanej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), według której zdrowie jest pełnią fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu człowieka, a nie tylko brakiem choroby lub niedomagania. W ostatnich dokumentach WHO (2006) podkreśla się, że zdrowie jest wartością dla jednostki lub grupy, zasobem dla społeczeństwa i warunkiem życia ulepszającym jego jakość.
W latach 70. XX wieku kanadyjski minister zdrowia – Lalonde (za: Woynarowska, 2007) wyróżnił cztery podstawowe czynniki wpływające na zdrowie człowieka. Do dziś koncepcja
„czterech pól” (styl życia – ok. 50%, środowisko fizyczne i społeczne – ok. 20%, czynniki genetyczne – ok. 20%, opieka medyczna – ok.
10%) stanowi podstawę rozwoju promocji zdrowia. Obecnie podkreśla się, że styl życia uwarunkowany jest determinantami ekonomicznymi, m.in.: statusem społeczno-ekonomicznym, wsparciem społecznym, edukacją, zatrudnieniem i warunkami pracy, środowiskiem fizycznym, biologią i cechami genetycznymi, zachowaniami zdrowotnymi, prawidłowym rozwojem w dzieciństwie, oraz służbą zdrowia (Strategies for Population Health, 1994).
Rozumienie zdrowia jako wartości samej w sobie, jest podstawą działań Unii Europejskiej (UE) w zakresie kreowania strategii jego utrzymania i pomnażania. Strategia zdrowia UE dotyczy m.in. analizy czynników mających wpływ na zdrowie publiczne, wzmocnienia kontroli chorób zakaźnych, polepszenia jakości opieki zdrowotnej. Istotnymi obszarami związanymi z polityką zdrowotną UE są również: ochrona konsumenta (bezpieczeństwo żywności i reagowanie w przypadku zagrożeń z nią związanych) oraz bezpieczeństwo i higiena pracy (zagrożenia w miejscu pracy i choroby zawodowe) (Zrozumieć politykę Unii Europejskiej – Zdrowie publiczne).
Jednym z elementów strategii zdrowia publicznego jest promocja zdrowia. W 1986 roku, za sprawą Europejskiego Biura Regionalnego WHO, odbyła się pierwsza Konferencja Promocji Zdrowia. Opracowana na niej tzw. Karta Ottawska definiuje promocję zdrowia jako proces
„umożliwiający ludziom przejmowanie coraz większej kontroli nad własnym zdrowiem i tym samym jego ulepszaniem (Ottawa Charter for Health Promotion, 1987). Współcześnie, w
kontekście pracy, termin ten związany jest z umocnieniem potencjału zdrowotnego pracowników i podnoszeniem jakości życia pracujących (Puchalski, Korzeniowska, 2008).
Promocja zdrowia w miejscu pracy jest wspólnym wysiłkiem zarówno pracownika, jak i pracodawcy (Promowanie zdrowych miejsc pracy. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy).
Istotnym elementem dbałości o pracownika w miejscu pracy jest edukacja w zakresie świadomego i samodzielnego dbania o własne zdrowie i samopoczucie. Takie działania mogą przynieść wiele korzyści pracodawcy m.in.
zwiększoną wydajność, mniejszą absencję, lepszą motywację i lojalność wobec firmy dbającej o zdrowie pracowników (Promowanie zdrowia i działań prozdrowotnych w miejscu pracy - informacje dla pracodawców. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy). Zatem głównym determinantem zdrowia człowieka jest jego styl życia oparty na świadomym wyborze zachowań służących utrzymaniu zdrowia lub jego poprawie (Hildt - Ciupińska, Bugajska, 2011 ).
Styl życia doczekał się wielu definicji i interpretacji. Według WHO to sposób życia będący wypadkową indywidualnych preferencji, wzorów zachowań i warunków życia zdeterminowanych czynnikami psychologicznymi, społeczno-ekonomicznymi i kulturowymi. Jest wypadkową zachowań zdrowotnych i antyzdrowotnych (Słońska, Misiuna, 1994). Zatem poprzez wybór stylu życia i zachowań zdrowotnych, człowiek w dużej mierze ponosi odpowiedzialność za swoje zdrowie (Bochniak, 2010). Tym bardziej, że działania samodzielnie wypracowane i oparte na świadomym wyborze są bardziej akceptowane, niż te narzucone. Łatwiej też podlegają samoocenie (Ostrowska, 2007). Jest to tym istotniejsze, że WHO podkreśla, że obok wskaźników warunków życia, położenia społecznego i funkcjonowania ochrony zdrowia, właśnie samoocena jest jednym z podstawowych wskaźników zdrowia (WHO, 2006).
Zachowania zdrowotne można podzielić na prozdrowotne (wspomagające) i antyzdrowotne (szkodzące zdrowiu). Wśród tych pozytywnych znajdują się: radzenie sobie ze stresem, utrzymywanie właściwych stosunków międzyludzkich, podejmowanie aktywności fizycznej, utrzymywanie higieny osobistej i dbałość o ciało (m.in. profilaktyczne badania
lekarskie lub samobadanie), odpowiednia długość snu, unikanie substancji psychoaktywnych. Wśród zachowań szkodzących zdrowiu wymienia się:
nieradzenie sobie ze stresem, brak ruchu, nieprawidłowa dieta, stosowanie używek (alkohol, papierosy, środki psychotropowe) (Uramowska-Żyto, 2006). Zatem styl życia jest prozdrowotny wtedy, kiedy człowiek świadomie podejmuje działania ukierunkowane na utrzymanie lub poprawę zdrowia za pomocą wszystkich dostępnych czynników (Dobosz, 2015;
Cockerham, 2007).
Współczesny świat to dynamiczne zmiany społeczno-gospodarcze, nieustanny rozwój naukowo-techniczny, wielowymiarowa globalizacja. Taki stan rzeczy pociąga za sobą pozytywne oraz negatywne konsekwencje. Rynek pracy wymaga od pracowników nowej jakości i wydajności pracy, mobilności i plastyczności.
Wymogi ryn k u p racy i id ące za tym temp o życia mogą być przyczyną stresu. Wynikiem stresu zawodowego są różnego rodzaju uzależnienia.
Oprócz alkoholizmu, narkomanii, czy uzależnienia od leków psychotropowych, ludzie mogą uzależnić się od komputera, zakupów, czy telefonów komórkowych. Co więcej, niwelowanie stresu dokonuje się przez podejmowanie uzależnienia, a nie przez zastępowanie go zachowaniem prozdrowotnym (Nowak, 2010). Konsumpcyjny model życia oraz zaspokojenie ambicji w karierze zawodowej jest celem szczególnie ludzi młodych.
Takie zjawisko staje się zagrożeniem dla psychospołecznego zdrowia człowieka. Życie w pośpiechu i brak czasu na odpoczynek należą do głównych przyczyn frustracji. Desperacja młodych ludzi w dążeniu do sukcesu zawodowego prowadzi do podejmowania niezdrowego stylu życia, a w konsekwencji do wyniszczenia organizmu. Jednym z negatywnych objawów takiej sytuacji jest pracoholizm. Skutkami takiego zjawiska mogą być m.in. uzależnienie od różnego typu używek, zaburzenie więzi rodzinnych i społecznych, a w konsekwencji wyniszczenie psychofizyczne (Hornowska, Paluchowski, 2007).
Zmieniające się i stale rosnące potrzeby, konsumpcyjny model życia oraz postępująca technizacja stwarza świat, w którym coraz trudniej żyć zdrowo (Nowak, 2008). Badanie stylu życia ludzi i diagnoza ich zachowań zdrowotnych może przyczynić się do ograniczenia negatywnych skutków przeobrażeń społeczno-gospodarczych.
Unijny program w dziedzinie zdrowia obejmujący lata 2014 – 2020 podkreśla znaczenie zdrowia dla lepszej jakości życia jednostki oraz wydajności w pracy i konkurencyjności gospodarki (Zrozumieć politykę Unii Europejskiej – Zdrowie publiczne).
Celem badań była zatem charakterystyka zachowań zdrowotnych pracowników jednej z warszawskich spółek komunikacji medialnej.
Materiał i metoda
Grupa badana to pracownicy spółek komunikacji medialnej, zajmujący różne stanowiska, a charakteryzujący się siedzącym trybem pracy oraz dużym obciążeniem psychicznym. Badaniami objęto łącznie 88 osób dorosłych o średniej wieku 30 lat, w tym 39 kobiet (w wieku 22-42 lata) oraz 49 mężczyzn (21-52 lata). Wszyscy respondenci posiadali wyższe wykształcenie i byli w wieku produkcyjnym.
Charakter pracy badanych osób jest wysoce stresogenny, ponieważ wiąże się z ogromną liczbą obowiązków, m.in. pracą nad projektami, zadaniami wykonywanymi pod presją czasu, odpowiedzialnością za kluczowe decyzje w pracy, odpowiedzialnością za budżet, za pracowników, rozwój firmy itp. Stresujące mogą być również wystąpienia publiczne, relacje z klientami i kooperantami na rynku krajowym i zagranicznym.
Taki zakres obowiązków wymaga od pracowników rzetelności i determinacji w dążeniu do wyznaczonego celu. Często robią to kosztem własnego zdrowia, ponieważ pomimo zmęczenia nie przerywają pracy, zapominając o zachowaniu równowagi między pracą a odpoczynkiem.
Do ustalenia nasilenia zachowań zdrowotnych badanej grupy wykorzystano Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (Juczyński, 2001), składający się z 24 pytań w czterech kategoriach: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne, pozytywne nastawienie psychiczne. Badani ocenili swoje zachowania zdrowotne w skali pięciostopniowej, biorąc pod uwagę częstość ich występowania w ciągu roku. Inwentarz dostarcza wskaźników dotyczących sumy punktów dla zachowań zdrowotnych (przeliczanych na steny) oraz średniej wartości punktowej w podskalach (na skali 1-5).
Prawidłowe nawyki żywieniowe dotyczą głównie rodzaju spożywanej żywności.
Zachowania profilaktyczne uwzględniają
uzyskiwanie informacji na temat zdrowia oraz stosowanie się do zaleceń zdrowotnych. Kategoria praktyk zdrowotnych wiąże się z codziennymi nawykami dotyczącymi odpoczynku, stosowania używek, czy podejmowania aktywności fizycznej.
Pozytywne zachowania psychiczne związane są z umiejętnością świadomego unikania sytuacji wywołujących stres, napięcie lub negatywne emocje.
Wyniki badań
W wyniku przeprowadzonej analizy statystycznej dokonano oceny nasilenia zachowań, które sprzyjają zdrowiu. Ogólny wskaźnik nasilenia zachowań zdrowotnych w badanej grupie wyniósł 80, w tym dla kobiet 80 oraz 79 dla mężczyzn. Wskaźniki dla obu grup mieszczą się w zakresie wyników przeciętnych. Na wykresie poniżej (ryc. 1) przedstawiono szczegółowe procentowe rozkłady wyników stenowych. W badanej grupie przeważały zachowania zdrowotne na poziomie przeciętnym (5 i 6 sten – łącznie 46,6%). Wyniki wskazujące na nasilenie zachowań zdrowotnych poniżej przeciętnej (sten 2-4) uzyskało łącznie 30,7% badanych. Zachowania zdrowotne na poziomie powyżej przeciętnej (steny 7-10) stwierdzono łącznie u 22,7% respondentów.
Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w rozkładach wyników stenowych kobiet i mężczyzn (chi-kw.=3,741; p= 0,712).
W celu ustalenia różnic między kobietami i mężczyznami zastosowano nieparametryczny test U Manna-Whitneya. Mężczyźni uzyskali niższe wyniki (istotne statystycznie) we wskaźniku nawyków żywieniowych niż kobiety (tab. 1). W pozostałych wskaźnikach nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic.
Następnie posłużono się testem Friedmana w celu określenia zróżnicowania wskaźników poszczególnych zachowań zdrowotnych (tab. 2).
Stwierdzono istotne statystycznie różnicowanie deklarowanych zachowań zdrowotnych (chi-kw=19,005; p<0,001).
Przeprowadzono także porównanie nasilenia poszczególnych zachowań metodą
„każdy z każdym” wykorzystując test Wilcoxona.
Wskaźnik nastawienia psychicznego okazał się istotnie wyższy niż zachowań profilaktycznych oraz podejmowania praktyk zdrowotnych (wartość testu odpowiednio: 3,571 oraz 4,443; p<0,001).
Różnice między nasileniem nawyków żywieniowych a częstością podejmowania zachowań profilaktycznych i praktyk zdrowotnych osiągnęły poziom tendencji (wartość testu odpowiednio: 1,844; p<0,065 oraz 1,895;
p<0,058). Badani najczęściej podejmowali więc zachowania związane z nastawieniem psychicznym (minimalizujące stres i negatywne emocje) i prezentowali prawidłowe nawyki żywieniowe, rzadziej – podejmowali właściwe praktyki zdrowotne (zachowania dotyczące odpoczynku, stosowania używek czy podejmowania aktywności fizycznej) i zachowania profilaktyczne.
Analiza statystyczna nie wykazała istotnych korelacji pomiędzy wiekiem badanych a zachowaniami zdrowotnymi.
Dyskusja
Poprawa i utrzymanie zdrowia na optymalnym poziomie leży u podstaw lepszego wykorzystania osób aktywnych na rynku pracy (Program Operacyjny Kapitał Ludzki – Narodowa Strategia Spójności 2007-2013). Problem wpływu zdrowia na wzrost gospodarczy jest coraz częściej podejmowany i analizowany w literaturze naukowej oraz raportach WHO i UE (Kunasz, 2004). Trzeci program UE „Zdrowie na rzecz wzrostu gospodarczego”, planowany na lata 2014-2020 (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia programu Zdrowie na rzecz wzrostu gospodarczego trzeciego wieloletniego programu działań UE w dziedzinie zdrowia na lata 2014 – 20120, 2011), wspiera krajowe działania w tym zakresie w czterech głównych obszarach: propagowanie zdrowego stylu życia i promocja zdrowia, ochrona obywateli przed zagrożeniami o wymiarze międzynarodowym, innowacje w systemie opieki zdrowotnej oraz bezpieczniejsza opieka zdrowotna wyższej jakości. Głównym wyznacznikiem zdrowia jest zmiana stylu życia i związanych z tym zachowań zdrowotnych. Według UE czynnikami zwiększającymi ryzyko chorób przewlekłych (otyłości, nadciśnienia tętniczego, nowotworów, cukrzycy typu-2) są: palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, brak ruchu i nieprawidłowe odżywianie. Świadoma dbałość o zdrowie obniża ryzyko ich wystąpienia. Wiele doniesień naukowych wskazuje również na negatywny
wpływ długiego czasu pracy na zdrowie fizyczne i psychiczne pracowników, zarówno umysłowych, jak i fizycznych (Żołnierczyk-Zreda, 2009).
Badania przeprowadzone w różnych grupach zawodowych potwierdziły wpływ długiego czasu pracy na pogorszenie się zdrowia psychicznego, w tym przedłużające się odczuwanie stresu (
Totterdell, Spelten, Smith, Barton, Folkard, 1995), obniżoną satysfakcję z pracy, objawy depresji, bezsenności i lęku (Bliese, Halverson , 1996).
Udowodniono również, że przedłużający się czas pracy wywołuje zachowania antyzdrowotne. Najczęściej występujące zachowania ryzykowne to palenie papierosów, nadużywanie alkoholu i środków nasennych, brak aktywności ruchowej, nieprawidłowa dieta oraz skrócenie czasu snu (Raggatt, 1991; Steptoe, Wardle, Lipsey, Mills, Olivier, Jarvis, 1998;
Westman, Eden, Shirom 1985). Długotrwała praca w pozycji siedzącej, brak przerw wypoczynkowych, niezgodne z zasadami ergonomii stanowisko pracy mogą także wywoływać zmęczenie w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego. Prowadzi to w konsekwencji do bólu w napiętych mięśniach, szczególnie w rejonie odcinka szyjnego, pleców, barków i rąk (Bugajska, Konarska, Tokarski, Jędryka-Góral, 2007; Konarska, Wolska, Widerszal - Bazyl, Bugajska, Roman - Liu, Aaras, 2005; Malińska, Bugajska, 2010)
Pozytywne zmiany w stylu życia pracowników mogą w konsekwencji doprowadzić do podniesienia motywacji do pracy, zwiększenia chęci podnoszenia kwalifikacji oraz podniesienie lojalności wobec pracodawcy (Andrzejczak,2010;
McKnight, Ahmad, Schroeder, 2001; Robbins, 2004; Sikorski, 2007). Czynniki wpływające na morale pracownika to: odpowiednia motywacja, rodzaj wykonywanej pracy, satysfakcja z pracy, poczucie dumy z pracy oraz zaangażowanie w pracę.
Znajomość i analiza zachowań zdrowotnych różnych grup zawodowych jest istotnym elementem przy tworzeniu programów edukacyjnych związanych z promocją zdrowia.
Badaniami własnymi objęto pracowników jednej z warszawskich spółek komunikacji medialnej. Byli to przedstawiciele grupy zawodowej systematycznie poddawanej presji współczesnego rynku pracy, z jego pozytywnymi i negatywnymi
konsekwencjami. Ogólny wskaźnik nasilenia zachowań zdrowotnych mieścił się w zakresie wyników przeciętnych. Sumaryczny wskaźnik zachowań zdrowotnych w tej grupie jest porównywalny z wynikami uzyskanymi w badaniach innych grup zawodowych. Różnice dotyczą jedynie wskaźników poszczególnych grup zachowań. Wśród pracowników spółek medialnych dominują zachowania zdrowotne związane z prawidłowym nastawieniem psychicznym i odżywianiem. Badania przeprowadzone w grupie osób aktywnych zawodowo w wieku 22-62 lat (Ślusarska, Nowicki, 2010), wskazały również przeciętny poziom zachowań zdrowotnych (5 – 6 sten). Najwyżej ocenione domeny to pozytywne nastawienie psychiczne i zachowania profilaktyczne.
Najsłabsza domena w tej grupie to praktyki zdrowotne. W grupie kobiet uzyskano wyniki statystycznie wyższe niż u mężczyzn. W grupie pracowników spółek medialnych jedyna istotna różnica dotyczyła nawyków żywieniowych, które okazały się lepsze u kobiet.
W grupach obarczonych dużym stresem zawodowym również zanotowano wyniki przeciętne. Wśród członków służb mundurowych (Służba Więzienna, Straż Pożarna, Policja, Służba Celna) ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych utrzymywał się na poziomie 5 stena. Pomiędzy tymi grupami nie zanotowano różnic istotnych statystycznie (Piotrowski, Mazurkiewicz, 2012).
Lekarze i nauczyciele to grupy nie tylko obciążone stresem, ale również odpowiedzialne za edukację i promowanie zdrowia. Jednak i w tym przypadku wyniki badań dotyczące zachowań zdrowotnych nie napawają optymizmem. Aż 76%
ankietowanych nauczycieli wychowania fizycznego cechowało się przeciętnym wskaźnikiem zachowań zdrowotnych (5 sten). W przypadku domeny pozytywnego nastawienia psychicznego kobiety uzyskały wynik istotnie niższy niż mężczyźni (Lipowski, Szczepańska - Klunder, 2013). W grupie lekarzy medycyny, 43%
badanych mieściło się w obszarze wyników średnich (5-6 sten). Aż 27% respondentów uzyskało wyniki niskie, świadczące o podejmowaniu zachowań antyzdrowotnych (Bąk – Sosnowska, Kołodziej, Gojdź, Skrzypulec – Plinta, 2015). Na uwagę zasługuje fakt, że opisane powyżej grupy nauczycieli wychowania fizycznego i lekarzy to osoby w wieku średnim z
dużym doświadczeniem zawodowym. W badanej grupie lekarzy czas od ukończenia pierwszej specjalizacji wynosił średnio około 19 lat.
Przeciętnym poziomem zachowań zdrowotnych (5-6 sten) charakteryzowała się również badana grupa 204 mężczyzn po 40. roku życia, przy czym wyższą wartość punktową odnotowano w przypadku emerytów i rencistów, niż u osób aktywnych zawodowo. Najwyżej oceniona domena to pozytywne nastawienie psychiczne. Najniżej oceniono zachowania zdrowotne związane z nawykami żywieniowymi (Arendt, Laszczyńska, Bażydło, Kotwas, Karakiewicz, 2014). Zjawisko staje się bardziej niepokojące, jeśli powyższe wyniki badań zestawimy z doniesieniem dotyczącym częstości zaburzeń zespołu metabolicznego występującego u mężczyzn w wieku 30-60 lat. U ponad połowy badanych wyniki były nieprawidłowe, sprzyjające wystąpieniu miażdżycy i cukrzycy (Stankiewicz – Olczyk, Bolanowski, Milewicz, Jawiarczyk – Przybyłowska, 2012).
Wyniki badań wskazują na potrzebę tworzenie i wdrażanie w miejscu pracy kompleksowych programów edukacji zdrowotnej ukierunkowanych na świadome kształtowanie prozdrowotnego stylu życia. Wieloaspektowa promocja zdrowia powinna uwzględniać wśród pracowników rozwijanie postaw odpowiedzialności za własne zdrowie, zarówno w życiu zawodowym, jak i poza nim.
Piśmiennictwo
1. Andrzejczak A. (2010). Projektowanie i realizacja szkoleń. Warszawa: PWE.
2. Arendt A., Laszczyńska M., Bażydło M., Kotwas A., Karakiewicz B. (2014). Ocena zachowań zdrowotnych mężczyzn po 40 roku życia. Problemy Higieny i Epidemiologii, 95 (3), 659 – 666.
3. Bąk – Sosnowska M., Kołodziej S., Gojdź K., Skrzypulec – Plinta V. (2015). Podmiotowe czynniki ryzyka zachowań antyzdrowotnych w grupie lekarzy medycyny. Medycyna Środowiskowa, t. 18 (3), 17 – 24.
4. Behm M. (2009). Employee morale.
Professional Safety. American Society of Safety Engineers, Des Plaines Illinois, 54/10, 43 - 49.
5. Bliese P. D., Halverson R. R. (1996).
Individual and nomothetic models of job stress.
An examination of work hours, cohesion, and well-being. Journal of Applied Social Psychology, 26, 1171-1189.
6. Bochniak A. (2010). Zachowania zdrowotne jako element zdrowego stylu życia. Lekarz Wojskowy, 2, 187–194.
7. Bugajska J., Konarska M., Tokarski T., Jędryka-Góral A. (2007). Występowanie objawów zespołów przeciążeniowych kończyn górnych u pracowników różnych grup zawodowych. Reumatologia, 45, 6, 355-361.
8. Cockerham W.C. (2007). New directions in health lifestyle research. Public Health, 52, 327-328.
9. Dobosz J. (2015). Zdrowie jako konsekwencja stylu życia. Wybrane zachowania zdrowotne Polaków w perspektywie sportu powszechnego i zdrowia. Analiza problemu. Warszawa, 12 –
15.
http://frkf.pl/wp- content/uploads/2015/09/Sport-i-zdrowie-Polak%C3%B3w.pdf (dostęp 20.01.2016).
10. Hildt-Ciupińska K., Bugajska J. (2011). Rola zachowań prozdrowotnych w promocji zdrowia pracowników. Bezpieczeństwo Pracy, 9, 10-13.
11. Hornowska E., Paluchowski W.J. (2007). Praca – skrywana obsesja. Wyniki badań nad zjawiskiem pracoholizmu. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.
12. http://www.euro.who.int/ (dostęp 1.02.2016).
13. Juczyński Z. (2001). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa:
Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
14. Konarska M., Wolska A., Widerszal – Bazyl M., Bugajska J., Roman-Liu D., Aaras A.
(2005). The effect of an ergonomic intervention on musculoskeletal, psychosocial and visual strain of VDT data entry work: the Polish part of the international study.
International Journal of Occupational Safety and Ergonomics, 11/1, 65-76.
15. Kunasz M. (2004). Teoria kapitału ludzkiego na tle dorobku myśli ekonomicznej. W: A.
Manikowski, A, Psyk (red.), Unifikacja gospodarek europejskich: Szanse i zagrożenia.
Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
16. Lipowski M., Szczepańska – Klunder Ż.
(2013). Zachowania zdrowotne nauczycieli wychowania fizycznego. W: Z. Jastrzębski (red.), Teoria i praktyka wychowania
fizycznego i sportu. t. 1. Łódź: Wydawnictwo Uczelniane wyższej Szkoły Sportowej w Łodzi, 9 – 26.
17. Malińska M., Bugajska J. (2010). The influence of occupational and non-occupational factors on the prevalence of musculoskeletal disorders in the users of portable computers.
International Journal of Occupational Safety and Ergonomics (JOSE), 16/ 3, 132-137.
18. McKnight D., Ahmad S., Schroeder R. (2001).
When do feedback incentive control and autonomy improve morale? The importance of employee-management relationship closeness.
Journal of Managerial Issues/PSU. Pittsburg Kansas, 13/4, 466-482.
19. Nowak P.F. (2008). Rola treningu rekreacyjno-zdrowotnego na tle wzorców zachowań we współczesnej kulturze. W: S. Zagorny (red.), Wzory kultury somatycznej a styl życia. Studia i Monografie z. 227. Opole: Politechnika Opolska, 59-70.
20. Nowak P.F. (2010). Aktywność fizyczna oraz zachowania zdrowotne w stylu życia menedżerów. Monografie. Politechnika Opolska. Oficyna wydawnicza.
21. Ostrowska A. (2007). Prozdrowotne style życia, Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna. 10, 11.
22. Ottawa Charter for Health Promotion. (1987).
Ottawa.
23. Piotrowski A., Mazurkiewicz P. (2012).
Zachowania prozdrowotne w Służbie Więziennej na tle innych grup mundurowych.
Przegląd Więziennictwa Polskiego, 76 – 77, 119 – 137.
24. Program Operacyjny Kapitał Ludzki – Narodowa Strategia Spójności 2007-2013.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego – projekt przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 31.05.2006, Warszawa.
25. Promowanie zdrowia i działań prozdrowotnych w miejscu pracy - informacje dla pracodawców. Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. http://osha.europa.eu/pl/publications/fac tsheets/pl_93.pdf
26. Promowanie zdrowych miejsc pracy.
Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia.
(dostęp 2.02.16).
27. Puchalski K, Korzeniowska E.
(2008). Promocja zdrowia w miejscu pracy w politykach zdrowia publicznego w Polsce.
Medycyna Pracy. 59 (1), 55-64.
http://osha.europa.eu/pl/topics/whp/in dex_html (dostęp 2.02.16).
28. Raggatt P.T. (1991). Work stress among long-distance coach drivers. A survey and correlational study. Journal of Organizational Behavior, 12, 565-579.
29. Raport o stanie gospodarki. Ministerstwo Gospodarki RP. (2007). Warszawa.
30. Robbins S. (2004).: Zachowania w organizacji.
PWE, Warszawa.
31. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia programu Zdrowie na rzecz wzrostu gospodarczego trzeciego wieloletniego programu działań UE w dziedzinie zdrowia na lata 2014 – 20120.
(2011). KOM. 709. Wersja
ostateczna http://ec.europa.eu/health/programm e/docs/prop_prog2014_pl.pdf (dostęp 12.01.2016).
32. Sikorski C. (2007).: Drogi do sukcesu.
Profesjonalizm kontra populistyczna kultura organizacyjna. Warszawa: Difin.
33. Słońska Z., Misiuna M. (1994). Promocja zdrowia. Słownik podstawowych terminów.
Warszawa: Agencja Promo-Lider.
34. Sparks K., Cooper C., Fried Y., Shirom A.
(1997). The effects of hours of work on health:
A meta-analytic review. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 70, 391-408.
35. Stankiewicz-Olczyk J., Bolanowski M., Milewicz A., Jawiarczyk-Przybyłowska A.
(2012). Częstość występowania zespołu metabolicznego u czynnych zawodowo mężczyzn. Endokrynologia. Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 8.2, 59 – 64.
36. Steptoe A., Wardle J., Lipsey Z., Mills R., Olivier G., Jarvis M. all. (1998). A longitudinal study of workload and variations in psychological well-being, cortisol, smoking, and alcohol consumption. Annals of Behavioral Medicine, 20 (2), 84-91.
37. Strategies for Population Health. Investing the Health of Canadians. Minister of Supply and Services, (1994). Canada. http://www.phac-aspc.gc.ca/ph-sp/pdf/strateg-eng.pdf ( dostęp 26.01.2016).
38. Ślusarska B., Nowicki G. (2010). Zachowania zdrowotne w profilaktyce chorób układu
krążenia wśród osób pracujących. Problemy Higieny i Epidemiologii, 91 (1), 34 – 40.
39. Totterdell P., Spelten E., Smith L., Barton J.
and Folkard S. (1995). Recovery from work shifts: How long does it take? Journal of Applied Psychology, 80, 43-57.
40. Uramowska-Żyto B. (2006). Zachowania żywieniowe i edukacja żywieniowa z perspektywy socjologicznej. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna. 5, 6.
41. Westman M., Eden D., Shirom A. (1985). Job stress, cigarette smoking and cessation: the conditioning effect of peer support. Social Science Medicine, 20/6, 637-644.
42. WHO (2006). Constitution of the World Health Organization. Basic documents, Fortyfifth edition, suppl.
43. Woynarowska B. (2007). Edukacja zdrowia, Warszawa: PWN.
44. Zdrowie publiczne.
http://ec.europa.eu/health/index_pl.htm.
(dostęp 28.01.2016).
45. Zrozumieć politykę Unii Europejskiej – Zdrowie
publiczne http://europa.eu/pol/index_en.htm (dostęp 28.01.2016).
46. Żołnierczyk – Zreda D. (2009): Długi czas pracy a zdrowie psychiczne i jakość życia – przegląd badań. Bezpieczeństwo pracy – Nauka i Praktyka, 7 - 8, 5 – 7.
a.les@awf.edu.pl
Jacek Oleksiejuk
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Społeczeństwo obywatelskie w polityce rozwoju lokalnego– 25 lat doświadczeń w Polsce Civil society in local development policy - 25 years of experience in Poland
Streszczenie
Społeczeństwo obywatelskie oraz tradycje środowisk obywatelskich są dobrze znane w państwach o statusie demokratycznym. To one są odpowiedzialne w dużej mierze za to, że obywatel jest podmiotem a nie przedmiotem organizacji władz administracyjno-terytorialnych państwa. Wiele trudności i barier związanych z realizacją idei państwa obywatelskiego jest do dzisiaj nieusuniętych oraz pojawiają się wciąż nowe. W XXI wieku społeczeństwo obywatelskie bardzo zyskuje na znaczeniu ze względu na sprawniejsze kanały dystrybucji informacji oraz niemalże nieistniejące bariery komunikacyjne. Dzięki społecznościom medialnym, w szczególności za sprawą Internetu następuje wzrost zainteresowania problematyką budowy społeczeństwa obywatelskiego. Ważna nauką dla wszystkich eleit politycznych danego państwa jest fakt, że jak pokazuje historia, środowiska obywatelskie zawsze umacniają procesy demokratyzacji, umacniają poszanowanie dla praw człowieka, zwyczajów oraz zasad jakie obowiązują w tym społeczeństwie. Przykładów jest wiele: Włochy, Hiszpania. Jednocześnie działania społeczności powodują wzrost presji na władze krajowe w odniesieniu do stymulacji procesu wzrostu gospodarczego. W ciągu 25 lat działania jednostek samorządu terytorialnego w Polsce można zauważyć, że reformy ustrojowe i oddanie większej ilości władzy do jednostek lokalnych pozwoliło funkcjonować państwu i jego strukturom skuteczniej i taniej. Ma to bezpośredni wpływ na ilość i szybkość dokonywania inwestycji w jednostkach terytorialnych. Można zatem powiedzieć, że władza, która jest bliżej społeczeństwa jest w stanie efektywniej wydawać pieniądze z budżetu i podejmować lepsze, pod kątem ekonomii, wybory społeczno-gospodarcze. Realizują one wówczas swoje endogeniczne cele oraz aspiracje, zapewniając odpowiedni poziom życia swoim członkom oraz dbają o utrzymanie właściwych więzi społecznych. W Polsce pozostaje jeszcze do wiele do zrobienia w zakresie zmian mających na celu urzeczywistnienia idei państwa obywatelskiego, choć wydaje się że innej drogi nie ma.
Słowa kluczowe: społeczeństwo obywatelskie, samorząd terytorialny, referendum.
Abstract
Civil society and the traditions of civil society are well known in democratic states. They are largely responsible for the fact that the citizen is the subject and not the subject of the organization of the administrative and territorial authorities of the state. Many obstacles and barriers associated with the realization of the idea of a civil state are still untouched and new ones are emerging. In the 21st century, civil society is gaining momentum because of more efficient distribution channels and almost non-existent communication barriers. Thanks to the media community, especially through the Internet, there is an increased interest in civil society. An important lesson for all political elements in a given country is that, as history shows, civic environments always reinforce the processes of democratization, strengthen respect for human rights, customs and the rules that apply in this society. Examples are many: Italy, Spain. At the same time, community activities increase the pressure on national authorities to stimulate growth. Within the 25 years of operation of local government units in Poland, it can be noted that the reform of the political system and the delivery of more power to local units have enabled the state and its structures to function more efficiently and cheaply. This has a direct impact on the amount and speed of investment in territorial units. It can therefore be said that the power that is closer to society is able to spend more efficiently from the budget and to make better, economically, socio-economic choices. They then realize their endogenous goals and aspirations, ensuring a good standard of living for their members, and maintain proper social relationships. In Poland, much remains to be done in terms of changes aimed at realizing the idea of a civil state, although there seems to be no other way.
Keywords: civil society, local government, referendum
Wstęp
Termin społeczeństwo obywatelskie wykorzystywane jest coraz powszechniej w XXI wieku, choć de facto, nie jest terminem nowym. W dzisiejszym świecie nabiera on jednak trochę innego znaczenia, a jednocześnie bardzo zyskuje na znaczeniu. Rozpowszechnianie problematyki środowiska obywatelskiego przebiega dużo szybciej i sprawniej dzięki mediom, w tym w szczególności za sprawą Internetu. Wzrost zainteresowania problematyką budowy społeczeństwa obywatelskiego jest bardzo istotny dla rozwoju demokracji, także państw, które nazywają się krajami demokratycznymi. Dzięki społeczeństwu obywatelskiemu również w Polsce
demokracja może się dalej rozwijać, przechodząc z wieku młodego w dojrzały. Znaczenie ruchu społecznościowego stało się na tyle istotne, że znalazło swoje odzwierciedlenie również w polityce społecznej Unii Europejskiej. Niestety w Polsce, w przeciwieństwie do wielu innych państw członkowskich UE, społeczeństwo obywatelskie jest bardzo młode i brakuje mu jeszcze chęci, a czasem i możliwości, do działania na odpowiednią skalę. Budowanie świadomego społeczeństwa obywatelskiego to niezwykle trudny i długotrwały proces. Należy go wspierać i za wszelką cenę pomagać mu się rozwijać, opierając się na edukacji, zaangażowaniu i udostępnieniu narzędzi, takich jak choćby samorząd terytorialny, aby naród wykazywał chęć i inicjatywę do dalszego rozwoju i cementowania demokracji.
Definicja społeczeństwa i środowiska obywatelskiego
Już od XVI i XVII wieku formułowane były tezy wzajemnych relacji w społeczeństwa, które starali się określić m.in. J.J. Rousseau, D.
Hume czy J. Locke (Gałkowski, Kanafa, 2010).
Również Hobbes odwołuje się do tej idei, twierdząc, że społeczeństwo tworzy się pod wpływem wspólnego interesu (Pietrzyk-Revves, Toruń 2012). Według ich teorii społeczeństwo składało się z trzech podstawowych elementów.
Pierwszym z nich była wspólnota narodowa, która opierała się na podstawach etycznych. Drugim elementem było państwo, a więc aparat władzy, terytorium oraz opinia publiczna. Trzecim natomiast było właśnie społeczeństwo obywatelskie, stanowiące sieć wzajemnych powiązań. Zasadniczym celem społeczeństwa była realizacja wspólnego dobra. Problematyczne okazało się przenikanie sfer dobra ogółu oraz dobra prywatnego. Kwestie te pozostały w dużej mierze nierozwiązane do dnia dzisiejszego. Nadal brakuje jasnego oddzielenia polityki, gospodarki czy spraw społecznych, w społeczeństwach demokratycznych, które określają się społeczeństwami obywatelskimi.
Współcześnie społeczeństwo obywatelskie jako termin nie posiada jednoznacznej i wiążącej definicji (Wood, Kraków 1997).
Z pewnością bezpiecznie można przyjąć, że pojęcie społeczeństwa obywatelskiego odnosi się przede wszystkim do pewnego zbioru idei
realizowanych przez społeczeństwo, które jest zdolne do samoorganizacji. Stanowi to w rzeczywistości podstawę większości przyjmowanych obecnie definicji społeczeństwa obywatelskiego. W większości przypadków mówimy o tak zwanym złotym środku pomiędzy wszechobecnym aparatem i kontrolą państwa nad obywatelami, a sferą prywatną. Oznacza to, że o społeczeństwie obywatelskim możemy mówić jedynie w sytuacji, w której istnieje możliwość jasnego oddzielenia sfery prywatnej od państwowej. Drugim istotnym elementem jest samoświadomość społeczeństwa obywatelskiego.
To społeczeństwo stanowi normatywną funkcję wobec państwa (władzy), a także w odniesieniu do rynku (ekonomii) i instytucji prywatnych. Postawa obywatelska natomiast, daje możliwość zachowania równowagi pomiędzy, często sprzecznymi, elementami społeczeństwa, dając możliwość istnienia społeczeństwa także poza sferą ciągłej rywalizacji wewnętrznej i konfliktów poszczególnych grup społecznych. Pojęcie to mieści się więc w obrębie całego makro środowiska społecznego w kraju. Włączając w to wszystkie pomniejsze środowiska, zarówno w pełni sformalizowane, częściowo sformalizowane jak i nieformalne. Oznacza to aktywność społeczności lokalnych, kościoła, rodziny czy także środowisk zawodowych. Środowisko obywatelskie będzie stanowiło ogół mieszkańców na danym terytorium, którzy mają wspólne cele prorozwojowe, bez względu na ich przynależność np. partyjną, wyznaniową, zawodową. Środowisko