(1905-1945)
Zapomniane kobiety socjopedagogiki to książka wydana w 1992 roku, w której wybitny niemiecki pedagog i historyk Manfred Berger przedstawia sylwetkę Anny Borchers1. Celem naukowym publikacji było wypełnienie swoistej luki zaistniałej w niemie-ckim piśmiennictwie, dotyczącej roli kobiet w historii wychowania przedszkolnego oraz ukazanie ich sylwetek jako wybitnych pionie-rek w tej dziedzinie. M. Berger umieścił Annę Borchers w towa-rzystwie trzech innych zasłużonych działaczek: Henriette Schrader Breymann (1827-1899) – reformatorki praktyki przedszkolnej i edu-kacji wychowawców oraz założycielki domu Pestalozziego i Fröbla w Berlinie; Hanny Mecke (1857-1926) – założycielki Ewangelickie-go Seminarium Fröbla w Kassel, propagatorki pedaEwangelickie-gogiki F. Fröbla i ewangelickiej szkoły początkowej; Anny Gierke (1874-1943) – wpływowego polityka socjalnego, kierowniczki domu młodzieży w Charlottenburgu. Badacz określił Annę Borchers (1870-1918) mianem wybitnego pedagoga ze względu na jej pracę w zakresie ochronek ewangelickich. Problemowi temu poświęcona była tak-że jego następna książka Kobiety w historii przedszkoli2, w której
1 M. Berger, Vergessene Frauen der Sozialpädagogik, Bielefeld 1992.
2 Idem, Frauen in der Geschichte des Kindergartens, Frankfurt 1995.
zwrócił uwagę na zaangażowanie reformatorek w pracy z dziećmi, bez której nie można zrozumieć dzisiejszej socjopedagogiki.
Spośród czterech prezentowanych przez M. Bergera pedagogów Anna Borchers była najmniej znana. Została jednak zauważona jako jedna z prekursorek nauczania wieku przedszkolnego, szczególnie w zakresie tworzenia ochronek oraz kształcenia przedszkolanek.
Zwrócił też uwagę na jej konserwatyzm w podejściu do władzy i samej osoby cesarza, przejawiający się w dostosowaniu metod socjopedagogicznych do systemu politycznego czasów, w których żyła. W broszurze jej autorstwa, poświęconej uroczystościom dzie-cięcym, obok obchodów święta wiosny czy lata, zostały zamieszczo-ne liczzamieszczo-ne wiersze wielbiące cesarza3.
Namacalnym śladem działalności Anny Borchers w Zielonej Górze jest dawny „Dom dziecięcy” przy ul. Wazów, łączący ze sobą w jej czasach przedszkole, świetlicę, oddział opieki nad niemowlęta-mi, seminarium dla przedszkolanek i szkołę dla opiekunek niemow-ląt. Budynek jest obecnie częścią gmachu Polikliniki. Od 1930 roku imię Anny Borchers nosiło też Seminarium Przedszkolanek, obecnie siedziba Studium Medycznego.
Pojawienie się Anny Borchers w Zielonej Górze było ściśle po-wiązane z działalnością sióstr diakonis, gdzie pierwsze z nich przy-były już w 1868 roku. Wówczas, z inicjatywy prężnie działającego Stowarzyszenia Kobiet, do Domu Opieki zostały sprowadzone dwie siostry z ewangelickiego domu Betania (Diakonissenhaus Betha-nien) z Krośnic k. Milicza. Zgromadzenie zostało powołane do ży-cia w 1836 roku w nadreńskim Kaiserwerth przez pastora Theodora Flidnera. W swoich szeregach skupiało kobiety niezamężne i wdo-wy wdo-wyznania ewangelickiego pragnące realizować się w służbie dla drugiego człowieka. Uczestniczyły w działaniach o charakterze so-cjalnym i religijnym (misje dworcowe, szpitale, domy dla chorych umysłowo, szkoły, ochronki, przedszkola, praca w parafiach, itp.)4.
3 A. Borchers, Feststunden mit unseren Kleinen, Dresden 1913.
4 G. Wyder, Patroni naszych rond, ulic i placów – Anna Borchers,
„Studia Zielonogórskie” 2005, t. 11, s. 264.
39
Seminarium przedszkolanek Anny Borchers...
Nowy etap działalności zielonogórskich diakonis nastąpił na począt-ku XX wiepocząt-ku.
W 1901 roku doszło do wewnętrznych podziałów w ich Ma-cierzystym Domu w Krośnicach, w wyniku których 219 sióstr po-stanowiło odłączyć się od zgromadzenia i rozwinąć swoją działal-ność w innym miejscu. Część z nich znalazła sprzyjające warunki w zielonogórskim szpitalu miejskim. Siostry postanowiły ugrun-tować swoją obecność w mieście poprzez założenie nowego domu macierzystego, tym bardziej, że pomysłowi temu sprzyjały władze miejskie, które zapewniły im pokoje mieszkalne na terenie Domu Opieki5.
26 sierpnia 1901 roku „Ewangelickie Stowarzyszenie Bethesda w Zielonej Górze” zostało zarejestrowane w rejestrze stowarzyszeń, uzyskując w ten sposób zdolność prawną. Kierownictwo nad sio-strami przyjęła Aurelia Aberger, nadzorująca diakonisy w zielono-górskim szpitalu miejskim. 1 października 1901 roku zwierzchni-ctwo nad stowarzyszeniem przypadło pastorowi Scheske. Siostry, w ramach działalności statutowej otrzymały od władz miejskich bu-dynek położony przy ulicy Licealnej (tzw. Patrizienhaus – dziś już nieistniejący, na miejscu którego stoi obecnie gmach rektoratu Uni-wersytetu Zielonogórskiego) oraz kwotę 2000 marek na koszty zwią-zane z urządzeniem placówki. Dom posiadał 4 małe i 9 większych pomieszczeń, w których mieściły się: sala sióstr, jadalnia, szwal-nia, sala szkolna oraz duży ogród. Ta ostatnia przeznaczona była na kształcenie nowicjuszek w zakresie religijnym i zawodowym. Ten prowizoryczny budynek stał się domem dla zgromadzenia liczącego ponad 200 członkiń. W rzeczywistości nigdy tak duża liczba sióstr nie przebywała w Zielonej Górze w tym samym czasie. Diakoni-sy pracowały w różnych placówkach opiekuńczo-wychowawczych rozrzuconych na terenie Pomorza, Śląska i Brandenburgii. Do tak urządzonego domu, w styczniu 1903 roku, przybyła nauczycielka – panna Anna Borchers.
5 H. Schulte, Gedenkblätter zum 25 järigen Bestehen des Diakonissen Mutterhaus Bethesda zu Grünberg in Schlesien, Grünberg 1926, s. 1 i 3.
Urodziła się 11 czerwca 1870 roku w Königshütte (Chorzów) w prostej rodzinie górniczej. W młodości spotkała ją tragedia. Naj-pierw została sierotą, a w wieku 16 lat na skutek ciężkiej choroby cał-kowicie straciła wzrok. Jak sama pisała „Spadek po rodzicach, mocna wiara w Boga, hart młodzieńczy i moja mocna wola pomagały mi mój los znosić”6. W latach 1886-1890 kształciła się w seminarium dla ociemniałych we Wrocławiu u dr. Nisle, by następnie kontynuo-wać naukę w seminarium dla nauczycielek w latach 1890-1892, któ-rą ukończyła z wyróżnieniem. 14 stycznia 1893 roku została przyję-ta do domu diakonis w Krośnicach z zadaniem kszprzyję-tałcenia sióstr do pracy z małymi dziećmi. Spędziła w nim 8 lat jako nauczycielka.
Początkowo był to dla niej całkowicie nieznany obszar działania, do tego brakowało koniecznego wyposażenia do prowadzenia ćwiczeń praktycznych. Lekcje próbne odbywały się w szkole specjalnej dla niedorozwiniętych, gdzie w ławkach siedzieli „brodaci mężczyźni”
obok małych dziewczynek. Jako podręcznik wykorzystywała publi-kację J.F. Rankego Die Erziehung und Beschäftigung kleiner Kinder, lecz metodę tego autora uważała za przestarzałą i nieefektywną7, bo narzucała zbyt dużo materiału do nauki. Sugerowała, by na religii opowiadać tygodniowo tylko jedną nową historię biblijną. Uważała, że natłok wiedzy preferowany przez J.F. Rankego nie odpowiada percepcji poznawczej dziecka o przeciętnym poziomie inteligencji.
Z dużą pracowitością studiowała za to pisma F. Fröbla i stworzony przez niego system przyswajania wiedzy.
W sierpniu 1900 roku uczęszczając na wakacyjny kurs specjali-styczny w Jenie studiowała dydaktykę ogólną, religijne nurty współ-czesności, zagadnienia dotyczące kobiet w trudnej sytuacji życiowej i diakonii, dydaktykę specjalną, pedagogikę F. Fröbla, psychologię dziecięcą, nieprawidłowe zjawiska w życiu duchowym dzieci i pod-stawy filozofii. Aby lepiej poznać metodę F. Fröbla spędziła kilka tygodni w znanym ewangelickim seminarium Hanny Mecke.
W 1901 roku Anna Borchers wystąpiła z domu diakonis w Krośnicach i jako matka przełożona przeszła do Rothenburger
6 J. Ernst, Anna Borchers Ihr Leben und Werk, Grünberg 1930, s. 4.
7 Ibidem, s. 8.
41
Seminarium przedszkolanek Anny Borchers...
Diakonenanstalt w Zoar. W tym czasie nie zajmowała się sprawami przedszkolnymi. Mimo licznych obowiązków znalazła czas i wy-jechała na kilka miesięcy do Francji, by studiować strukturę i kon-cepcje przedszkolne tamtejszych instytucji. Po powrocie została zaproszona do Zielonej Góry przez pastora Seschke w celu nauki tutejszych sióstr i w ten właśnie sposób, w 1903 roku, objęła tam posadę nauczycielki w domu diakonis.
Początki były trudne, gdyż sama musiała zorganizować pracę dla siebie i innych sióstr, a przede wszystkim wyposażyć przedszko-le do prowadzenia zajęć praktycznych. Przez pierwsze miesiące sio-stry zbierały dzieci wałęsające się bez nadzoru po ulicy i zapraszały je na trzy popołudnia w tygodniu do domu przy ul. Licealnej i tam się nimi opiekowały, kształcąc jednocześnie8. Były to jednak dzia-łania doraźne.
8 H. Schulte, op. cit., s. 26.
Anna Borchers w młodości (J. Ernst, Anna Borchers Ihr Leben und Werk, Grünberg 1930, s. 6)
Prawdziwy przełom nastąpił w 1905 roku wraz z budową no-wego Domu Macierzystego Diakonis w Zielonej Górze przy ul. Wa-zów (dzisiejszy Szpital Wojewódzki). Diakonisy przejęły rozległy teren liczący łącznie 22 morgi z przeznaczeniem na cele inwestycyj-ne. W pierwszej kolejności wybudowano tam przestronną siedzibę diakonis we wczesnogotyckim stylu i dom parafialny. Od tej pory planowa praca nad kształceniem nowo wstępujących sióstr do pracy w placówkach leczniczo-opiekuńczych stała się możliwa. W nowym domu stworzone zostały dogodne warunki do prowadzenia teore-tycznych kursów pedagogicznych, znalazło się też miejsce na prak-tyki zawodowe. Na zakupionej działce znajdował się mały budynek, w którym Anna Borchers urządziła swoje pierwsze przedszkole na-zwane Volkskindergarten, gdzie słowo Volks miało oznaczać wspól-notę społeczną, a Kindergarten nawiązywało bezpośrednio do myśli F. Fröbla. Pierwsze wyposażenie dla przedszkola odziedziczyła po zlikwidowanej szkółce dla dzieci (Kleinkinderschule). Miała z nim trudności, gdyż było nieprzystosowane do zajęć, stoły i ławki były
Anna Borchers z przedszkolakami (J. Ernst, Anna Borchers Ihr Leben und Werk, Grünberg 1930, s. 2)
43
Seminarium przedszkolanek Anny Borchers...
długie i masywne. Aby nadać im bardziej domowy charakter miej-scowy stolarz Krug podzielił je wszystkie na pół.
Przedszkole zostało otwarte 9 maja 1905 roku, a już w następ-nym miesiącu urządzono ewangelickie seminarium dla przedszko-lanek, gdzie zajęcia rozpoczęły się jesienią, począwszy od 15 paź-dziernika 1905 roku. Była to pierwsza placówka profesjonalnego kształcenia tego typu w regionie. Oprócz diakonis uczyły się w niej także młode dziewczęta, które chciały przygotować się do zawodu przedszkolanki. Jak zapisano w regulaminie:
W Ewangelickim Seminarium Przedszkolanek Domu Macierzy-stego Diakonis Bethesda w Zielonej Górze, uznanym przez wła-dze państwowe, mogą kształcić się ewangelickie młode panny na wychowawczynie chrześcijańskiej rodziny i do zakładów chrześ-cijańskiej ludowej edukacji. Kurs jest roczny i obejmuje zajęcia teoretyczne i ćwiczenia praktyczne. Kończy się egzaminem9.
Głównym celem tej edukacji było krzewienie postępowych myśli Komeńskiego, Pestalozziego i Fröbla, a za naczelną dewizę uznano hasło „Przez poglądowość i samodoskonalenie do samo-dzielności” (Durch Anschauung und Selbsttätigkeit zur Selbständig-keit). Seminarzystki miały swoje mieszkania i sale szkolne w domu macierzystym. Nauka została wkrótce wydłużona do półtora roku.
Dla potrzeb dydaktycznych Anna Borchers wydała kilka książek, które w krótkim czasie zostały przyjęte jako podręczniki nie tylko w Zielonej Górze, ale i w innych ewangelickich seminariach dla przedszkolanek w Niemczech. Należały do nich: Handreichung für die Erziehungsarbeit, Wegweiser für praktische Arbeit im Kinder-garten, Führer zur praktischen Arbeit im Kinderhort, Was jede Frau vom öffentlichen Leben wissen muß, Liebesarbeit – ein Gottesdienst, Feststunden mit unseren Kleinen, Rat einmal oraz Aus der Kinder-stube in die Welt. Jak ocenił Manfred Berger, wszystkie prezentują ścisłą dyscyplinę i pedagogiczny geniusz10.
9 Ibidem, s. 27.
10 M. Berger, Vergessene Frauen..., s. 25.
Przedszkole ludowe („Grünberg i. Schlesien in Wort und Bild”, Grünberg [1908], s. 89)
Dzieci w przedszkolu ludowym („Grünberg i. Schlesien in Wort und Bild”, Grünberg [1908], s. 96)
45
Seminarium przedszkolanek Anny Borchers...
W 1911 roku w Prusach weszło w życie nowe prawo dotyczące wyższego szkolnictwa żeńskiego. Anna Borchers brała udział w pra-cach przygotowawczych nad nim jako konsultant i zadbała przede wszystkim o to, aby uznane przez państwo seminaria wyznaniowe zachowały prawo do nauczania religii. Zgodnie z nim edukacja mia-ła trwać przynajmniej rok na podstawie zatwierdzonego programu nauczania i kończyć się egzaminem. Do seminariów przedszkolanek mogły uczęszczać dziewczęta, które ukończyły liceum lub uzyskały wykształcenie średnie (Mittelschule). Dla tych, które nie spełnia-ły warunków lub ukończyspełnia-ły tylko szkołę ludową 1 października 1913 roku została otwarta szkoła opiekunek niemowląt. Mieściła się w tym samym budynku co seminarium przedszkolanek.
Zielonogórskie Seminarium Przedszkolanek było jednym z pierwszych, które wystąpiło o uzyskanie statusu placówki pań-stwowej. Inne szkoły tego typu były niezdecydowane i długo zwle-kały z podporządkowaniem się nowemu prawu, widząc w tym ryzyko ingerencji państwowej w ich własne cele11. Zielonogórska placówka uzyskała status państwowej 24 lutego 1914 roku, a już 1 września odbył się pierwszy egzamin. Ranga seminarium wzrosła do tego stopnia, że aż 30 domów diakonis z całych Niemiec posłało swoje siostry zajmujące się pracą wychowawczą do Zielonej Góry, aby lepiej poznały i nauczyły się metody Anny Borchers – „freb-lowskiej pedagogiki na chrześcijańskich podstawach” (Fröbelsche Pädagogik auf christlicher Grundlage). To pozwoliło przeniknąć jej pomysłom do prawie wszystkich domów diakonis12.
Rozwój przedsięwzięć edukacyjnych i opiekuńczych wywołał potrzebę powiększenia obiektów przedszkolnych. 8 maja 1912 roku Kuratorium Domu Diakonis podjęło decyzję o budowie nowego budynku w kompleksie przy ul. Wazów. Plany zostały opracowane przez miejskiego radcę budowlanego A. Severina, przy współudziale Anny Borchers, która udzielała wskazówek jak dostosować gmach do potrzeb małych dzieci. Dużego wsparcia finansowego udzielili miejscowi przedsiębiorcy – bracia Hermann i Friedrich Suckerowie.
11 Ibidem, s. 26.
12 J. Ernst, op. cit., s. 24.
Dom dziecięcy (J. Ernst, Anna Borchers Ihr Leben und Werk, Grünberg 1930, s. 18)
Seminarium przedszkolanek Anny Borchers (Verwaltungsbericht der Stadt Grünberg in Schlesien, Vom 1. April 1926 bis 31. März 1930,
Grünberg 1930, s. 192)
47
Seminarium przedszkolanek Anny Borchers...
Koszt budowy wyniósł 12 4500 marek, a uroczyste poświęcenie mia-ło miejsce 4 lipca 1913 roku. Prowadzenie nowego domu dziecięcego (Kinderheim) zostało powierzone Annie Borchers, a lekarz powia-towy dr Meyer przejął opiekę medyczną nad dziećmi. Dom umożli-wiał dalszą, bardziej efektywną pracę. W swoich murach pomieścił przedszkole, świetlicę, nowo urządzony oddział niemowlęcy oraz sale wykładowe Seminarium Przedszkolanek i Szkoły Opiekunek Niemowląt. Sale lekcyjne zostały nazwane na cześć wielkich peda-gogów: Commenius, Pestalozzi i Fröbl. Pokój mieszkalny uczennic, w którym stało popiersie cesarzowej został nazwany pokojem Luizy.
Świetlica była nową inicjatywą diakonis. Jej powstanie wiązało się ze spontanicznymi wizytami dzieci, które ukończyły przedszko-le. Dawne przedszkolaki, które poszły już do szkoły zgodnie ze sta-rym nawykiem nadal pragnęły do niego przychodzić, jednak ilość miejsc była ograniczona. Najpierw siostry pozwalały im przychodzić w niedzielne popołudnia. W ten sposób po mszy zbierało się nawet 80-100 dzieci, które spędzały czas przy wesołej zabawie i zajęciach freblowskich. Siostry otaczały je także opieką religijną prowadząc, co drugą niedzielę, zajęcia z Nowego Testamentu. Z działalności świetlicy niedzielnej (Sonntagshort) narodził się pomysł przyjmo-wania dzieci w wieku szkolnym po południu w godzinach wolnych od nauki i udzielania im wychowania religijnego. Świetlica zaczęła funkcjonować na stałe od października 1909 roku.
Swoje przemyślenia i uwagi na temat edukacji przedszkolnej Anna Borchers zawarła w opublikowanym w 1912 roku Przewodni-ku praktycznej pracy w przedszkolu. Książka doczekała się wydania po jej śmierci13. Przewodnik zawiera porady zarówno w zakresie postępowania z dziećmi, jak również w zakresie spraw technicz-nych związatechnicz-nych z urządzeniem i prowadzeniem przedszkola.
Doświadczenia pedagogiczne Anna Borchers popularyzowała nie tylko w książkach, ale również na łamach założonego przez siebie w 1911 roku pisma fachowego „Der Kinderhort” („Ochronka”)14.
13 A. Borchers, Wegweiser für praktische Arbeit in Kindergarten, Dresden 1912, Meißen 1925.
14 G. Wyder, op. cit., s. 266.
Zwracała uwagę na fakt, że w ówczesnych czasach rodzice zajęci pracą nie mają wystarczająco dużo czasu na wychowywanie dzieci, które często pozostawione są same sobie. Podkreślała pierwszopla-nową rolę matki w wychowaniu oraz ochronki, która to wychowanie w sposób fachowy może zastąpić.
Po nagłej śmierci Anny Borchers, w wieku 48 lat, w 1918 roku jej dzieło znalazło godne kontynuatorki, jedną z nich była Johanna Ernst. W ostatnich latach swojej działalności Seminarium dla Przed-szkolanek cieszyło się renomą i dzięki temu w 1930 roku pozyskano środki na jego dalszą rozbudowę. W sąsiedztwie przedszkola po-wstał nowy budynek seminarium nazwany na cześć Anny Borchers.
Placówka funkcjonowała formalnie do 1945 roku, podczas drugiej wojny światowej w większości jej obiektów mieścił się lazaret woj-skowy.
Robert Rudiak